CC BY
22XITOY TILINI CHET TILI SIFATIDA O'RGATISHDA VAQT-MIQDOR TOLIQLOVCHI LARINI XATO GAPLAR ORQALI TAHLIL
QILISH
d https://doi.org/10.5281/zenodo.6653496
Tilovov Ozod Zairjonovich
SamDCHTI "Yaqin sharq tillari" kafedrasi o'qituvchisi
Aynur Abiden qizi
R.B. Sulaymonov nomidagi sharqshunoslik ilmiy-tadqiqot institute, PHD
ANNOTATSIYA
zamonaviy xitoy tilida gap bolaklaridan biri hisoblanib, o^zbek tilidan farqli ravishda, xitoy tilida gap bolaklari olti katta guruhga bolinadi. O^z navbatida quyidagi guruhlarga bolinadi: Natija to'liqlovchi; yo'nalish to'liqlovchi; potensial, imkoniyat to'liqlovchi; modal to'liqlovchi; daraja to'liqlovchi; vaqt-miqdor to 'liqlovchi; predlog birikmali to 'liqlovchi. Demak, ko 'rinadiki, vaqt-miqdor toliqlovchilari ham zamonaviy xitoy tilida muhim grammatikshakl bo 'lib, xitoy tilini chet tili sifatida o 'qitishda muhim grammatik nuqta hisoblanadi. Ushbu maqolada filolog talabalar vaqt-miqdor toliqlovchilarini o'rganishda yuzaga keladigan muammolar, yol qo^yiladigan xatolarni o'rganadi hamda bu muammolarga tegishli yechimlarni ilgari suradi va vaqt-miqdor toliqlovchilarining bir nechta turli grammatik shakllarini sodda, tushunarli qilib umumlashtiradi.
Kalitso zlar: M^; tfWXi; 0?Mfi; MMftffi
ABSTRACT
"fflU'it is one of the parts of speech in modern Chinese, in contrast to Uzbek, In Chinese, parts of speech are divided into six major groups. In turn "fflH'are divided into the following groups. The result is complementary; route complement; potential, opportunity complement; modal complement; degree complement; time-consuming replenishment; prepositional participle. So, it seems that time-quantity complements are also an important grammatical form in modern Chinese, an important grammatical point in teaching Chinese with a foreign language. This article discusses the problems that philologists face in the study of time-quantity complements, learns the mistakes made and suggests solutions to these problems and
simplifies several different grammatical forms of time-quantity complements, summarizes clearly.
" ^ Ш" это одна из частей речи современного китайского языка, в отличие от узбекского языка, в китайском языке части речи делятся на шесть большой групп. В свою очередь « ^ Ш» делятся на следующие группы: Результат дополняет; дополнение строки; потенциал; возможность дополнения; модальное дополнение; дополнение степени; пополнение количества времени; предложное причастие. Ну, это похоже, дополнения «время-количество» также являются важной грамматической формой в современном китайском языке, является важным грамматическим моментом в обучении китайскому языку как иностранному. В данной статье рассматриваются проблемы, с которыми сталкиваются студенты-филологи при изучении взаимодополняемости время-количество, узнает о допущенных ошибках и предлагает решения этих проблемы обобщает несколько различных грамматических форм дополнения «время-количество» простым и ясным способом.
