CC BY
24K
O'ZBEK VA XITOY TILLARIDA TO'LDIRUVCHILAR MASALASIGA
DOIR
d https://doi.org/10.24412/2181-1784-2022-21-5-9
Abdivaliyev Shohrux Abdivali o'g'li
Xitoyshunoslik fakulteti, Xitoy filologiyasi kafedrasi 1-kurs magistranti Ilmiy rahbar: Prof.A.A. Karimov
ANNOTATSIYA
Mazkur maqolada o 'zbek va xitoy tillarida to 'Idiruvchining o 'rni va har ikki tildagi farqli tomonlari haqida so'z yuritiladi. Shu o'rinda aytib o'tish joizki, to 'ldiruvchini o 'rganish masalalari nafaqat o 'zbek tilida, balki xitoy tilida ham keng o 'rganilishi kerak bo 'lgan muhim va dolzarb mavzulardan biridir. Har ikkala tildagi to'ldiruvchilarni qiyosiy tadqiq etish, mavzuni yanada tushunarli va aniqroq bo 'lishiga xizmat qiladi. Tadqiqotimiz ishonchli va obyektiv bo 'lishi uchun biz rus xitoyshunos olimlari va o 'zbek tilshunoslarining adabiyotlaridan foydalandik hamda misollar keltirdik.
Kalit so'zlar: To'ldiruvchi, to'ldirilmish, Mia-binyu, ^i-shouci, ega, kesim, kelishiklar, ko 'makchilar, ot, olmosh, so 'z birikmasi, sintaktik kompleks, amorf va agglyutinativ tillar.
ABSTRACT
This article discusses the role of objects in uzbek and chinese and the differences between the two languages. It should be noted that the study of objects is one of the most important and topical issues that should be studied not only in Uzbek, but also in Chinese. A comparative study of complements in both languages will help to make the topic clearer and more accurate. To make our research reliable and objective, we used the literature of russian chinese scholars and Uzbek linguists and gave examples.
Keywords: Object, completed, Mia-binyu, ^ii -shouci, subject, predicate, conjunctions, auxiliaries, noun, pronoun, phrase, syntactic complex, amorphous and agglutinative languages.
Ko'pincha fe'l bilan ifodalangan, ba'zan fe'ldan boshqa ayrim so'z bilan ifodalangan bo'lakka boshqaruv yo'li bilan bog'lanib, uning ma'nosini to'ldirib keladigan ikkinchi darajali bo'lakka to'ldiruvchi deyiladi.1
To'ldiruvchi xitoy tilida ^^-binyu deb ataladi. Bundan tashqari ^ii-shouci deb ham nomlanadi. Xitoy tilida to'ldiruvchi harakatning qabul qiluvchisini bildiradi.
O'zbek tilida to'ldiruvchi o'zi bog'lanib kelgan so'z bilan (fe'l, sifat, ot, modal so'z bilan) <to'ldiruvchi-to'ldirilmish> sintaktik munosabatini yuzaga keltiradi.To'ldiruvchi egaga emas, balki kesimga tegishli bo'lak hisoblanadi. U harakat-holatga tegishli bo'lgan predmetga ishora qiladi. Shuningdek harakat bildirgan holatni yanada to'liqroq, aniqroq bildirib keladi. Shuning uchun ham to'ldiruvchini fe'l (kesim) ning aloqador bo'lagi, tegishli obyekti deyish mumkin. Bizga ma'lumki, to'ldiruvchi hech qanday yordamchi so'zlarga bog'liq emas, u to'g'ridan to'g'ri fe'l bilan birikib, fe'lni boshqarish vazifasini qabul qiladi.
Xitoy va o'zbek tillarida gap qurilish strukturasi bir biridan farq qiladi. Shu bilan birga gapda to'ldiruvchining o'rni ham har ikki tilda turlichadir. O'zbek tilida to'ldiruvchi egadan keyin kesimdan oldin joylashadi. Xitoy tilida esa odatda to'ldiruvchi kesimdan keyin joylashadi.
Masalan: Aql va idrok quyoshga o'xshaydi, ular dog'larni berkitadi (<Oz-oz o'rganib dono bo'lur>).
