Научная статья на тему 'XIX АСР ОХИРИ XX АСР БОШЛАРИДА ҚОРАҚАЛПОҒИСТОНДА ТАЪЛИМ СОҲАСИ ТАРИХИ'

XIX АСР ОХИРИ XX АСР БОШЛАРИДА ҚОРАҚАЛПОҒИСТОНДА ТАЪЛИМ СОҲАСИ ТАРИХИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Қорақалпоғистон / мактаб / мадраса / шаҳар / қишлоқ маконлари / рус-тузем мактаблари / янги мактаблар

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Рўзибойев Рахимберган Ихтиёрович

Мақолада ХIХ аср охир ХХ аср бошларидаги Қорақалпоғистон худудидаги таълим муассасалари тарихи ўрганилган. Бу даврдаги шаҳарлар ва қишлоқ маконларида кўплаб мактаб-мадрасалар бўлган. ХIХ асрнинг охирги чорагида Петро-Александровский шаҳари ва Нукус қўрғонларида рус-тузем мактаблари фаолият кўрсатган. XX аср бошида янги усулдаги хусусий мактаблар ташкил этилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «XIX АСР ОХИРИ XX АСР БОШЛАРИДА ҚОРАҚАЛПОҒИСТОНДА ТАЪЛИМ СОҲАСИ ТАРИХИ»

Central Asian Journal of

Education and Innovation

xix аср охири xx аср бошларида Коракалпогистонда таълим сохдси тарихи

Рузибойев Рахимберган Ихтиёрович

Ажиниёз номидаги Нукус давлат педагогика институти Ижтимоий-гуманитар фанларни уцитиш методикаси мутахассислиги магистранти https://doi.org/10.5281/zenodo.10820081

ARTICLE INFO

Qabul qilindi: 10-March 2024 yil Ma'qullandi: 12- March 2024 yil Nashr qilindi: 15- March 2024 yil

KEY WORDS

К,орацалпогистон, мактаб, мадраса, ша^ар, цишлоц маконлари, рус-тузем

мактаблари, янги мактаблар

ABSTRACT

Мацолада Х1Х аср охир ХХ аср бошларидаги Цорацалпогистон худудидаги таълим

муассасалари тарихи урганилган. Бу даврдаги ша^арлар ва цишлоц маконларида куплаб мактаб-мадрасалар булган. Х1Х асрнинг охирги чорагида Петро-Александровский шауари ва Нукус цургонларида рус-тузем мактаблари фаолият курсатган. XX аср бошида янги усулдаги хусусий мактаблар ташкил этилади

Х1Х аср охир ХХ аср бошларида ;аро;алпо; хал;и орасида илмли ва

маърифатпарвар инсонлар куплаб булган. Кора;алпогистон худудида бошлангич таълимни ;ишло; ва овулларидаги мактабларда олишган, олий таълимни Кунгирот, Хужайли, Чимбой, Хива, Бухоро каби йирик шахарларга бориб у;ишган. Х,ар бир овулнинг уз мактаби булиб, болалар етти ёшдан мактабларга борган ва у жойда таълим олишган.

XVIII-XIX асрларда Кунгирот, Хужайли, Чимбой, Шурахон, Кипчо; Мангит, Шоббоз, Шорахон, Рахимбердибий бозор каби шахар ва ;ишло; маконларида мактаб-

мадрасалар булган. Уша даврда Кунгирот шахарида маданий х,аёт ва таълим бир мунча ривож топган, шахарда куплаб мактаб, масжид-мадрасалар фаолият курсатишган. XIX асрда Кунгирот шахарида саккизта масжид ёшларнинг илм олиш масканларига айланган. Масалан, Хонмасжид Хивада Кунгиротликлар сулоласининг хони булган Мадрахимхон (1807-1826 йй.) даврида асос солинган ва уша хоннинг хурматига "Хон масжид" деб номланган. Иккинчи масжид Сметулла эшон масжиди. Ушбу масжид Балабий давридан 1918-йилга ;адар фаолият курсатган. Учинчи масжид - Сари эшон масжиди, туртинчиси - Султон эшон масжиди, бешинчиси - Рисим эшон масжиди, олтинчиси - Байжон охун масжиди, еттинчиси - Камол эшон масжиди ва саккизинчиси - Я;уб эшон масжиди булган. Шахар атрофида масжидларнинг ва;ф ерлари булишган

[2,Б.13].

XIX асрда Хужайли шахарида хам бешта масжид ва битта мадраса фаолият курсатган [4, Б.23]. Кипчо; шахарида 120 ханодон, бир масжид хэм бир мактаб, Шаббоз

шах,арида 200 га я;ин ханодон, 2 масжид ва 2 мактаб булган [3, Б.236-238].