Ключевые слова: Ш^Щ; ЯШШШ ; 0?МШШ ; ШШ^Ш
KIRISH
Tilning uchta elementidan biri sifatida grammatika tilning "qurilish materiali" hisoblanadi. Shu sababli, xitoy tili grammatikasini yaxshi o'rganish mumkinmi yoki yo'qmi, xitoy tilini o'rgangan-o'rganmaganligini tekshirish mezonlaridan biriga aylanadi, bu ham grammatikani o'qitishda, xitoy tilini chet tili sifatida o'qitishning ustuvor yo'nalishiga aylantiradi. Grammatik elementlarning muhim qismi sifatida vaqt-miqdor to'liqlovchisi ham asosiy nuqta sifatida namoyon bo'lishi kerak. Vaqt-miqdor to'liqlovchisini o'rganishda ko'pchilik chet elliklar xatoga yo'l qo'yishadi, qanday xatolar bor? Xatolar qanday toifalarga bo'linadi? Bu qanday paydo bo'ladi? Temporal to'ldiruvchining grammatik nuqtasini qanday o'rgatish kerak? Ushbu maqolada vaqt-miqdor to'liqlovchisi xatolarining sabablari, xatolar tasnifi va vaqt-miqdori to'liqlovchilarini o'qitish loyihasining uchta muammosi tahlil qilinadi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Vaqt-miqdor to'liqlovchisi hamda xatolarni tushuntirish Vaqt-miqdor to'liqlovchilari miqdor to'liqlovchilarining bir turi bo4ib, vaqtni ifodalovchi hisob so'zlar va sonlar qo'shilishidan tarkib topgan miqdoriy birikmalar
421
Keywords: Ш&М; ШШШ; В?МШШ ; ШШ^Ш
АННОТАЦИЯ
vazifasini, yoki miqdoriy otlar vazifasini bajaradi. Bunda harakatning davom etgan vaqtini, ya'ni vaqt miqdorini ifodalaydi. Masalan "ftJH^N Ba'zan, bu harakat amalga oshirilgandan keyingi butun vaqtni ham anglatadi, masalan kabilar. Bu esa vaqt-miqdor to'liqlovchilari
bilan birga keladigan fe'llarning davom etish kerakligini talab qiladi. Boshqa tomondan Vaqt-miqdor to'liqlovchisining grammatik tuzilishini o'zaro bog'langan fe'lning (ajralib birikuvchi so'z)mi yoki emasligiga ko'ra ikki shaklga bo'lish
mumkin, masalan: . Chunki bu
o'rinda "iiA" (ajralib birikuvchi so'z) hisoblanadi, lekin boshqa
tomondan "" ni "— ^hBtÖ^" shaklida berib bo'lmaydi. Bu ham vaqt-miqdor to'liqlovchisining o'ziga hos xususiyati hisoblanadi.
(ajralib birikuvchi so'z) va vaqt-miqdor to'liqlovchilarini birgalikda o'qitish e'tibor qaratish kerak bo'lgan muommo hisoblanadi.
Yo'l qo'yingan xatolar - bu ikkinchi tilni o'rganuvchining o'rganilayotgan tilni yomon o'zlashtirib olishi natijasida yuzaga keladigan muntazam xato bo'lib, u o'rganilayotgan tilning to'g'ri yo'lidan chetga chiqaradi va ikkinchi tilni o'rganuvchilarning maqsadli tilda ifodalashda til qobiliyati va darajasini aks ettiradi. Masalan, ona tilisi ingliz tili bo'lmagan ingliz tili o'rganuvchilar ko'pincha ingliz tilidagi otlarning ko'plik shaklini ifodalashda qachon "s" qachon "es" qo'yishni bilmagani kabi, xitoy tilini o'rganuvchilar ham shu turdagi xatolarga yo'l qo'yishadi. Masalan, "Ä+ff^^Ü" shaklini aniqlovchi vazifasida qollab xatoga yol qo'yishadi, shu tarzda kabi xatolar kelib chiqadi. Aslida "Ä+ff^
Ü" shakli xitoy tilida mutlaqo aniqlovchi vazifasida kelmaydi. Bunday turdagi xatoliklarni o'rganuvchi anglab yetishi va uni tuzatishi odatda qiyin jarayon hisoblanadi, shuning uchun bir xil xato ko'p marta takrorlanadi.
Yo'l qo'yilgan xatolar tasnifiga kelsak, ularni quyidagicha turlarga bo'lishimiz mumkin: 1) yo'l qo'yilgan xatoning darajasiga qarab umumiy xato va lokal xatolarga bo'lishimiz mumkin. Umumiy xato deganda jumla shakli, tegishli so'zlar, so'z tartibining buzulishi kabilarni noto'g'ri ishlatish tushuniladi, bu esa butun jumlaning noaniq bo'lishiga olib keladi, lokal xatolar boshqalar tomonidan jumlani umumiy tushunishga ta'sir qilmaydigan ba'zi xatolarga ishora qiladi. 2) Bir qarashda ko'rinib turadigan butun jumlaga ta'sir ko'rsatadigan aniq xatolar va grammatik jihatdan hech qanday muommo bo'lmagan, lekin kontekstda qo'llab bo'lmaydigan yashirin xatolar.
