CC BY
44Scientific Journal Impact Factor
О
XITOY TILIDA TO ' LDIRUVCHI
Qayumov Shohzodjon Baxtiyor o'g'li
Samarqand davlat chet tillar instituti magistranti
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada xitoy tilida toldiruvchining qollanilishi, uning farqlanishi va gapdagi o^rni, turli o^rinlarda turli vazifa hamda ma'nolarda kelishi, vositali va vositasiz to 'Idiruvchi haqida ma 'lumotlar keltirib, izohlab o^tildi
Kalit so zlar: Xitoy tili, to'ldiruvchi, fe'l-kesimli gaplar, subyekt-predikativ gaplar, vositasiz to 'ldiruvchi, vositali to 'ldiruvchi.
This article explains the use of fillers in Chinese, its differentiation and place in speech, its occurrence in different functions and meanings in different places, with and without indirect fillers
Keywords: Chinese, complement, participles, subject-predicative sentences, infinitive, infinitive.
В этой статье объясняется использование филлеров в китайском языке, его дифференциация и место в речи, его появление в разных функциях и значениях в разных местах, с косвенными наполнителями и без них.
Ключевые слова: китайский язык, дополнение, причастия, предметно-предикативные предложения, инфинитив, инфинитив.
To'ldiruvchi xitoy tilida ^iibïngyù deb nomlanadi, shuning bilan birga^ii shouci deb ham nomlanadi, xitoy tilida to'ldiruvchi harakatning qabul qiluvchisini bildiradi.
To'ldiruvchi egaga tegishli emas, to'ldiruvchi kesimga tegishli bo'lak hisoblanadi. U harakat-holatga tegishli bo'lgan predmetga ishora qiladi, harakat bildirgan holatni yanada to'liqroq, aniqroq bildirib keladi. Shuning uchun ham to'ldiruvchini fe'l (kesim) ning aloqador boTagi, tegishli obyekti deyish mumkin. To'ldiruvchi hech qanday yordamchi so'zlarga bogTiq emas, u to'g'ridan-to'g'ri fe'l bilan birikib, fe'lni boshqarish vazifasini qabul qladi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR
To4diruvchining farqlanishi va old qismda keluvchi to'ldiruvchi
Ko'pgina vaziyatlarda ma'lum bir til bo'lagini aniqlashda to'ldiruvchi ikki holatda boTadi: birinchisi harakatga tegishli obyektni ifodalaydi, ikkinchisi esa
240
ABSTRACT
АННОТАЦИЯ
KIRISH
Scientific Journal Impact Factor
0
fe'ldan so'ng keladi. Mazkur o'rinda fe'ldan so'ng keluvchi muhim holat hisoblanadi. Chunki xitoy tilida to'ldiruvchi to'g'ridan-to'g'ri harakatning qabul qiluvchi tomonidan belgilanmaydi. Masalan,
gaplarida va^{È^Àso'zlari qabul qiluvchi bo'lib, barchasi to'ldiruvchi
hisoblanadi. Yuqorida ega gap bo'lagi haqida so'z yuritilganda aytib o'tilganidek, ega ham qabul qiluvchi aloqasiga ko'ra belgilanmaydi. Fe'l-kesimli gaplarda ega va to'ldiruvchining ajratilishi ularning gapdagi kelgan o'rniga ko'ra amalga oshiriladi, odatda fe'ldan oldin kelgan bo'lak ega bo'lagi bo'lib, fe'ldan keyin kelgan bo'lak to'ldiruvchi hisoblanadi. Masalan,
1) H+^Àfê^^o 8Sanshi gè rén chi yiguo fàn. - O'ttiz kishi bir qozon ovqatni yeydi.
Usbu gapning to'ldiruvchisi ^^ÎRbir qozon ovqat bo'lib, mazkur to'ldiruvchi fê yemoqkesimining obyekti bo'lib, harakatni qabul qiluvchi obyektni bildirib kelmoqda, shuning uchun ham obyekt to'ldiruvchi hisoblanadi. Xitoy tilida obyekt to'ldiruvchi shoushibïngyù deb nomlanadi
2) ^^t^fêH+^Ào Yiguo fàn chi sanshi gè rén . - Bir qozon ovqatni o'ttiz kishi yeydi.
