Научная статья на тему 'XIX АСР ОХИРИ ВА ХХ АСР БОШЛАРИДА НАМАНГАН ВИЛОЯТИ ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ТИЗИМИ ТАРИХИ'

XIX АСР ОХИРИ ВА ХХ АСР БОШЛАРИДА НАМАНГАН ВИЛОЯТИ ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ТИЗИМИ ТАРИХИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
258
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Таълим / мактаб / мадраса / эски усул / Янги усул / бошланғич таълим / Совет даври / тараққийпарварлар. / education / school / madrasah / old method / New method / primary education / Soviet period / progressives.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Мамасаидов, Лутфилло Пайзулло Ўғли

Ушбу мақолада Наманган вилояти Халқ таълими тизими тарихига оид ХIХ аср охири ва ХХ аср бошларида амалага оширилган ўзгаришлар ёритилган бўлиб, унда ХIХ аср охирларида юртимиз ҳудудларида ташкил этилган эски ва янги усул мактаблари ва улардаги таълимнинг ўзаро фарқи ҳамда боғлиқлиги, дарс беришга оид методик жиҳатлари шу билан бирга Россия империяси томонидан Ўлкамиз ҳудудларида 1884 йилда ташкил этилган Рус-тузем мактабларининг фаолияти ва дарс бериш усуллари, Рус-тузем мактаблари ривожлатириш бўйича амалга оширилган ишлар ҳақида ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

HISTORY OF PUBLIC EDUCATION SYSTEM OF NAMANGAN REGION IN THE LATE XIX AND EARLY XX CENTURIES

This article highlights the changes made to the practice of the public education system of Namangan region in the late XIX and early XX centuries, which reflect the differences and the relationship between the old and new schools founded at the end of the XIX century in the territories of our country, and their education, as well as methodological aspects of teaching related to the introduction Russian Russian Empire in 1884, also highlights the activities and teaching methods of organized Russian-native schools and the ongoing work on the development of Russian-native schools.

Текст научной работы на тему «XIX АСР ОХИРИ ВА ХХ АСР БОШЛАРИДА НАМАНГАН ВИЛОЯТИ ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ТИЗИМИ ТАРИХИ»

XIX АСР ОХИРИ ВА ХХ АСР БОШЛАРИДА НАМАНГАН ВИЛОЯТИ ХАЩ ТАЪЛИМИ ТИЗИМИ ТАРИХИ

d https://doi.org/10.24412/2181-1784-2022-23-310-318

Мамасаидов Лутфилло Пайзулло ртли Наманган давлат университети Тарих кафедраси укитувчиси Rashid 4062303@mail.ru Тел: 998934062303

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада Наманган вилояти Халц таълими тизими тарихига оид XIX аср охири ва ХХ аср бошларида амалага оширилган узгаришлар ёритилган булиб, унда XIX аср охирларида юртимиз уудудларида ташкил этилган эски ва янги усул мактаблари ва улардаги таълимнинг узаро фарци уамда боглицлиги, дарс беришга оид методик жиуатлари шу билан бирга Россия империяси томонидан Улкамиз уудудларида 1884 йилда ташкил этилган Рус-тузем мактабларининг фаолияти ва дарс бериш усуллари, Рус-тузем мактаблари ривожлатириш буйича амалга оширилган ишлар уацида ёритилган.

Калит сузлар: Таълим, мактаб, мадраса, эски усул, Янги усул, бошлангич таълим, Совет даври, тараццийпарварлар.

АННОТАЦИЯ

В данной статье освещены изменения, внесенные в практику системы народного образования Наманганской области в конце XIX и начале XX веков, в которых отражены различия и взаимосвязь между старыми и новыми школами, основанными в конце XIX века на территориях нашей страны, и их образованием, а также методические аспекты преподавания, связанные с введением в 1884 году Российской империей, также освещается деятельность и методы преподавания организованных русско-туземных школ и проводимая работа по развитию русско-туземных школ.

Ключевые слова: образование, школа, медресе, старый метод, Новый метод, начальное образование, советский период, прогрессисты.

ABSTRACT

This article highlights the changes made to the practice of the public education system of Namangan region in the late XIX and early XX centuries, which reflect the differences and the relationship between the old and new schools founded at the end

of the XIX century in the territories of our country, and their education, as well as methodological aspects of teaching related to the introduction Russian Russian Empire in 1884, also highlights the activities and teaching methods of organized Russian-native schools and the ongoing work on the development of Russian-native schools.

