XITOY TILIDA LOKATIVLARNING OT TURKUMIGA OID SO‘ZLAR ORQALI IFODALANISH XUSUSIYATLARI Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

'Uzbekistan-China: development of R VOLUME 2 | SPECIAL ISSUE 26

cultural, historical, scientific and Q ISSN 2181-1784

economic relations" SJIF 2022: 5.947 | ASI Factor = 1.7

XITOY TILIDA LOKATIVLARNING OT TURKUMIGA OID SO'ZLAR ORQALI

IFODALANISH XUSUSIYATLARI

«

https://doi.org/10.5281/zenodo.7351943

AKRAMOV Zafar Ilmiy maslahatchi: f.f.d.(DSc) Hashimova S.A.

This article is devoted to the peculiarities of the formation of locatives with the help of nouns in modern Chinese

Xitoy tilida ot so'z turkumiga oid so'zlar bilan ifodalangan lokativlar yo'nalishni, o'rin-joyni, vaqtni ifodalaydi. Bunda ushbu so'zlarning grammatik funkciyalari ot so'z turkumiga oid bo'lgan boshqa so'zlardan farq qiladi.

Yo'nalishni ifodalovchi lokativlar xitoy tilida ^Èii deb ataladi, ushbu so'zlar ma'lum bir ob'yektni yoki hodisaning ro'y bergan joyini, yo'nalishini, joylashuvini bildiradi. Xitoy tilida yo'nalishni bildiruvchi so'zlar tuzilishi jihatidan ikki xil guruhga ajratiladi: sodda va qo'shma tuzilishga ega bo'lgan yo'nalishni ifodalovchi so'zlar.

Sodda tuzilishga ega bo'lgan lokativlar bir bo'g'inli bo'lib, bularga, masalan, I "sharq", ^ "janub" , H "g'arb'\ % "shimol", M "ichkari", ^ "tashqari" kabi so'zlar kiritiladi. Ushbu so'zlar ko'plab frazeologik birliklarda uchraydi. Xususan, WÊ^ê^'fâ^ "Oldinga yursa bo'ridan, ortga yursa yo'lbarsdan qo'rqmoq", "Jur'atsizlik qilmoq", "Tog'da

beling og'risa, uyda yoqqani o'tining bo'lar"1.

Albatta, mazkur so'zlar adabiy nutqda ham keng qo'llaniladi. Masalan:

"Mazkur ishxonaning xodimlari bo'lmaganlarga ichkariga kirish taqiqlanadi".

"Buyuk xitoy devori g'arbda joylashgan Gansu provinciyasidan boshlanib, sharqiy qismi esa tog' lar va dengiz bilan tutashgan".

Ushbu guruhga oid so'zlar ^ "-ga", "-ga", ft "-ga", ^"-da; -da joylashgan", K "dan; -dan boshlab", " -ga" va boshqa shu kabi ko'makchilar bilan birga qo'llanadi. Masalan:

"Mashina qattiq yomg'irda oldinga qarab tinimsiz yurar edi va biz tez orada ko'zlagan joyimizga yetib bordik".

"Bu bir nechta yangi qurilgan uylarning hammasi shimol va janubga qaragan".

Mazkur so'zlar gapda ega va hol vazifasini bajaradi. Bunda bu so'zlar doimo antonim so'zlar bilan birga qo'llanadi. Masalan:

'tf^o - ItM, 2012 - 50 Mo

1982 - 32 M

1982 ^o - 22 Mo

4tf/IJo - ItM, 2012- 51 Mo

1982 ^o - 27Mo

'Uzbekistan-China: development of R VOLUME 2 | SPECIAL ISSUE 26

cultural, historical, scientific and Q ISSN 2181-1784

economic relations" SJIF 2022: 5.947 | ASI Factor = 1.7

"Yulan opaning bir tomonda qaynonasi, boshqa tomonda esa o'g'li bor, uning ustiga doimo ishda, kun davomida dam olishga vaqti yo'q".

mmmmm^, ^^ie®

"Biz olib borayotgan ushbu islohotlarimiz tepadan belgilangan, jamoat tomonidan qo'llab-quvvatlanadi va biz, albatta, bularni amalga oshirishda omadga erishamiz".