Yuqoridagi gapda quyoshga, va dog'larni so'zlari fe'lga bog'lanib gapda to'ldiruvchi vazifasini bajarib kelmoqda.
Fe'l kesimli gaplarda ega va to'ldiruvchining ajratilishi ularning gapdagi kelgan o'rniga ko'ra amalga oshiriladi. Odatda xitoy tilida fe'ldan oldin kelgan bo'lak ega bo'lib, fe'ldan keyin kelgan bo'lak to'ldiruvchi hisoblanadi.
Masalan: Ц^^ - Ma chi cao - Ot octyeyapti1
Yuqoridagi misolda ko'rishimiz mumkinki, o't so'zi to'ldiruvchi vazifasini bajarib, gapda kesimdan keyin qo'llanilmoqda.
O'zbek tilida to'ldiruvchi bosh kelishikdan boshqa barcha kelishiklar va ko'makchili birliklar bilan ifodalanadi. Ularning so'roqlari ham turlichadir. Xususan, kimni?, nimani?, kim bilan?, nima bilan?,kimda?, nimada?, kim uchun?, nima to'g'risida? va h.k.
V.I. Gorelovning "Грамматика китайского языка" kitobida xitoy tilida to'ldiruvchilarning ko'makchilar bilan yoki ko'makchilarsiz ifodalanishi ta'kidlab o'tilgan.3
1 M.Hamroyev.'' Ona tili'', Toshkent., 2007., 203-bet
2 В.И.Горелов.'Трамматика китайского языка''. М. Просвещение. 1974 г. Стр 66
6
Quyida ushbu ko'makchilarni ko'rib chiqamiz.
tu -gei, Xt -dui, fà -xiang ushbu ko'makchilar o'zbek tiliga -ga deb tarjima qilinadi va kimga?, nimaga? so'roqlariga javob bo'ladi.
Ш-gen bilan ko'makchisi ham to'ldiruvchini ifodalab keladi. Gapda km bilan? nima bilan? so'rog'iga javob bo'ladi.
^^-guanyu o'zbek tiliga haqida deb tarjima qilinadi va km haqida? nima haqida? so'roqlariga javob bo'ladi.
Bunday misollarni yana ko'plab ko'makchilar bilan keltirishimiz mumkin. O'zbek tilida bo'lgani kabi xitoy tilida ham to'ldiruvchi turli vositalar bilan ifodalanadi. Xususan ot, olmosh, so'z birikmalari shular jumlasidandir.
To'ldiruvchining ot so'z turkumi bilan ifodalanishini quyidagi misollarda ko'rib chiqamiz.
1. Ц^Ш -
Ma chi cao - Ot oct yeyapti.
2.
ËË^JTK^ - Zai jieshang wo pengdao le Zhangsan - Yo4da Zhangsanni uchratib qoldim.
3. iEg^ {ШЙЙТ - Wo yijing dui ta shuoguo le - Men allaqachon unga aytganman.
4. a
X fU ^ ^ -Women yingdang xiang renmen xuexi - Biz xalqdan o'rganishimiz kerak.
Xitoy tilida to'ldiruvchi olmosh so'z turkumi bilan ifodalanganda ko'proq kishilik, ko'rsatish va so'roq olmoshlari ishlatiladi. Fikrimizni isboti sifatida quyidagi misollarga e'tibor qaratamiz:
1. а^иШШ - Wo zhidao ta - Men uni bilaman
2. ' - Wo yao zhege, buyao nage - Menga bunisi kerak, unisi kerak emas
3. ? - Ni chi shenme? - Sen nima yeysan? To'ldiruvchining son so'z turkumi bilan ifodalanishini misollar orqali ko'rib
chiqamiz:
3 В.И.Горелов.'Трамматика китайского языка''. М. Просвещение. 1974 г. Стр 65
7
1. T+^^i - Ta maile shige benzi - U o'nta daftar sotib oldi
2. tfTMt^^ - Wo dengle liangge xiaoshi - Men ikki soat kutdim
3. - Ta bi wo da wu sui - U mendan besh yosh katta Bundan tashqari xitoy tilida to'ldiruvchi sintaktik kompleks orqali ham
ifodalanishi mumkin.4 Masalan:
Ф^^^Ш^ШЙ ЙЙ- Women dangzhong mei you hui shuo faguo huade- Oramizda hech birimiz fransuz tilida gaplasha olmaymiz
- Bendi juminzhong you dongde san liang ju hanyu de - Mahalliy aholi orasida xitoychani biroz tushunadiganlar ham bor edi.
