CC BY
6"World of Philology" Scientific Journal / ISSN 2181-3630 Volume 2 Issue 1 / March 2023
XITOY TILINI O'QITISHDA TO'LIQLOVCHILARNING O'ZIGA
XOS XUSUSIYATLARI
Madinabonu Raimovna Radjabova raimovna_0 3 @mail .ru Ilmiy rahbar: Djurayev Dilshod Mamadiyarovich Samarqand davlat chet tillari instituti
Annotatsiya: Ushbu maqolada xitoy tilida ko'p qo'llaniladigan va gapga qo'shimcha ma'no ortiradigan (büyü) ya'ni o'zbek tilida to'liqlovchi deb
atalgan grammatik birliklarning foydalanish qoidalari yoritilib berilgan. Maqolada kundalik so'zlashuvda hamda rasmiy so'zlashuvda ishlatiladigan to'liqlovchilar guruhlariga qisqacha tarif berilgan, misollar orqali yanada aniqlashtirilgan.
Kalit so'zlar: (büyü), (Jieguö büyü), (Keneng
büyü) , (Chengdu büyü), (Qüxiang büyü), ftM^Hn (JiebTn
büyü), Bts^hin' (Shi liang büyü), (Dongliang büyü) ,
(Shuliang büyü)
SPECIFIC CHARACTERISTICS OF COMPLIANTS (büyü) IN CHINESE
TEACHING
Madinabonu Raimovna Radjabova raimovna_03 @mail .ru Scientific supervisor: Dilshod Mamadiyarovich Djurayev Samarkand State Institute of Foreign Languages
Abstract: This article describes the rules of using grammatical units called (büyü), complements in English, which are often used in the Chinese language and add additional meaning to the sentence. The article gives a brief description of the groups of complements used in everyday and formal speech, further clarified through examples.
Key words: (büyü), H^^Hn (Jieguö büyü), (Keneng büyü) ,
(Chengdu büyü), (Qüxiang büyü), ftM^Hn (JiebTn büyü), Bt
(Shi liang büyü), (Dongliang büyü) , (Shuliang büyü)
KIRISH
Xitoy tilida o'zbek tilida mavjud bo'lmagan xitoy tili grammatik komponentlari bor bular to'liqlovchilar deyiladi. Xitoy tilidagi to'liqlovchilarining o'zbek yoki
I fctlT^^^^H 46 http://wpjournal.dsmi-qf.uz
ingliz tiliga anniq bir tarjimasi yo'q, uni biz to'ldiruvchi, fe'lli birikma,hol sifatida aytishimiz mumkin lekin shu o'rinda qo'llanishida ham biroz farq qiladi. To'liqlovchilarning bir necha guruhlari bor va ular quyidagilar:
1. in^^Hn (Jieguö büyü) - natija to'liqlovchisi.
2. ^f£#i^(Keneng büyü) - imkoniyat to'liqlovchisi.
3. fM^^Kn' (Chengdu büyü) - daraja to'liqlovchisi.
4. (Qüxiang büyü) - yo'nalish to'liqlovchisi.
5. (JiebTn büyü) - predlogli to'liqlovchi.
6. (Shi liang büyü) - vaqt to'liqlovchisi.
7. (Dongliang büyü) - fe'l to'liqlovchisi.
8. (Shuliang büyü) - miqdor to'liqlovchisi. ADABIYOTLAR TAHLILI VA METOD
To'liqlovchi gapda asosan harakatning natija, daraja, yo'nalish, imkoniyat, holat, miqdor, maqsadini aniqlashtirib, to'ldirish uchun ishlatiladi.. To'liqlovchilar gapning ma'nosini emas, balki, kesimning ma'nosini to'liqlab keladi. Grammatik xususiyatlari:
1. To'liqlovchilar har doim asosiy fe'ldan keyin keladi.
2. Asosan sifat, fe'l, miqdor-sanoq so'zlar va fe'lli birikmalar to'liqlovchi sifatida keladi.
3. Kopincha # tuzilmasi asosiy fe'l va to'liqlovchining o'rtasida keladi.
4. Odatda to'liqlovchi bilan anqlashtirilgan fe'l o'zi bilan to'ldiruvchini ham olib kelishi mumkin.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Xitoy tilida to'liqlovchilarning bir necha guruhlari bor. Eng ko'p qo'llaniladigan to'liqlovchilar guruhi bu natija to'liqlovchilaridir va ular xitoy tilida (Jieguö büyü) deyiladi. O'z nomidan ma'lumki ular fe'lning natijasini ko'rsatib keladi, ya'ni, tugagan yoki tugamagan, qoniqarli yoki qoniqarsiz va shu kabilar. Eng sodda bu " M,%"dir. Natija to'liqlovchisidagi "M"to'ldiruvchisi "fö
M"va "^^M"kabi fellarda ishlatiladi va ish-harakat qoniqarli tugaganligini bildiradi va "yeb bo'lindi (natijasi qoniqarli)", "tayyorlanib bo'lindi (natijasi qoniqarli )" deb tarjima qilinadi. Faqat harakatning tugaganligini anglatishda " % " natija to'liqlovchisi ishlatiladi. Masalan, " ya'ni "Men yeb tugatdim
(natijasi qoniqarli yoki qoniqarsiz ekanligi noma'lim, shunchaki ish - harakat tugadi)". Ammo "M" to'liqlovchisi ikkala ma'noda ham kelishi mumkin, ya'ni: "^^07. Bu o'rinda "Men ovqatni yeb tugatdim" deb ham, "Men ovqatni zavq bilan yeb tugatdim" deb ham tarjima qilsa bo'ladi.[2;4] Masalan: 1)
I fcc^^^B 47 http://wpjournal.dsmi-qf.uz
m?
Keyingi yana bir ko'p qo'llanadigan to'liqlovchilardan biri bu "^t&^hi^ (Kënéng büyü) , ya'ni imkoniyat to'liqlovchisi. Bu guruh to'liqlovchilari fe'lning imkoniyatini to'liqlashtirib keladi. Masalan, biron nimani ko'ra olish yoki ko'ra olmaslik imkoniyati: , ; tog'ga chiqa olish yoki chiqa olmaslik
imkoniyati: " , " M^^".[3;123] Yanada to'liqro misollarda ko'radigan
bo'lsak:
Navbatdagi to'liqlovchi (Chéngdù büyü) ya'ni daraja to'liqlovchisi.
Daraja to'liqlovchisi grammatik shakl bo'lib, fe'l yoki sifatdosh bilan to'ldiruvchi orasiga " % " qo'shilishi bilan hosil bo'lib, ma'lum bir harakat darajasini ifodalaydi.[1;284] Bu qoidani misollarda ko'radigan bo'lsak yanada tushinarli bo'ladi:
1) f^ifto
2)
3) ^rnm^mm o
4)
(Quxiàng büyü) - bu yo'nalish to'liqlovchilaridir, ular fe'ldan keyin qo'llanilib, harakatning yo'nalishini ko'rsatuvchi to'liqlovchilardir. Yo'nalish to'liqlovchilari ikkiga bo'linadi:
• Sodda yo'nalish to'liqlovchilari;
• Qo'shma yo'nalish to'liqlovchilari.
Sodda yo'nalish to'liqlovchilari fe'ldan keyin " ^ " yoki " ^ "fe'llarining qo'shilishi orqali yasaladi va ish-harakatning maylligini bildiradi, ish-harakat maylining so'zlovchiga yuz tutishini ta'kidlaydi, esa aksincha:[4;40]
I fcOl^^^^HI 48 http://wpjournal.dsmi-qf.uz
Qo'shma yo'nalish to'liqlovchilari esa fe'ldan keyin
hamda "^,-£"so'z birikmalarining qo'shilishi orqali yasaladi:[4;51]
(JiebTn büyü)- bu guruh to'liqlovchilari o'zbek tilidagi predloglarga to'g'ri keladi, ularni predlogli to'liqlovchi deb atasak ham bo'ladi." fö", kabi predloglar guruhiga kiradi.
