Научная статья на тему 'ILLUMINATION THE PROBLEMS OF EDUCATION IN BUKHARA IN THE PUBLICATION OF "TARIXI NOFEIY"'

ILLUMINATION THE PROBLEMS OF EDUCATION IN BUKHARA IN THE PUBLICATION OF "TARIXI NOFEIY" Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
31
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Ученый XXI века
Область наук
Ключевые слова
БУХАРСКИЙ ЭМИРАТ / ШКОЛА / БИБЛИОТЕКА / УЧИТЕЛЬ / УНИВЕРСИТЕТ

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Жамолова Д.М.

В этом статье анализируется народное образование, деятельность школ в Бухарским эмирате и БНСР на основание книга “Тарихи нофеи”.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОСВЕЩЕНИЕ ВОПРОСОВ ОБРАЗОВАНИЯ В БУХАРЕ НА ПРИМЕРЕ ПРОИЗВЕДЕНИЯ "ТАРИХИ НОФЕИИ"

This article was analyzed about situation of public education, activities of tradional Islamic schools and elementary schools in Bukhara Emirate and Republic of Bukhara on the book “Tarixi Nofei”.

Текст научной работы на тему «ILLUMINATION THE PROBLEMS OF EDUCATION IN BUKHARA IN THE PUBLICATION OF "TARIXI NOFEIY"»

Исторические науки УДК 93

"ТАРИХИ НОФЕИЙ" АСАРИДА БУХОРОДАГИ МАОРИФ МАСАЛАЛАРИНИНГ ЁРИТИЛИШИ

Д.М. Жамолова1

Аннотация

Ушбу маколада "Тарихи нофеий" асари асосида Бухоро амирлиги ва Бухоро Халк Совет республикасидаги таълим жараёни, мактаб ва мадрасалар фаолияти тахлил килинади.

Калит сузлар: "Тарихи Нофеий", Бухоро амирлиги, БХСР, мактаб, мадраса, кутубхона, мударрис, университет, камокхона.

Мустакилликдан кейинги йилларда Узбекистан тарихини урганишда мухим манба булиб хизмат килувчи куплаб кулёзмалар, араб ва форс тилида ёзилган китоблар шаркшунослар ва тарихшунослар томонидан урганилиб, таржима килинди ва чоп этилди. Шундай китоблардан бири Мухаммад Али Балжувонийнинг "Тарихи нофеий" асаридир. Тарихчилар Ш. Вохидов ва З. Чориевлар ушбу асарни тожик тилидан узбек тилига таржима килиб, китобхонлар хукмига хавола этдилар.

Мухаммад Али Балжувонийнинг "Тарихи нофеий" асари Бухоро амирлигининг XIX аср охири - XX аср бошларидаги ижтимоий-сиёсий тарихини ёритувчи мухим манба булиб, муаллиф асарни ёзишда Бухоро амирлигининг хам, совет хукуматининг хам манфаатларини кузламасдан, тарихчига хос тарзда вокеаларга уз муносабатларини очик ифодалай олган.

"Тарихи нофеий" асари кириш, 15 боб ва хотимадан иборат булиб, 19231927 йиллар орасида ёзилган [1.4]. Асарда Бухоро ва Самарканд шахарлари, амирликдаги мансаб ва лавозимлар, харбий ахвол, илм-фан, амир Олимхоннинг сиёсий фаолияти, Колесов вокеаларидан кейин Бухоро тараккийпарварларининг ахволи, Бухоронинг кизил армия томонидан босиб олиниши, амирнинг Х,исор, ундан сунг Афгонистонга мухожирликка кетиши вокеалари баён килинади. Шунингдек, Бухоро Халк Совет Республикаси (БХСР)нинг тузилиши ва унинг сиёсий фаолияти, мамлакатда содир булган узгаришлар, амир билан бирга Афгонистонга мухожирликка кетган амалдорлар ва фукароларнинг ахволи, Самаркандда "босмачилик" харакатининг бошланиши вокеалари хакида маълумот берилади.

Асарда, асосан, ижтимоий-сиёсий вокеалар баён килинган булса-да, Бухоро амирлигида маорифнинг ахволи, мадрасалар фаолияти, БХСР даврида таълим сохасида амалга оширилган ишлар хакида хам маълумотлар учрайди. Асарнинг "Бухорои шариф улкасининг фазилатлари хакида", "Бухоронинг низомий аскари ва асбоби харб сиёсати хакида", "Бухорода илм, дунёвий ва ухравий фанларнинг ривожи, олимлар, шайхлар хамда ахли вазифа хакида", "Бухорода иттифокчи Шуролар хукумати ва инкилобчиларнинг хукмронликлари хакида" номли кисмлари шулар жумласидандир.