XIX асрдаги Каро;алпогистоннинг х,ар бир ;ишло; ва овулларида битта масжид ва мактаб булган [1,Б.289]. Уша даврда масжид ;авм маъмурий бирлик тизими мавжуд булган. Шариятга мувофи; масжид ;авмнинг имоми уша овулнинг болаларини масжид ёнида мактаб очиб у;итиши зарур х,исобланган. Кора;алпо; хал;и ичидан чи;ган Кунхужа, Ажиниёз, Берда; каби мутаффаккир инсонларнинг купчилиги мах,аллий мактаб ва мадрасаларда илм олишган. XIX асрда ;аро;алпо;лар мактаб ва мадрасаларда настаьли; хати асосий ёзув тури булган. Мактабда у;увчилар араб алфавини тула урганиб булгандан сунг «Хафтияк»ни у;ишган. «Хафтияк» Куръони-карим сураларининг еттидан бири ;исмидан тузилган асар х,исобланади [1,Б.290-291]. «Хафтияк»ни 1 -2 йил у;иб узлаштиришгандан сунг Куръонни урганишга киришган. «Куръон»дан сунг «Чор китоб» асари у;итилган. «Чор китоб»дан сунгра «Суфи Оллаяр»ни урганишган. Бундан сунг Навоий, Физулий, Бедил ва бош;ада Шар; мутаффаккирларнинг асарларини урганишган.

Мактабларда араб алфавитида у;иш, ёзув ва арифметика ургатиш билан бир ;аторда диний таълимлардан х,ам таълим берилган.

XIX аср охирида (1898-йил) Амударё булимида 843 та мактаб булган ва уларда 6567 болалар таълим олган. Xива хонлигига ;арашли Амударёнинг чап

сох,илида мактаблар сони бундан кам булишмаган.

Мактабни тугатган ёшлар имкониятларига ;араб, кейинги бос;ич -мадрасаларда илм олишни давом эттиришган. XIX асрда Кегейли ва Чимбойда 8 мадраса фаолият курсатган. Улар: Кара;ум эшон, Матмурод охун, Калила охун, Емберген охун, Айимбет эшон, Шернияз охун, Оё;-авлиё, Эшон ;алъа мадрасаларидир [1,Б.292]. Улардан Кара;ум эшон ва Эшон ;алъа мадрасалари Марказий Осиёда маълум булган. Мадрасаларда Ислом таълимоти билан бир ;аторда х,исоб-китоб, бадиий, тарихий илмлар, одоб-ахло; ва ислом хуку;шунослигига богли; илмлар х,ам ургатилган [7, Б.33]. Мадраса китобхонаси бой булган. Унда «Куръон», Xожа Ахмад Яссавий, Суфи Оллаяр х,икматлари, Кисса Анбия (Пайгамбарлар ;иссаси), шажаралар, Кисса Рабгузий, Кисса Зул;арнай, Кисса Абу Али Ибн Сино, Шохнома, Юсуф-Зулайх,о, Хоким ота китоблари, Навоийнинг «^амса^и, Xоразмнома, Жомий, Калийла ва Димна, Кобуснома, Бедил, Xужа Хофиз вабош;ада китоблар, куплаб кул ёзмалар са;ланилган. Мадрасада Кунхужа, Берда; Уташ, Каландар ;иссахон каби хал;имизнинг машхур мутаффаккирлари таълим олишган.

Каро;алпогистонда тасаввуф таълимотини тар;атишда Кора;ум эшон ва

Тас мадрасалардаги мударрсиларнинг хизматлари катта булган.

Риза;ули Мирзанинг (1874-й.) маълумотларига ;араганда, Чимбой шах,арида бешта масжид, иккита мадраса булган [Риза-кули Мирза. 92-102]. Мадрасаларнинг х,ар бирида 25 тадан илми толиб таълим олишган. Мадрасаларда форси, турк, араб ва чигатой тиллари у;итилган. Ушбу тилларда талабалар ёзишни ва укишни тула узлаштиришган. «Хандаса» дарсларида х,исоб-китоб ишлари ургатилган. Кагоз Бухородан олиб келинган, ;алам ;амишдан ишланган. Ризакули Мирзанинг ёшишича, мадрасаларда Козон, Бухоро, Чимбой шах,арларида ёзилган Куръон, Навоий, Хофиз Дониш асарлари булган.

Ма;тум охун масжид - мадрасаси Чимбойдаги йирик мадрасалардан бири булган [7,-Б.17]. Мадраса Аймухаммад эшон томонидан 1850 йили курдирилган. Мадраса биноси ун етти хужрали булган. Унда бош масжид, дарсхона, таълим олувчиларнинг хужралари, ёзги ва ;ишги айвонларидан ибарат булган. Мадрасанинг х,ажми 20 х 27 метр. Ушбу мадрасада Бухорода таълим олиб келган Xужаниёз эшон, Xивада таълим олган Ах,мад охунлар дарс беришган. Мадрасада Абди;одир шоир, Аббаз шоир каби суз санъати намоёндалари, Косим Авезов каби давлат арбоблари таълим олишган. Бу мадраса «Айимбет эшон мадрасаси» деб х,ам номланади.