Keywords: education, school, madrasah, old method, New method, primary education, Soviet period, progressives.

КИРИШ

Миллий узликни англаш, маънавий ва маданий хаётни таълим сохаси оркали ривожлантириш Узбек давлатчилик тарихининг энг мухим омиллардан саналган. Юртимиз тарихида таълим сохасига эътибор доимо юкори даражада булган. Айнан Шарк ренессанси даврининг буюк алломалари ва уларнинг жахон маданиятига таъсири илм-фан ва маърифат сохасида хизматлари билан боглик. Бу даврда тарих, тил ва адабиёт, астраномия, тиббёт, математика, физика ва педогогика фанларнинг укитилиши ал-Хоразмий, Абу Наср Форобий, ал-Фаргоний, Абу Райхон Беруний, Абу Али ибн Сино каби комусий олимлар этишиб чикишига сабаб булган.

Юртбошимиз Шавкат Мирзиёев табири билан айтганда бу кутлуг диёрда утмишда 400 га якин мадраса, жумладан, 33 та олий мадраса, яъни, олий укув юрти фаолият юритгани бугун хам одамни хайратга солади [1] дея маълумот келтириб, Узбекистон кадимдан илму-зиё масканларидан бири эканлигини такидлайдилар.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДЛАР

Маколада ижтимоий-гуманитар фанларига оид булган тарихийлик, холислик, даврий изчиллик, киёсий, танкидий, мантикий ва хронологик тахлил усулларидан фойдаланилган. Наманган вилояти халк таълими тизимининг юзага келиши оид илмий адабиётлар деярли чоп этилмаган. Лекин, уз тадкикотларида Наманган вилояти халк таълими сохасига оид тадкикотлар олиб борган олимлар жумласига, М. Мирзавалиев, А. Расулов, В. Ражапов, А. Исокбоев, А. Чориев, И. Алимов, У. Долимов, Р. Дадабоев, Д. Насриддинова, М. Абдуллаева ва У. Аскарова, кабиларнинг асарларини киритиш мумкин. Амалга оширилган куплаб тадкикотлар натижасида шу фикрга гувох булиш мумкинки, тарихчи олимлар томонидан Наманган вилояти халк таълими тизимига оид маълумотлар атрофлича ёртилмаган ва муайян даврга оид булган. Биз мазкур

маколани тайёрлаш жараёнида Наманган вилояти халк таълими тизими тарихига оид куплаб Совет ва мустакиллик даври манбаларини тадкик этдик ва мактабларда таълим сифати, моддий-техник базасидаги юту; ва камчиликларни маколада муайян даражада ёритишга эришдик.

НАТИЖАЛАР

Тарихан назар солсак XIX аср охири ва ХХ аср бошларига келиб юртимиз худудида эски усулдаги мактаблар, Янги усул мактаблари ва Рус тузем мактаблари ташкил этилиб, мактабларнинг фаолияти бугунгисидан фаркли равишда махсус давлат дастури ва ягона тизимга эга булмаган. Улар хукумат вакиллари, жадид ва диний уламоларнинг бу борадаги карама-карши фикрлари доирасида тузилган.

Юкоридаги 3 гурух мактаблар фаолиятига эътибор каратсак, "Ески усул" мактаблари узида урта асрлар карашларини акс этган хамда, бошка мактаблардан фаркли уларок асосан диний мазмундаги билимларни берган. Янги усул мактаблари эса таълим жараёнларида диний ва дунёвий фанлар ургатилиши билан фаркланган.

Рус-тузем мактаблари эса Россия империяси Урта Осиёни эгаллагандан сунг бу худудларга кучиб келган рус оилалари фарзандларига таълим бериш ва махаллий миллат орасида рус маданиятни ёйиш ва мустамлака маъмуриятига керакли кадрларни етиштириб бериш максадида очилган. Россия империяси томонидан Туркистон улкасини руслаштириш сиёсатининг авж олиши улкадаги халк таълими тизимига хам уз таъсирини утказди. Урта аср мусулмон мактабларини ислох килишдан бош тортган империя русийзабон кишилар урнашган худудларда рус мактабларини очиш ва уларда махаллий ахоли фарзандларини укитиш оркали Туркистонда маориф сохасини уз сиёсатининг куроли килиб олишга харакат килган. Чунки, 1866 йилда Тошкентга кучиб келган европалик болаларини укитиш учун дастлабки рус мактаби очилди. Мустамлакачилар европалик болалар билан бирга укиш учун махаллий ахоли фарзадларини хам кабул килар эди. Туркистонда бундай мактаблар хакида хали мусулмон табакалари орасида етарли тушунча булмаган, бу сиёсат даражасида махсус топширик эди [2, 61]. Бу оркали кейинги йилларда улкамиз худудидаги ахолини руслаштириш ишларини жадаллаштириш аста-секинлик билан миллий узликни камайтиришга уринишган.