Yo'l qo'yingan xatolar tahlili haqida.
Yo'l qo'yilgan xatolarning turlari.
3) So'zlovchining asl niyatini ifoda etmaydigan semantik xatolar, nutqning uyg'unlik tamoyillarini buzuvchi nutq xatolari, so'zlovchining shaxsi, mavqei yoki munosabatlariga mos kelmaydigan yoki biror kishi bilan gaplashayotganda kommunikativ vaziyat mavzusiga mos kelmaydigan pragmatik xatolar.
Vaqt-miqdor to'liqlovchilarini qollashda yo'l qo'yiladigan xatolar. Fe'l to'ldiruvchini olib qo'llanilganda yoki fe'l ^^ii (ajralib birikuvchi so'z) bo'lgan vaqtda yo'l qo'yiladigan xatolar
1) «M^l^ + S^H^o
2) feM^WMmn, l^^A^Jt
4)
5) o
6) Ä^iTMtüo
7) MM7o
8) üi^SSlffifH^T^^o
Yuqorida keltirilgan misollardan ularning orasida umumiy jihat mavjudligini ko'rishimiz mumkin, ya'ni ularning barchasida " ^ Ü + + a " tuzilishi
barchasi shu strukturaga tegishli va bir turdagi xato mavjud.
Bu turdagi gaplarda qo'llanilgan fe'ldan keyin to'ldiruvchi kelgan bo'lib, fe'llarning to'ldiruvchi olish yoki olmasligi vaqt-miqdor to'liqlovchili gapning tuzilishiga katta darajada ta'sir qiladi. Fe'l to'ldiruvchi olmagan vaqtda yoki fe'l ^
(ajralib birikuvchi so'z) bo'lib kelmaganda, faqatgina formula asosida gap quriladi. Masalan: l^^^^M^JBto Semantik jihatidan sevimli mashg'ulot, odatni ifodalab kelgan vaqtda ham yuqoridagi formula asosida ifodalanadi. Boshqa tomondan fe'l to'ldiruvchi olmasa hamda davomiylik ifodalansa, vaqt-miqdor to'liqlovchili gapning shakli ga o'zgaradi.
Masalan "l#7^JBto /l№7A^JBt"
Agar gapda qo'llanilgan fe'l to'ldiruvchi olsa yoki fe'l (ajralib
birikuvchi so'z) bo'lsa, vaqt-miqdor to'liqlovchili gapning shaklida o'zgarish sodir bo'ladi. Fe'l to'ldiruvchi va yana to'liqlovchini ham olsa, undan keyin fe'l takror holatda qo'llaniladi. Bu esa quyidagicha formula asosida tashkil topadi: "üi^+^ii + 7 + yoki " 7 + ^+
Yuqorida keltirlgan 1-5 misollarni quyidagicha o'zgartirish lozim bo'ladi.
423
2) ^rt^^ÄBt, a^^A^'Wo / t^
3) a^^m^, ^tin^^-^Bto a^^m^, ^tm
tM^^s^si^^TMwm^o
Gapda fe'l toldiruvchi olgan vaqtda vaqt-miqdor toliqlovchili gapning shakli ikki xil ko'rinishda bolishi mumkin. Fe'l (ajralib birikuvchi so'z) bolsa,
masalan 6-8 gaplarda keltirilgan "", bular fe'l-toldiruvchili tuzilishga ega bolib, ajratilishi mumkin. Bunda fe'l sintaktik xususiyatga ega boladi, shuning uchun dinamik yordamchi so'z " T "fe'ldan keyin qollanilishi kerak. Bu vaqtda vaqt-miqdor toliqlovchili gapning shakli ^in'" ga o'zgaradi. Masalan:
6) t4TMtil(№)io
7) tttT£¥(ÉÉ)i®, MMTo
8)
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Xitoy tilini chet tili sifatida o'rganayotgan filolog talabalarning bunday xatolarga yol qo'yishining asosiy sababi, vaqt-miqdor toliqlovchisining qollanilishini to'g'ri mulohaza qila olishmaganligidandir. Chunki fe'l (ajralib birikuvchi so'z) bolgan vaqtda yoki fe'l toldiruvchi olgan vaqtda vaqt-miqdor toliqlovchisining aniq o'rnini o'zlashtirib olmaganligidan ko'plab xatolar yuzaga keladi.