Bu guruhdagi so'zlar takroriy shakda ham qo'llanadi, masalan:

^AM^Ö^S, ±±TT, SS^FIST^,

7

"Dushmanlar uning uyiga bostirib kirib bordi, tashqarini, ichkarini, hamma joyni qidirib, hattoki bir dona gurichni ham topa olmadilar".

Yo'nalishni bildiruvchi so'zlar ot, otli birikmadan oldin yoki keyin ham qo'llanadi, masalan: "o'tgan oy", "o'tgan asr",, H^ft "uch oy ichida", ^fi^Bt "mazkur

asrda", Äi "yer ustida", ÄT "yer tagida", ÄS "yer ichida", "binoning ustida",

"binoning tagida", "binoning ichida", Äi "gazetada"o

Ushbu so'zlarda qo'llangan i "ustida" va S "ichkarida" yengil ohangga ega bo'ladi.

Bir bo'g'inli lokativlardan oldin yoki ulardan keyin Ä, M, ^ so'zlarini qo'llagan

holda qo'shma lokativlarni hosil qilish mimkin. Bular o'z navbatida yo'nalishni, vaqtni, o'rin-joyni ifodalashi mumkin. Ä, M, ^ suffiksalari bu holda yengil ohangga ega bo'ladi. Albatta, bu guruhga oid bo'lgan barcha so'zlar ham ushbu prefiks va suffikslar bilan birga qo'llanila olmaydi8.

Lokativ ma'nosiga ega bo'lgan qo'shma otlar Ä, M suffikslaridan oldin qo'llaniladi, bu holda o'rtada Eft qo'llanilmaydi va hosil bo'lgan so'z yengil ohangga ega bo'ladi. Ya'ni bularning ma'nosi xuddi [ot + bir bo'g'inli yo'nalishni ifodalovchi so'zlar] konstruktsiyasiga ega bo'lgan so'z birikmalari bilan bir xildir. Masalan, ^^SÄ va Bu ikki birikmaning ma'nosi bir xil, ya'ni "stolning ichida" demakdir.

Yo'nalishni ifodalovchi lokativlar gapda o'rin-joyni, yo'nalishni, sharoitni, jarayonni va vaqtni ham ifodalashi mumkin. Bunda ko'pincha "____t", "...t" , "...T" qo'llaniladi.

"____t"ning ma'nosi "^...^fä", ya'ni "...jigatidan", ".tomonidan" ma'noga ega. Masalan:

"Iqtisodiyotda sodir bo'lgan zararni, albatta, qoplash kerak".

"... T"ning ma'nosi "^ ... ^^T", ya'ni qandaydir sharoitda sodir bo'ladigan harakat, hodisani bildiradi.

"Bu xildagi tilla yuqori haroratda ham o'zgarishi qiyin".

"... t"ning ma'nosi "...jarayonida, ...-da, ...paytda", masalan:

"Ta'tilda u barcha uchun ko'p yaxshi ishlar qildi".

O'rin-joyni ifodalovchi lokativlar xitoy tilida ^^ii deb ataladi. Bular ham ot va otli birikmadan hosil bo'ladi. O'rin-joyni ifodalovchi lokativlar gapda ega, aniqlovchi, to'ldiruvchi, hol vazifasini bajaradi.

2009- 77

7iÄ/IJo - itM, 2012 - 53

2009 - 85

9^«/IJo - itM, 2012 - 58

1982 - 85

u«/IJo - itM, 2012 - 59

702

Ushbu guruhdagi so'zlar ega vazifasida qo'llanganda ma'lum bir joyni ifodalaydi, gapni boshida qo'llanadi. Masalan:

ШФ^+^Ж^о (Ega vazifasida ШФ^) "Shahar markazi juda gavjum".

(Ega vazifasida "Majlislar zalida sukunat".

ЖМШШ&ШГ^, Ш^14о (Ega vazifasida ÄM)

"Bu yerdagi ko'cha va yo'laklar keng, uylar tartibona joylashgan".