Улкамиз худудида руслаштириш сиёсатига карши дастлабки чоралар миллий тараккийпарвар зиёлилар томонидан олиб борилди. Улар Исмоил

0

Гаспаралининг маърифатчилик гоялари асосида яратилган "Янги усул" мактабларини очиш ва халкнинг кадимий кадриятлари ва анъаналарини саклаб колиш, миллий узликни асраш борасида улкан ишларни амалга оширдилар. Туркистондаги барча мактаб ва мадрасаларнинг мударрис ва талабалари таълим ва тарбия жараёнларида машхур олимлар, ислом ва мусулмон хукуклари билимдонлари томонидан ёзилган дарслик ва укув кулланмалардан фойдаланишган.

Россий империяси боскинчилик сиёсатини юритар экан, факат сузда мусулмон укув юртларининг ишига аралашмаслик хакида гапириларди, аслида эса диний мактаблар болалар сонини камаятиришга бел боглади. Улкада рус-тузем мактаблари очилиб ва яна катор тадбирлар ёрдамида мусулмон мактабларининг таъсир доирасини камайтиришга уринишди. Россия империяси хукуматнинг диний мактаб ва мадрасалардаги укувчилар сонини кискартиришга каратилган руслаштириш сиёсати канчалик кучли булмасин, улка маънавий хаётида мадрасаларнинг обруси пасаймади.

1899 йили Туркистоннинг Сирдарё, Самарканд, ва Фаргона вилоятларидаги 4632 мактабда 44773 укувчи укиган булса, 1913 йилга келиб эски усулдаги мактаблар сони 7290, укувчилар сони эса 70864 нафарга етди. Бу даврда мактаб ва мадрасалар сони 7664 тага етди [3, 34-35].

Бу уч тоифадаги мактаблар Наманга вилояти худудларида хам мавжуд булган. Айнан, Наманган уездида биринчи рус-тузем мактаби 1886 йилда, янги усул мактаби эса 1897 йилда очилади. Аммо, рухонийлар уларни "кофирлар мактаби" деб эълон киладилар. Шундай булсада, ушбу мактабга кизикиш ортиб борди. Хдтто, илгор маърифатпарвар олим ва шоир Исокхон Ибрат уз угли Аббосхонни биринчилар каторида рус-тузем мактабига укишга беради. Бу даврда шахарда Саидкулбек ва Мулла Киргиз мадрасалари мавжуд булиб, Намангандаги саводлилар барча ахолининг 2,9 фоиздан ошмаган [4, 8]. Шунингдек, Наманган уезди 1882 йил буйича берган хабарномада эса 17 мадраса ва 62 та мактаб мавжудлиги хакида маълумот берилган. 1887 ва 1888 йиллар буйича хабарномада 42 та мадраса ва 296 та мактаб хакида маълумот берилган. Мадраса ва мактаблар сонидаги фаркнинг сабаби, бизнинг фикримизча, 1882 йилда улар тула руйхатга олинмаган, 1887 ва 1888 йилларда тула руйхатга олинган булиши керак. Чунки киска вакт ичида, 5-6 йилда 25 та мадраса ва 134 та янги мактаб бунёд этилиши мумкин эмас. Бу фикрни 1887 ва 1888 йилларда мактаблар сонида узгариш булмаганлиги хам тасдиклайди [5,

14].

1875 йилда Наманганда 371 та мактабларда 7121 нафар, 1898 йилда 400 та мактабда 5501 нафар бола укиганлиги хакидаги маълумотларни тахлил киладиган булсак, 1875 йилдан 1898 йилгача мактаблар сони 29 тага купайган, укувчилар сони эса 1620 нафарга камаган. Аммо, шунга карамасдан мадрасалар сони 16 тага купайган [4, 7]. Шу даврларда Туркистон генерал-губернаторлиги бош инспекторининг курсатмасига биноан, Фаргона области харбий губернатори буйруги билан 1878-йил 1-июндан бошлаб вилоят территориясида 8 та укув юрти очилди. Шундан 1879 йилда Наманганда битта угил болалар учун икки синфли ва битта кизлар учун икки синфли укув юрти очилди [4, 8].