Bizga ma'lumki, xitoy tili amorf tillar sirasiga kiradi. Shu jihatini hisobga oladigan bo'lsak, gapda ko'makchilar mustaqil so'z turkumlari oldidan qo'llanilib, birgalikda to'ldiruvchi vazifasini bajaradi. O'zbek tilida to'ldiruvchini hosil qilishda asosan kelishiklar va ko'makchilardan foydalanamiz. O'zbek tili agglyutinativ tillar sirasiga kirganligi bois, bunday qo'shimchalar asosan mustaqil so'z turkumlaridan keyin kelib, to'ldiruvchini yasashda muhim vosita hisoblanadi.
Xulosa qilib shuni aytish kerakki, bir qarashda sodda bo'lib ko'ringan biror bir gap bo'lagiga beparvolik bilan qarab bo'lmaydi. Albatta ularni nazariy jihatdan to'g'ri talqin qilib, turli olimlarning fikrlarini o'rganish lozim. Bu esa bir tilni ikkinchi tilga qiyoslashda, shuningdek tarjima qilishlikka ham yo'l ochib beradi. Jumladan, tarjima qilish jarayonida albatta so'zning gapdagi vazifasidan kelib chiqqan holda ish olib borish kerak, aks holda gapning ma'nosi buzilish holatlari kuzatilishi mumkin.
REFERENCES
1. Karimov, A. A. (2022). The Problem Of The Grammatical Category Of The Chinese Language. Texas Journal of Multidisciplinary Studies, 5, 226-229.
2. В.И.Горелов.'Траммагика китайского языка''. М. Просвещение. 1974 г. Стр 280
3. Каримов, А. А. (2021). СООТНОШЕНИЕ ПОНЯТИЙНОГО И АССОЦИАТИВНОГО НАЧАЛО В ИЕРОГЛИФИЧЕСКОМ ПИСЬМЕ (на примере иероглифа В «солнце»). Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1 (Special Issue 1), 76-81.
4 В.И.Горелов.'Трамматика китайского языка''. М. Просвещение. 1974 г. Стр 66.
8
4. Anvarovna, N. S. (2017). THE ISSUE OF LEXICAL COMPETENCE FORMATION IN THE PROCESS OF TEACHING CHINESE LANGUAGE. ББК 66.4 (5 Кит) А 251, 143
5. Khasanova, F. M. (2016). LEXICAL AND GRAMMATICAL PECULIARITIES OF THE LANGUAGE BAIHUA WITHIN THE CLASSICAL CHINESE LANGUAGE-WENYAN (ON THE EXAMPLE OF NOVELS" WOLF" PU SONGLING). International scientific journal, 19.
6. Шамсиева, Ш. К. (2020). КЕКСАЛИК БИЛАН БОЕЛИК ЭВФЕМИЗМЛАРНИНГ ЛИНГВОМАДАНИЙ ТАДКИКИ (ХИТОЙ ВА УЗБЕК ТИЛЛАРИ МИСОЛИДА). МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ ИСКУССТВО СЛОВА, 3(3).
7. Рахматуллаева, Д. М. (2021). Ште^&^ШЭДШ ^Щ). Современные востоковедческие исследования, 3(1), 6-13.
8. Артикова, З. З. (2021). LEXICO FEATURES OF THE PIECE COUNTING WORD fE ВА. Актуальные научные исследования в современном мире, (5-8), 113-118.
9. Акимов, Т. (2021). ХАН МИЛЛАТИНИНГ КАДИМГИ ВЕНЪЯН ТИЛИДАН АВЛОДДАН АВЛОДГА МЕРОС БУЛИБ КЕЛАЁТГАН ФРАЗЕОЛОГИЗМЛАРНИНГ СЕМАНТИК ТАДЛИЛИ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, ^(Special Issue 1), 11-20.
10. Дана, К. А. (2021). ИСТОРИЯ ПОЯВЛЕНИЯ ЖАНРА "ЦЫ" Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, ^(Special Issue 1), 376-381.