"Тарихи нофеий" асарининг "Бухорои шариф улкасининг фазилатлари хакида" бобида Бухоронинг дин ва илм маркази экани, 400 га якин мадраса фаолият юритаётгани таъкидланиб, 79 та мадрасани номма-ном келтиради [1.10-13].

Муаллиф асарнинг "Бухоронинг низомий аскари ва асбоби харб сиёсати хакида" бобида кадимда Бухорода илм-фан, айникса, сиёсий илм тараккий килганини айтиб, аммо кейинги вактларда сиёсий фанлар урганилмаганлиги учун Бухоро давлати жахоннинг хамма мамлакатларидан оркада колганидан афсусланади ва: "Илгари Бухоронинг илмга рагбати бор эди, хозир эса зийнатга бино куйган" [1.31], - деб ёзади.

Асарнинг "Бухорода илм, дунёвий ва ухравий фанларнинг ривожи, олимлар, шайхлар хамда ахли вазифа хакида" бобида Бухоро мадрасаларида

гЖамолова Дилноза Муйитдиновна - докторант, старший научный сотрудник-соискатель, Институт истории Академии наук Республики Узбекистан, Узбекистан.

Ученый XXI века • 2016 • № 4-2 (17)

укитиладиган фанлар ва унда дарс берадиган мударрислар хакида маълумот берилади.

Асарда ёзилишича, мадрасаларда тафсир, хадис, фикх, калом, усул, сарфу нахвдан иборат шариат илмлари, шунингдек, илми хикмат (мантик) укитилган. Аммо аник ва сиёсий фанлар деярли укитилмаган. Бухоро амирлигидаги барча мадраса талабаларининг сони 3-4 мингтани ташкил килган. Уларга тахсил берувчи мударрислар сони 800 нафардан иборат булган.

Муаллиф мадраса мударрисларини 3 та: аъло, урта ва паст даражали мударрисларга булиб, Бухорои шарифнинг аъло даражали мударрисларига кози ул-куззот, раиси калон, шайх ул-ислом, охунд, аълам ва муфти аскар киритган. Бундан ташкари, шариат фатволари сохасидан дарс берувчи 22 нафар муфти булиб, улар урта даражали мударрислар хисобланган. Улар судурлик, садрлик, шайх ул-ислом, накиблик, мири асадлик мансабини эгаллашлари мумкин булган. Булар умумий имтихондан сунг, "Дидояи шариф"ни укиб тугатишлари билан амир буйругига кура дахяк (ушр) берилган, бирор бир давлат лавозимига тайинланган. Дахякдор булиш Бухоронинг исломий конунларидан хисобланган.

Муаллиф 1919 йилда дахяк олиши вокеасини куйидагича ёзади: "Банда 1337 хижрий йили (милодий 1919 йили) хазрати эшон кози калон хузурларида "Х,идояи шариф"дан "Китоби никох", "Авлий ва акфо" бобини укиб, дахяк олиш учун имтихон топшириб дахякка мушарраф булган эдим" [1.34].

Мударрисларнинг яна бир жамоаси "банораспуш" (банорас киядиганлар) булиб, улар 200 нафарни ташкил этган. Бу жамоа вакиллари муфтийлик мансабига тайинланганлар. Кейинги гурух - "асфал тадриси" (паст даражадаги) мударрислар хисобланган. Охирги гурух имом ва унга ухшашлардан иборат булиб, уларнинг сони 300 нафардан ортик булган.

Бу даврда Бухорода 13 та китобхона, 96 та корихона (кироатхона) ва мактабхона фаолият курсатган. Барча мадраса, масжид, мактаб ва корихоналарга вакф тайинланган. Мадрасаларнинг хужралари олди-сотди килинган. Аммо подшолик мадрасалари хужраларининг олди-сотдиси такикланган [1.35].

Мухаммад Али Балжувоний асарнинг "Бухорода иттифокчи Шуролар хукумати ва инкилобчиларнинг хукмронликлари хакида" бобида Бухоро Халк Совет Республикаси ташкил этилгандан кейинги даврда мамлакатда маориф сохасида амалга оширилган ишлар хусусида тухталиб утади.

Республикада 50 та мактабхона ташкил этилгани, уларда талабаларга таълим бериш учун узбек ва тожик муаллимлар тайинланганини таъкидлаб, айрим мактаблар номини кайд килиб утади: "Арки олийда бир сиёсий харбий мактаб, Девонбеги ховузи олдидаги Олимхон иморати пасажида яна битта сиёсий мактаб, Дастурхончи ховузи лабидаги Холдорбекжон ховлисида хисоб ва карз мактаби, шунингдек, "Турон тудаси", Авлиёкулбек девонбеги ховлисида саноат мактаби, Дастурхончи ховузининг ёнидаги Тураи Чоржуйи Мир Мухаммад Сиддик-Дашмат ховлисида мусикий мактаб очиб, Фитрат афандини мудир этдилар. Кози калон хавузи олдида "Шамс ул-орифин" мактабини очдилар.