Ushbu gapning to'ldiruvchisi H+^À (o'ttiz kishi), mazkur to'ldiruvchi fê yemoqfe'lining bajaruvchisi bo'lib, subyekt to'ldiruvchi hisoblanadi. Xitoy tilida subyekt to'ldiruvchi îfi^Mû shïshibïngyû deb nomlanadi.
3) ^ITO W^^ T9o Tàiyâng shài zhe hua le.
9O' shamanba.-^-269.
4) SW^^ITO To Hua shài zhe tàiyang le.
Uchinchi va to'rtinchi misollarda holat bir xil. Obyekt to'ldiruvchi va subyekt to'ldiruvchidan tashqari, na obyekt to'ldiruvchi va na subyekt to'ldiruvchilar bo'lmagan to'ldiruvchilar turi ham mavjud. Masalan:
5) o Zhè zhöng hua jiào èr yuèlan. -
Ushbu turdagi gul eryuelan deb nomlanadi.
Ushbu gapda so'zi to'ldiruvchi hisoblanib, na subyekt va na obyekt
to'ldiruvchi hisoblanadi.
6) ^in^ß^^^o Wömen döushi tongshi. - Bizlar hamkasblarmiz. Mazkur gapning to'ldiruvchisi so'zi bo'lib, ot so'z turkumiga oid so'z bilan ifodalangan.
7) l^^o Xiäoßng bvxiàng ta de mama , xiàng bàba. -Xiaofang onasiga o'xshamaydi, otasiga o'xshaydi.
Scientific Journal Impact Factor
0
Mazkur gapning to'ldiruvchisi ^^ va ^^ so'zlari hisoblanadi, ot so'z turkumiga oid so'z bilan ifodalangan.
8) 10Women de sùshèlou qian bian you yi gè wängqiüchäng hé yi gè paiqiüchäng . - Bizning yotoqxona ro'parasida bitta tennis maydonchasi va bitta volleybol maydonchasi bor.
Ushbu gap to'ldiruvchisi№#^va#ï#^so'zlari hisoblanadi.Yuqoridagi to'rtta misolda ifodalangan to'ldiruvchilar subyekt to'ldiruvchi ham obyekt to'ldiruvchi ham hisoblanmaydi.
To'ldiruvchi kesimdan oldin ham kelishi mumkin, bu o'rinda u old qismda keluvchi to'ldiruvchi deb nomlanadi. Xitoy tilida old qismda keluvchi to'ldiruvchi M' S^i^qianzhibïnyù deb nomlanadi. Masalan:
9) ^j'H^iä. Wo shànghâi qùguo, guängzhöu méi qùguo.
Men Shanhayga borganman, Guangjouga bormaganman.
Ushbu gapda ^^va^jtl so'zlari gapda to'ldiruvchi vazifasida kelmoqda, ular kesimdan oldin kelganliklari uchun old qismda keluvchi to'ldiruvchi deb nomlanadi.
10) Tazhèyëbu chî nàyëbu chî.
U buni ham yemaydi, uni ham yemaydi.
Ushbu gapda S va so'zlari gapning to'ldiruvchi hisoblanib, old qismda keluvchi to'ldiruvchi deb nomlanadi.
11) Ûfê^P^^iHo Ta shui dou bu. rènshi. - U hec kimni tanimaydi.
Mazkur gapning to'ldiruvchisi M so'zi bo'lib, olmosh so'z turkumiga oid
kishilik olmoshi bilan ifodalangan, old qismda keluvchi to'ldiruvchi hisoblanadi. 12) it^^^Ä^^^o Zhèci tîngxië, ta yi gè zi yë méi xië cud. - Shu safargi diktantda u umuman xato qilmadi.