• 21 «0.
• [4;51]
^Ä^h"© (Shi liang büyü) ya'ni vaqt to'liqlovchisi - ular fe'ldan keyin harakatning davomiyligini to'liqlash uchun vaqt davrini ifodalovchi so'zlardir. Bu vaqt miqdori to'liqlovchilaring eng keng tarqalgan va standart ko'rinishiga misollar: [4;56]
1.
2. 3.
(Dongliang büyü) . Harakatning necha marta sodir bo'lishini ko'rsatish uchun fe'llarga momentum to'liqlovchilari qo'shiladi, ularni biz fe'lning miqdor so'zlari deb tushunsak ham bo'ladi."^, #"
va yana shu kabi so'zlar fe'lning miqdor so'zi sifatida ishlatilib, ^Ä^hin^ deb ataladi.[4;57]
49
http://wpjournal.dsmi-qf.uz
^ft^hfê (Shùliàng bùyù). Miqdor to'liqlovchilari odatda qiyosiy gaplarda yoki qiyosiy ma'noga ega bo'lgan gaplarda solishtirishning o'ziga xos farqini ko'rsatish uchun ishlatiladi. Miqdor to'liqlovchisidagi miqdor o'ta aniq yoki noaniq bo'lishi mumkin, bu esa o'ziga xos til muhitiga qarab belgilaniladi.[4;58]
i.iftl^H^o
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, (bùyù) ya'ni to'liqlovchilar xitoy tilida ko'p
qo'llaniladi va shundan kelib chiqqan holda to'liqlovchilarning grammatik qoidalari hamda tushunchalarini bilish xitoy tilini o'rganuvchilar uchun muhim sanaladi. To'liqlovchilar o'zbek tilida aynan bir grammatik tuzilmaga to'g'ri kelmaydi, shuning uchun ham aniq bir tarjimasi yo'q, ular so'zga, asosan, fe'llarga qo'shimcha ma'no yuklab kelishadi. Xitoy tilini o'rganayotganlarning ko'pchiligida to'ldiruvchi hamda to'liqlovchining farqini tushunish qiyinchilik tug'diradi, til o'rganuvchilarning asosiy muammolaridan biri shu bo'lishi ham mumkin. Xitoy tili grammatikasida to'ldiruvchi va to'liqlovchini bir biriga taqqoslab o'rganish o'zbek talabalari uchun biroz murakkab hisoblanadi. To'ldiruvchi - gapning ot yoki otlashgan so'z bilan ifodalanadigan, harakatning ob'yekti bo'lgan predmetni ko'rsatib, asosan kesimga bog'lanadigan gap bo'lagidir, To'liqlovchi gapda asosan harakatning natija, daraja, yo'nalish, imkoniyat, holat, miqdor, maqsadini aniqlashtirib, to'ldirish uchun ishlatiladi. To'liqlovchilar gapning ma'nosini emas, balki, harakatni ifodalagan so'zning ma'nosini to'liqlab keladi. Ularning turlari ko'p va ma'nosi har xil. Bu maqolada to'liqlovchilarning ko'p qo'llaniladigan turlari haqida qisqacha ma'lumot berilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. A PRACTICAL CHINESE GRAMMAR FOR FOREIGNERS (revised edition) 2008, (652 pages)
2. Jiang Liping. STANDART COURSE HSK3 2009, (190 pages).
3. Сюй Цзиннин; [пер. с кит. К.В. Агеева]. — Москва: Издательство АСТ, 2021. — 480 с. — (Школа китайского языка).
4. Zhu Qingming,Modern Chinese Practical Grammar Analysis Second Edition Part 1, Tsinghua University Press, (246 pages).
50
http://wpjournal.dsmi-qf.uz