Bunday vaziyatda xatolarni quyidagi metodlar orqali kamaytirish mumkin boladi. Birinchi metod, dars jarayonida talabalarga tushunarli bolgan soda gaplar orqali gaplar tuzish yo'li bilan tushuntirib berish, ya'ni o'qituvchi misolni o'rtaga tashlaydi, talabalar esa ozlari qoidani tushunib yetishi kerak boladi. Yoki gap qurilish formulasini taqdim qilish orqali talabalarga gaplar tuzdirish. Bu induksiya va deduksiya orqali chiqarilgan xulosa hisoblanadi. Ikkinchi metod, o'quvchilarning mashg'ulot hajmini oshirish, darsda ularning ishtiyoqini to'liq uyg'otish,
o'quvchilarga faol so'zlash va mashq qilish, darsdan so'ng esa gaplarga taqlid qilish vazifasini berish kerak bo'ladi.
Fe'l davomiylikni ifodalab kelganda vaqt-miqdor to'liqlovchisining o'rni.
1)
2)
3)
4)
5)
6) Ф^ММШМ^о
Yuqorida keltirilgan gaplarni tahlil qilish orqali, bilishimiz mumkinki, barcha gapda davomiylikni ifodalab kelivchi dinamik yordamchi so'z "Щ" qo'llanilgan. Lekin berilgan ushbu gaplarning barchasi notog'ri. Gapda qo'llanilgan Ф
larning barchasi davomiylik xususiyatiga ega. Gapda vaqt-miqdor to'liqlovchisi qo'llanilgan vaqtda, fe'ldan keyin dinamik yordamchi so'zlar "7", "Й" qo'llanilishi mumkin, lekin qo'llanilmaydi. Bunda "Ф7£?Л^Ф H" yoki "ФтЩ?Л^ФВН" bo'lishi mumkin, lekin "Фт^^Л^ФН" tarzida qo'llanilmaydi. Chunki xitoy tilida "Щ" gap strukturasi mavjud emas. Shuning uchun yuqorida keltirilgan gaplarning barchasi noto'g'ri hisoblanadi. Qachonki biz "ФЙЛ^ФН" va deb aytgan vaqtimizda, bu
yerdagi " фф " butun jarayondagi muayyan harakatdir. " 7 " va " Й " esa yaxlit jarayondagi aniq harakatning rasmiy belgilaridir. Chunki bu yerda ta'kidlanib kelinayotgan narsa bu butun jarayondir. Demak qatnashgan fe'llar butun jarayon talablariga javob berishi kerak. Shuning uchun qancha davom etganilini ifodalsh uchun vaqt-miqdor to'liqlovchilari qo'llaniladi. Biroq, bu talabga javob
bermaydi. butun jarayonning emas, balki ma'lum bir qismiga qaratilgan.