Ushbu gapda ^ so'zi to'ldiruvchi vazifasida kelib, old qismda keluvchi to'ldiruvchi hisoblanadi, ot so'z turkumiga oid so'z bilan ifodalangan.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Old qismda keluvchi to'ldiruvchi chegaralangan. Gapda harakatni qabul qiluvchi subyekt kelib, bundan tashqari gapdagi harakatni qabul qiluvchi obyekt harakatni qabul qiluvchi subyektdan so'ng kelganidagina, bunday obyekt qabul qiluvchi old qismda keluvchi to'ldiruvchi bo'la oladi. Old qismda keluvchi to'ldiruvchi ko'pincha ko'rsatish va tanlash mazmunidagi gaplarda keladi. Misol qilib yuqorida ko'rsatib o'tilgan, tahlil qilingan gaplarni keltirish mumkin.
Oriental Renaissance: Innovative, R VOLUME 1 | ISSUE 10
educational, natural and social sciences 0 ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423
Agarda harakatni qabul qiluvchi obyekt harakatni qabul qiluvchi subyektdan oldin kelsa, bunday gap subyekt-predikativ gap deb nomlanadi, harakatni qabul qiluvchi obyekt butun gapni tushuntirib beruvchi, hikoya qilib beruvchi obyektga aylanadi, bu bo'lak ega hisoblanadi. Masalan: 11
,2004.-^-270.
13) Shanghai wo qüguo, guangzhöu wo mei qüguo. - Shanhayga men borganman, Guanjouga bormaganman.
14) ä^te^fö, = Zhe ta ye bu chi, na ta ye bu chi, bu zhi ta yao chi shenme. - U buni ham yemaydi, uni ham yemaydi, u nima yeyishini bilmayman.
15) Shui ta dou bu renshi. - U hech kimni tanimaydi.
16) Zheci tingxie, yige zi ta dou mei xiecuo. - Bu safargi diktantda u bir so^zni ham xato yozmabdi.
Shunday turdagi subyekt-predikativ gaplar ko'rsatish yo tanlash mazmunidagi gaplar bo'lishi shart emas. Masalan:
17) Zhe lei shü wo kan guo le hai bu cuo. - Bu turdagi kitoblarni men o^qib ko^rganman, judayaxshi.
18) = Xiaoll wo renshi. -Xiaolini men taniyman.
Ba'zi gaplarda fe'l-kesimga tegishli bo'lgan obyekt ikkita bo'ladi, gapda ikkita to'ldiruvchi keladi. Masalan :
19) = Zhäng laoshl jiao women hanyu.- Ustoz Jang bizga xitoy tilidan saboq beradilar.
20) - Wang laoshl gaosu women ban xiawu shang dayike. - Ustoz Vang bizning guruhga tushlikdan so'ng savollarga javob berish darsi bo'lishini aytdi.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Yuqoridagi (19, 20) gaplardagi kesim ikki to'ldiruvchiga ega: biri odamga ishora qiladi (yoki guruh, bo'lim, biri predmetga ishora qiladi. Predmetga ishora qiluvchi vositasiz to'ldiruvchi deb nomlanadi, odamga ishora qiluvchi vositali to'ldiruvchi deb nomlanadi. Gapning tuzilishiga ko'ra, vositali to'ldiruvchi kesimdan so'ng keladi, vositasiz to'ldiruvchi esa vositali to'ldiruvchidan keyin keladi, masalan yuqorida berilgan gapda ^ID, ^ID® so'zlari vositali to'ldiruvchi bo'lib, tXü, ^ MW so'zlari vositasiz to'ldiruvchi hisoblanadi.
Oriental Renaissance: Innovative, R VOLUME 1 | ISSUE 10
educational, natural and social sciences О ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423
REFERENCES
1. Горелов В.И. Грамматика китайского язqка. М., "Просвешение", 1974
2. Хитой филологиясига кириш. O'quv qo'llanma., Toshkent 2013
3. Xitoy tili darsligi. O'quv qo'llanma., Toshkent 2014.