1900 йилги маълумотларга кура, Наманган уезд ахолиси 314300 нафари ташкил этган. Наманган уездининг энг йирик шахри ва маъмурий маркази Наманган шахри булиб, унда 61388 нафар ахоли яшар эди (1900). Шахарнинг махаллий ахоли яшайдиган кисмида 11425 хонадон, 347 масжид, 16 кабристон, 6 каландархона, 74 эрлар ва 13 кизлар мактаблари, 20 мадраса, 35 корихона мавжуд булган [6, 36-37].

1893 йилда дастлабки жадид мактаби Самарканд шахрида савдогар Хусайновнинг уйида очилди. 1897 йили Андижонлик Султонмуродбойнинг пахта тозалаш заводида иккинчи янги усул мактаби очилди [7, 36-37].

Наманган худудида 1907 йилда янги усул мактаби ташкил этилиб, бевосита машхур узбек маърифатпарвари Ишокхон Жунайдуллахужа угли Ибрат номи билан богликдир.

Туракургонга таклиф этилган Хусайин Макаев Ибрат томонидан ташкил этилган янги усул мактабида махаллий ахоли болаларини укита бошлайди. Янги усулда ташкил этилган мактабда унинг фаолияти тезда уз самарасини бериб, махаллий ахоли болаларининг саводи чикади. Бу хол унинг обрусини янада ошишига сабаб булади. Исокхон Ибрат Хусайин Макаевнинг фаолиятига куйидагича бахо беради: "Козон тарафиндан бир муаллим жалб этуб, мактаб килиб бердим. Мактабнинг кушодига (ташкил булганига) уч ой булгани йук, йигирмадан зиёда кичик болалар, ун бешта одамлар "алиф нима?" деган саволина "калтак" деб жавоб берувчилар тамом саводи чикиб, хар нарсани ёзадурган булдилар" [8, 54] дея фикр билдиради.

Хусайн Макаев ва Абдулрауф Шагидуллин биргаликда Наманганда мактаб уюштириб, узбек ва татар болаларини укитиб, таълим сохасига катта хисса кушадилар [9, 179]. Э. Мирзаалиевнинг "Наманган шахар халк маорифи тараккиёти тарихидан" деб номланган рисоласида рус-тузем мактабларининг ташкил килинишига оид бир канча маълумотларни келтиради. Яъни, 1904

0

йилда Наманганда рус-тузем мактаби очилиб, унга айрим узбек болалари кириб укийди. Наманганда бундай мактаблар очилиши, идора ишларини яхши йулга куйиш, рус кишиларининг махаллий бойлар ва амалдорлар билан булган савдо муомалалари ишини осонлаштириш максадида очилган деб маълумот берилади

Наманган худудидаги мактабларнинг купи яроксиз холатда булиб, айрим мактаблар мослаштирилган биноларда олиб борилар эди. Масалан 1902 йил 27 февралда чоп этилган "Русский Туркестан" газетасидаги куйидаги фикрларни куришимиз мумкин. "Мактаб купинча омборхонага ухшаган жихозсиз, курук

Рус-тузем мактаблари уша замон талабларига жавоб берган мактаблар булиб танилган. Махаллий халк болалари укитиладиган синфлар учун янги дарсликлар тутила бошлади: махаллий ахоли болалари учун нашр килинган укиш китобларига М. А. Крилов, А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, Н. А. Некрасов, Л. Н. Толстой, К. Д. Ушинский асарларидан намуналар (ертаклар, масаллар ва хоказолар) киритилган [10, 6].

Янги усул мактабларига нисбатан халкнинг ишончи ортиб бориши сабаби шуки, жадид мутафаккирларининг араб, форс, озарбайжон, татар ва рус тилларидаги "Туркистон вилоятининг газетаси", "Осиё", "Шухрат", "Садои Туркистон", "Тараккий", "Хуршид", "Хуррият" каби газета хамда журналларда озодлик, тинчлик ва хурфикрлилик каби мавзулардаги маколалари халк орасида тез таркала бошлади. Шунингдек, жадидлар мактабларида таълим беришда янгича метод ва усулларини куллай билиши халк орасида жадид мактабларининг мавкейи ошишига олиб келди.