Хиёбон гузарида "Дор ул-муаллимини форсий" мактабини очдилар. Бундан ташкари яна телефон ва аэроплан мактаблари хам тайин булди" [1.7677].

Ушбу мактабларда математика, география, сиёсий фанлар, геометрия, сарфу нахв ва бошка фанлар узбек, тожик ва рус тилларида укитилган.

Мамлакатда куплаб бошлангич мактаблар очилиб, Мирзо Мухаммад Назар ва Мирзо Улугбек мадрасаларида мактаблар ташкил килинади.

Кукалдош мадрасаси "дорилфунун" (университет) номини олади. Турсунжон, Говкушон ва Абдуллахон мадрасалари "дор ут-толибин" номини олди. Мир Араб мадрасасига "дорил мударрисин" номи берилган. Бухоронинг юздан ортик олим ва мударрислари ушбу мадрасаларда дарс бериб, давлат томонидан маош олган.

Муаллиф БХСР хукуматт томонидан айрим мадрасаларнинг камокхоналарга айлантирилишидан каттик ранжийди: "...Бухоро инкилобчилари тахту бахтга эришиб, Хуржин мадрасасини, Пушаймон мадрасасини, Уткур кушбеги мадрасасини ва Фатхали кушбеги мадрасасини

Исторические науки

Бухоро инкилоби даврида камокхонага айлантирдилар. Бухоро ахолисидан куп одамларни асир олиб, амирнинг одамлари, деб камадилар" [1.78].

Дар бир мамлакатнинг тараккий этишида илм-фан ва маориф сохасининг ривожи асосий урин тутади. Мухаммад Ал Балжувоний тарихчи сифатида Бухоро амирлигида аник, табиий ва сиёсий фанларнинг ургатилмаслиги унинг таназзулига сабаб булганини афсус билан ёзади. БХСР хукумат рахбарлари томонидан илм-фан ва маорифга курсатилган рагбатдан мамнун булса-да, уларнинг айрим мадрасаларни камокхонага айлантирганларидан каттик ранжийди.

Мухаммад Али Балжувонийнинг "Тарихи нофеий" асари урта аср тарих ёзиш анъаналарига амал килинган холда ёзилган булиб, ундаги айрим маълумотларда саёзлик мавжуд булса-да, уша давр тарихини урганишда мухим манба булиб хизмат килади.

Биз хам бобокалон тарихчиларимиз ижодидан урнак олган холда тарихни хакконий ёритишимиз зарур, зеро тарих маънавияти инсоният камолотида мухим урин тутади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1.Мухаммад Али Балжувоний. Тарихи нофеий. (Тожик тилидан таржима, суз боши

ва изохлар муаллифлари Ш. Вохидов, З. Чориев). Тошкент: Академия, 2001. Б.4.

2.Уша асар. Б.10-13.

3.Уша асар. Б.31.

4.Уша асар. Б.34.

5.Уша асар. Б.35.

6.Уша асар. Б.76-77.

7.Уша асар. Б.78.

© Д.М. Жамолова, 2016

УДК 93

ОСВЕЩЕНИЕ ВОПРОСОВ ОБРАЗОВАНИЯ В БУХАРЕ НА ПРИМЕРЕ ПРОИЗВЕДЕНИЯ «ТАРИХИ НОФЕИИ»

Д.М. Жамолова

Аннотация. В этом статье анализируется народное образование, деятельность школ в Бухарским эмирате и БНСР на основание книга "Тарихи нофеи".

Ключевые слова: "Тарихи Нофеии", Бухарский эмират, БНСР, школа, медресе, библиотека, учитель, университет, тюрма.

© Д.М. Жамолова, 2016

UDC 93

ILLUMINATION THE PROBLEMS OF EDUCATION IN BUKHARA IN THE PUBLICATION OF "TARIXI NOFEIY"

D.J. Jamolova

Abstract. This article was analyzed about situation of public education, activities of tradional Islamic schools and elementary schools in Bukhara Emirate and Republic of Bukhara on the book "Tarixi Nofei".

Keywords: "Tarixi Nofei", Bukhara Emirate, Republic of Bukhara, school, a tradional Islamic school, library, teacher, university, jail.

© D.J. Jamolova, 2016

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.