Shundan kelib chiqib yuqoridagi gaplarni quyidagicha o'zgartiramiz:
1)
2)
3) ШЁ7тЛо
4)
5) в^шздаатавт
6) Ф^ММШМ^о
Bu xatolarning kelib chiqish sababi maqsadli til bilimlarini umumlashtirish bilan bog'liq. Xorijiy mamlakatlarda ni o'rgangach, ular fe'l va sifatlardan keyin ish-harakatning davom etayotganini yoki holat davom etayotganini bildirish uchun qo'llanilishini bilishadi, shuning uchun ular davomiy ma'noni anglatar ekan, " ^ " dan foydalanish kerak deb o'ylashadi. Bu noto'g'ri, chunki vaqt-miqdor to'liqlovchisi butun jarayon davomida o'tadigan harakat miqdorini bildiradi, esa harakat jarayonining o'rtasida faqat ma'lum bir qismga e'tibor qaratadi va butun jarayonga ishora qilmaydi. Shuning uchun vaqt miqdor to'liqlovchilari bilan bir vaqtda qo'llanilmaydi.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Xulosa o'rnida shuni aytish mumkinki, vaqt-miqdor to'liqlovchisi va xato gaplar tahlili o'rganuvchiga birinchi navbatda ushbu ikki masala bo'yicha nazariy tushunchaga ega bo'lish imkonini beradi. Xatolar tahlili nuqtayi nazaridan qaraydigan bo'lsak, xitoy tilini chet tili sifatida o'rganuvchilar vaqt-miqdor to'liqlovchisini o'rganish jarayonida yo'l qo'yadigan xatolar, asosan vaqt-miqdor to'liqlovchisining gap strukturasi hamda bilan bir vaqtda kelmasligi bilan bog'liq. Bundan tashqari fe'l to'ldiruvchi olgan vaqtda yoki fe'l ^^ii (ajralib birikuvchi so'z) bo'lib kelganda xatoga yo'l qo'yishadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. ШШШШШЯо »2012^0
2. mmиь^шш; ^t^c-2006 ^о
3. дадаШШо Щ^РШ [Ш004^0
4. Ш^ШЩ^ОД)о [Ш01№
5. »2008^0
6. «датшш», тзтш »2011^0
7. ЩХЛШШЪ Рп^/^-1985^0
8. штшш. ^[ШаШШь »2002^,
9. тш œ 3^^^,2015:20-26.
10. ШЛ^Ш^ШШШ Ж 2010^
11. Тухтасинов, И. М. (2011). Лингвокультурологические и гендерные особенности сложных слов в художественном тексте (на материале английского и узбекского языков). Автореф. дисс.... канд. филол. наук. Ташкент: УзГУМЯ.
12. Тухтасинов, И., & Хакимов, М. (2021). Modern views on the problem of distance and traditional methods of teaching italian language in higher education institutions. Society and Innovation, 2(2), 111-117.
13. Tukhtasinov, I. M., Muminov, O. M., & Khamidov, A. A. (2017). The days gone by. Novel by Abdulla Qodiriy. Toshkent.
14. Tukhtasinov, I. M. (2018). The structure of the phenomenon of equivalence and its importance for translation strategies. In Modern Romano-German linguistics and new pedagogical technologies in language teaching, Materials of the Republican scientific-practical conference, Samarkand.
15. Тухтасинов, И. М. (2018). Развитие профессиональной компетенции на основе эквивалентности при подготовке переводчиков.
16. Tukhtasinov, I. M. (2017). Discursive approach in the training of translators. In Mat. International scientific and creative forum" Youth in science and culture of the XXI century". Chelyabinsk: Chelyabinsk State Institute of Culture (pp. 229-231).
17. Тухтасинов, И. М. (2012). Национально-культурная специфика сложных слов, выражающих внешность и характер человека, в английском и узбекском языках. Вестник Челябинского государственного университета, (2 (256)), 122-
18. Тухтасинов, И., & Хакимов, М. (2021). Современные взгляды на проблему дистанционного и традиционного методов обучения итальянскому языку в высших учебных заведениях. Общество и инновации, 2(2), 111-117.
19. Тухтасинов, И. М. (2017). Дискурсивный подход в обучении переводчиков. 1п Научные школы. Молодежь в науке и культуре XXI в. (рр. 229-231).
20. Тухтасинов, И. (2021). Таржимоннинг касбий компетенцияси ва фаолият функциялари. Иностранная филология: язык, литература, образование, (3 (80)),
21. Тухтасинов, И. (2021). Особенности формирования учебного процесса в системе высшего образования Узбекистана в условиях Covid-19. Иностранная филология: язык, литература, образование, (1 (78)), 11-18.