Наманганлик марифатпарварлар таълим бериш сохасида юкори натижаларга эришган. Бу хакида уша йилларда укитувчилик килиб нафакага чиккан Йулдош Нажмиддинов уз эсдаликларида куйидагиларни ёзиб колдирган: "1910 йилларда Наманганда янги мактаб ташкил булди. Даставвал Хусайн Макаев деган татар киши келиб, янги усулдаги мактаб очганда, шахарда дув-дув гап таркайди: Макаев деган татар келиб, янги усулда мактаб очиб, турт йилда укиш ва ёзишни, хисобни ургатиб, мулла килаётганмиш. Укиган болалардан бир сум пул олар эмиш. Болаларни урмасдан, одобли килиб укитармиш" дея маълумотлар кенг ёйилди [4, 8].

1918 йилда совет хокимияти урнатилгандан кейин яна янги мактаблар очила бошлади. Наманган шахридаги 1-универмагнинг иккинчи каватида

[10, 9].

"Ватан" номли мактаб очилди. Бунда Акмал Икромов, Муйдин Шохимардонов ва бошкалар укитар эдилар. Кукон кучадаги Нуриддин афанди деганнинг ерида Турон мактаби ташкил этилган. Бунда турк домла Нурий афанди, Лутфулла Олимий ва бошкалар укитар эдилар. Сардоба мадрасасида Тожи Рахмоний деган киши бошлик булиб, унда олти синфли мактаб очилган, Чукур куча, Кузагарлик ва Уйчи куча огзидаги болахонада турт синфли мактаб булиб, унда Азимхон афанди мудирлик килган [12, 34].

XX асрнинг бошларида Узбекистонда саводсизликни тугатиш мактабларининг дастлабки муаллималари рус хамда махаллий миллат тилини яхши билган татар-бошкирд аёлларидан иборат булган. Мазкур мактабларга муаллималарнинг етишмаслиги уша даврнинг долзарб муаммоларидан бирига айланди. Мазкур муаммони хал этиш максадида педагогик билим юртлари ташкил этилган.

Бундай билим юрти Наманган шахрида хам очилиб, Туркистон халк маорифи комиссарлигининг 1919 йил 6 октабрдаги буйругига кура, татар муаллимаси Изза-Нур Мухаммедова билим юртига укитувчи этиб тайинланади [13, 72]. Мазкур билим юртлари ва мактабларда муаллималарнинг фаолият курсатиши осонлик билан кучмаган. Дастлаб махаллий миллат вакиллари бундай мактабларнинг фаолият курсатишига тускинлик килдилар. Аммо Совет хокимиятининг таълим сохасидаги ислохотларнинг айрим жихатлари эътиборли эди. Уларнинг бепул ва мажбурий таълим олиш хакидаги, укиш билан ижтимоий-ишлаб чикариш мехнати узаро алокасини таъминлаш зарурлиги, ижтимоий мансубликни тан олмаслик ва бошкалар хакидаги талаблари ана шу ижобий жихатларидан эди.

МУХОКАМА

Мазкур урганилаётган даврда Наманган вилоятида Халк таълим тизими уз даврига нисбатан яхши холатда ривожланди. Сабаб Узбекистон XIX аср охири ва ХХ аср бошларида Россия империяси кейинчалик СССРга тобе давлат булганлиги ва бошка сохалар катори таълим сохаси хам мафкуравий тазиклар остида колганлиги фикримизнинг далилидир. Тугри бизнинг худудларимизда миллий тараккийпарварлар ва дин уламолари томонидан Янги ва эски усул мактаблари ташкил этилган булсада бу мактабларнинг фаолияти узок даврга бориб етмади. Аммо масаланинг бошка жихати мавжудки, мазкур мактаблар узида миллий урф-одатлар ва анъаналарни мужассам этган холда ташкил

этилиб ютимиздаги куплаб укувчиларни хат-саводлари чикарилди, диний ва дунёвий билимлар берилди.

Лекин шунга карамасдан Россий империяси улка худудларидаги мактабларга хамоханг равишда Рус-тузем мактабларини ташкил этиб миллий мактаблар фаолиятига аста секинлик билан каршилик ишлари олиб борди. Рус-тузем мактабларининг бу даврдаги ютуклари мактаблар янги биноларда эди янги ва эски усул мактаблари эса мослаштирилган ёки масжид кошида очилган бинолардан иборат эди. Рус-тузем мактабларида таълим беришда янги укув адабиётлари билан таъминланган булса, эски ва янги усул мактаблари зиёлиларнинг узлари томонидан тайёрланган кулланмалардан иборат эди.