XIX асрда Xужайли шах,арида Пиримбет эшон мадрасаси, Кунгирот шах,арида Елмурат охун мадрасаси, Yстиртте Бектурсин мадрасаси, Шурахондаги Тошмадраса, Шуртон кулдаги Кушмух,аммад мадрасаси, Мангит шах,арида битта мадраса х,эм бош;ада мадрасалар фаолияти курсатишган [1,-Б.292].

XIX аср охирида Амударё булимида 58 мадраса булиб, уларда 1000 дан орти; ёшлар таълим олишган [4, - Б.9,23]. Амударёнинг чап сох,илидаги

Чор-Россия томонидан Хива хонлиги босиб олингандан сунгги даврда Петро-Александровск шах,рида рус -тузем мактаби очилади. Бундан сунг 1887 -йилнинг 1-августида Нукус ;алъа- кургонида х,ам рус тузем мактаби очилади. Мактабни очиш учун Чимбой участкасининг пристави уз хизмат идораси булган уйни бушатиб беришга мажбур булади. Унинг биринчи ташкилотчиси ва биринчи укитувчиси 1885 - йили Туркистон укитувчилар семинариясининг битирувчиси Исмоил Косибаев булди. Она тилидан «мусулмон» Кадир Мухаммад Калмухаммадов дарс беради [5].

Афсуски, 1888-йилнинг 1 - июлида Туркистон улкасининг генерал губернатори фон Кауфманнинг буйриги билан Нукус мактаби ёпилади [5].

Бундан сунг мах,аллий бойларнинг уйларида хусусий мактаблар фаолияти йулга куйила бошлади. Улардан бири Нукус овулида Ниязбийнинг мактаби булди. Мактабда дастлабки укитувчи Казон шах,ридан ча;иртирилган татар мулласи Саин булди. Унинг биринши укувчиси Ниязбийнинг угли Иният Ниязов булди [8].

Нукус рус - тузем мактаби ёпилгандан 12 йил сунг Шурахон билан Чимбой шах,арларида мах,аллий бойлар маблаглари х,исобидан 1900 - йили иккита мактаб очилади. Х,омийлар ушбу мактабни лой-па;садан куриб беришади. Мактаб Европа архитектураси типида курилади. Сах,оватпеша мах,аллий савдогарлар х,ар йили ушбу мактаблар учун минглаб сум маблаглар ажратиб туришган.

Демак, XIX аср охири XX аср бошларида Каро;алпогистон худудидаги

шах,ар ва ;ишло; маконларидаги таълим муассаларида анъанавий таълим фаолияти давом этган эди. Таълим асосан икки бос;ичда: мактаб ва мадрасаларда амалга оширилган. Масжид-мактабларда у;иш-ёзиш, арифметика, диний тушунчалардан илм олишган, мадрасаларда буюк мутаффаккирларнинг асарлари, диний уломаларнинг таълимотлари, х,исоб-китоб илмлари

ургатилган. Уларда Xива ва Бухоро шах,арларида таълим олишган уломалар дарс беришган.

Шунингдек, XIX аср охиридан Петро- Александровск шах,рида ва Нукус ;алъа-

кургонида рус тузем мактаблари х,ам очилган. XX аср бошидан Корацалпогистоннинг Шурахон, Чимбой, Хужайли ва Кунгирот шах,арларида

мах,аллий бойлар томонидан янги мактаблар х,ам ташкил этилади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Элеуов 6. Карацалпацстанда тэлим-тэрбиялик; ойлардыц цэлиплесиуи х,эм рауажланиуи. - Некие. Билим.1993.

2. Есбергенов Х. Конырат. Тарийхый х,эм мэдений естеликлер. - Некие. 1993.

3. Кун А.Л. Культура оазиса низовьев Амударьи от Кунграда до Чимбая // Туркестанский сборник. Том 123.

4. Карлыбаев М. Мадраса в Каракалпакии XIX начало XX веков. - Нукус. Билим. 2002.

5. Кощанов Б. А. Истории о столице. Взаимосвязь культуры: плюсы и минусы // Вести Каракалпакстана, 2002 год. 6- август.

6. Риза-кули Мирза Амударё областининг цисцаша баянламаси // Амударё журнал, 1992, №2, - Б. 92-102

7. Хожанияз Г., Юсупов О. Карацалпацстандагы мукдддес орынлар. - Некис. 1994.

8. Юсупов О. Некис цаласы цашан пайда болган? // Еркин Карацалпацстан, 1992 жыл 30 - май.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.