22. Тухтасинов, И. М. (2020). Лингвокультурологический аспект обучения переводческой компетенции. In Язык и культура (pp. 226-231).
23. Тухтасинов, И. М. (2020). Лингвокультурологический аспект обучения переводческой компетенции. In Язык и культура (pp. 226-231).
24. Tuhtasinov, Ilhom and Lutfilloeva, Fahriniso, The Japanese Language Teaching Technologies Based on Computer Simulation Models (September 10, 2019). Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=3458780
125.
5-10.
25. Тухтасинов, И. М. (2019). ВНЕДРЕНИЕ ИННОВАЦИЙ В ПРОЦЕСС ОБУЧЕНИЯ ТЕОРИИ И ПРАКТИКИ ПЕРЕВОДА. In Россия-Узбекистан. Международные образовательные и социально-культурные технологии: векторы развития (pp. 111-113).
26. Тухтасинов, И. М. (2018). Методика выявления эквивалентности слов разносистемных языков в процессе перевода. Бюллетень науки и практики, 4(7), 539-544.
27. Тухтасинов, И. (2017). Таржимада маданий мослашиш хрлатлари. Иностранная филология: язык, литература, образование, 2(2 (63)), 5-9.
28. Тухтасинов, И. (2017). Жамият тарихининг хрзирги боскичида таржимонлар тайёрлашнинг асосий муаммолари. Иностранная филология: язык, литература, образование, 2(4 (65)), 20-24.
29. Тухтасинов, И. (2016). Таржима назариясида тиллараро эквивалентлик тушунчаси ва унинг таджики. Иностранная филология: язык, литература, образование, 1(4), 26-30.
30. Тухтасинов, И. М. СОЦИОЛИНГВИСТИЧЕСКАЯ СПЕЦИФИКА В ОБУЧЕНИИ ИНОСТРАННЫМ ЯЗЫКАМ. ББК 74.48 Р 76, 314.
31. Djurayev, D. M. Linguo-cultural Approach to Teaching Foreign Languages. International Journal on Integrated Education, 3(12), 240-241.
32. Джураев, Д. (2021). ХИТОЙ ТИЛИНИ У^ИТИШ0ДА ТАЛАБА ХАРАКТЕРИНИНГ АХДМИЯТИ. АКТУАЛЬНОЕ В ФИЛОЛОГИИ, 1(1).
33. Джураев, Д. (2020). Талабаларни таълим жараёнида хитой тилига укитиш самарадорлигини ошириш методлари. Иностранная филология: язык, литература, образование, (1 (74)), 124-127.
34. Джураев, Д. М. (2017). ИСТОРИЧЕСКИЕ ПРЕДПОСЫЛКИ ОБУЧЕНИЯ И МЕТОДЫ ПРЕПОДОВАНИЯ КИТАЙСКОГО ЯЗЫКА В УЗБЕКИСТАНЕ. In Актуальные вопросы преподавания китайского и других восточных языков в XXI в. (pp. 84-88).
35. Dilshod, D. (2012). ЦШУ^ШШ^ФШЖ^ВбЗДЬЬ (Master's thesis, Ш
36. Турниязов, Н. К. (1985). Принципы формирования синтаксической структуры сложноподчинённого предложения в узбекском языке/-Ташкент. Укитувчи.-1985,-с22.
37. Turniyozov, N., & Rahimov, A. (2006). O'zbek Tili [M].
38. Турниёзов, Н. (1998). Назарий грамматикадан очерклар. Самарканд: СамДЧТИ, 998, 48.
39. Сулейманова, Н. М., & Турниязов, Н. К. (2018). О ФОРМИРОВАНИИ СТРУКТУРНОЙ СХЕМЫ В ЧЕЛОВЕЧЕСКОМ СОЗНАНИИ. 1п Научные школы. Молодёжь в науке и культуре XXI века (рр. 39-42).
40. Турниёзов, Н. (2016). Синтагматик муносабат ва дискурс шаклланишига доир баъзи кайдлар. Иностранная филология: язык, литература, образование, 1(4), 10-13.