Умуман олганда Совет хукумати даврида Узбекистонда Халк таълим сохаси ривожланиб, укитувчилар тайёрлаш курслари, 1950 йил умумий етти йиллик таълим, 1965 йилда саккиз йиллик таълим, 1975 йилдан умумий мажбурий урта таълим тизими жорий этилиб, янги мактабларнинг бунёд этилиш ва касб-хунарга йуналтириш ишлари ривожланди.

ХУЛОСА

Хулоса урнида шуни айтиш мумкинки, Урта Осиё худудлари Россия империяси томонидан босиб олингандан сунг бу худудларда империя томонидан куз юмиб булмас хатолар ва инкор этиб булмас янгиликларни амалга оширилди.

Масалан, совет хукумати томонидан Узбекистон худудида бошлангич таълим жараёнларини йулга куйилиши, мактаблар сифат жихатдан яхшиланиши, кадрлар тайёрлаш буйича ишларни ташкил этилиши ва бошка куплаб янгиликлар эътибордан четда колдириш мумкин булмасада, аммо таълим барча боскичлари барча сохалар катори мафкуравий тазикка дучор булди. Лекин Узбекистон мустакилликни кулга киритиши билан таълим сохасини миллий куринишда ташкил этиш ишларига катта эътибор берилди.

REFERENCES

1. https://uzreport.news/politics/shavkat-mirziyoyev-abu-ali-ibn-smo-va-sharq-renessansi-mavzusida-xalqaro-ilmiy-konferensiya

2. Abdullayeva M, Asqarova O' va boshqalar.Ta'lim tarixi.-T., 2013. -B. 61.

3. Чориев А. Х. Мустабид шуролар тузуми шароитида Узбекистон халк таълими ва укитувчи кадрлар тайёрлаш: миллий анъанавий ва шуро таълим

TH3HMnapn ypTacHgarH 3HggHtfraap (20-30-HHnnap). TapHx $aH. goK...gHC. -T., 1998. -E. 34-35.

4. Pa^anoB B. T. HaMaHraH maxap xa^K TatnHMH TH3HMHHHHr pHBo^naHHmH TapHXH. -HaMaHraH., "HomHpnHK eFgycH". -2011. -E. 8.

5. Ahhmob H. A. XVI--XVIII acpnapga HaMaHraH 6eKnHrHgarH Magpaca, KopnxoHa Ba MaKTa6nap TapHXHgaH. HaMaHraH TapHXHgaH naBx,anap.1-KHTo6. -HaMaHraH, 2010. -E. 14.

6. HcoK;6oeB A. A. HaMaHraH Maopn^H Ba Mar6yoTH TapaKKHeTH nynnga. HaMaHraH TapHXHgaH naBxanap.1-KHTo6. -HaMaHraH, 2010. -E. 36-37.

7. ^opneB A. X. MycTa6ng myponap Ty3yMH mapoHTHga Y36eKHCTOH xan; TatnHMH Ba yKHTyBHH Kagpnap Taneonam: mh.mhh aHtaHaBHH Ba mypo TatnHM TH3HMnapn ypTacHgarH 3HggH^raapH (20-30-HHnnap). TapHx $aH. goK...gHC. -T., 1998. -E. 36-37.

8. ^OHHMOB y. Hcxpkxoh H6paT. - T.: fflap;, 1994. - E. 54.

9. PacynoB A. TypKHCTOH Ba Bonra6yHH, ypanongH xanKgapH ypTacHgarH MyHoca6araap. -T.: 2005. -E. 179.

10. Mup3aanueB 3. HaMaHraH maxap xan; MatopH^H TapaKKHeTH TapHXHgaH.-HaMaHraH, 1989. -E. 125.

11. MHp3aanHeB 3. M. Ea3apoB M.T. HaMaHraHHHHr XIX acp oxHpH Ba XX acp 6omHgarH coцнaп-нктнcogнн Ba MagaHHH pHBo^naHHmH. -HaMaHraH, 1998. -E. 30.

12. ^aga6oeB P. HaMaHraH maxap MaopH^H TapHXHgaH. TapHx THnra KHpraHga (MaKonanap TynnaMH) ^aBpHH TynnaM № 2. -HaMaHraH, 2008. -E. 34.

13. HacpHggHHoBa HaMaHraHga xoTHH-KH3nap MaopH^H. HaMaHraH TapHXHgaH naBxanap.1-KHTo6. -HaMaHraH, 2010. -E. 72.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.