Shu bilan birga o'rin-joyni ifodalovchi lokativlar ^ "bor, mavjud bo'lmoq", W "bor", "mavjud bo'lmoq" fe'lli gaplarda, qo'llanadi. Masalan:

(Ega vazifasida

ffi )

"Pekinning shimoli bir-biri bilan tutashgan tog'lar bilan o'ralgan, janubi esa yashil tekislikdir".

Ш'Н^^Й^ШШо (Ega vazifasida Ш'Н) "Hanzhou bu mashhur gullar shahridir".

(Ega vazifasida Ш )

"Sizning ustingizda ham, yuzingizda ham loy bor. Yiqilib tushdingizmi?" Â^fô^ffiW^^^^Éc (Ega vazifasida ^ЖЙШ®) "Mening uyimning orqasida katta bog' bor".

ÄÄM^WÄ^ffi^^Mc (Ega vazifasida ÄÄM) "Afsus, menda bu to'g'grisida ma'lumot yo'q".

Bundan tashqari bu guruhdagi so'zlar mavjudlikni ifodalovchi boshqa gaplarda ham qo' llanadi. Masalan:

(Ega vazifasida ^ШЙ) "Xonaning ikki tomoniga ham tirik gullar terib qo'yilgan". ЙШ^МШШ^^Яо (Ega vazifasida "Uzoqdan qizlarning kulgusi eshitildi". ^iläi^^l11« (Ega vazifasida "Osmonda bir gala qushlar uchib ketdi".

O'rin-joyni ifodalovchi lokativlar gapda to'ldiruvchi vazifasini ham bajaradi. Bunda bu guruh so'zlari asosan i^ij, Ш, ft, M. kabi ko'makchilar va fe'llar bilab birga qo'llanadi. Masalan:

^^»^ШШс (To'ldiruvchi vazifasida #ÄjL) "Sizga kerak bo'lgan kitob shu yerda".

( To'ldiruvchi vazifasida ШЛ ) "Janob Liu va uning rafiqasi yarim yil oldin Ovro'paga ketib bo'lishdi". ЖА, To'ldiruvchi vazifasida

MT)

"МХоШ^МёЖЙВДЯоЙ^ЁрШ, 198i Щ - 91Ж

13Ä/iJo ШШШЖЖЙо - 1ЬЖ, ЮНЩ. - 61 Жо

Ю09Щ - i51 Жо

198i ^о - 91 Жо

16Ä/iJo ШШШЖЖЙо - юнЩ. - 61 Жо

Ю09 Щ - i5i Жо

7Q3

"Yozda odamlar ko'pincha mana bu qadimgi daraxt tagida issiqdan qochib salqindan bahra va dam olardilar".

O'rin-joyni ifodalovchi lokativlar gapda aniqlovchi vazifasini bajarganda doimo "de" yordamchi so'zi bilan birga qo'llanadi. Masalan:

(Aniqlovchi vazifasida 4ЬЖ) "Pekinning ob-havosi iliq".

(Aniqlovchi vazifasida ЖМ) "Bu yerda barcha narsa o'zgarganidek tuyuladi". Я^^Й^^^ТЁ^Й^. (Aniqlovchi vazifasida Я^) "Uydan olisda yashash u uchun katta tajribaga aylandi". O'rin-joyni ifodalovchi lokativlar gapda hol vazifasini ham bajaradi, masalan: ^«te, (Aniqlovchi vazifasida

"Siz samolyotda boring, men esa poyezdda boraman, biz Shanhayda ushrashamiz".

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR (REFERENCES)

1. С.А. Хашимова . ХОЗИРГИ ХИТОЙ ТИЛИ СИФАТЛАРДА КОНВЕРСИЯ ХОДИСАСИ - МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ ИСКУССТВО СЛОВА, 2020

2. С Хашимова. О ЯВЛЕНИИ КОНВЕРСИИ В СОВРЕМЕННОМ КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2022.

3. С.А.Насирова (2021). Политическая метафора (на примере материала по кадровой политике современной КНР). In Resent Scientific Investigation (pp. 69-73).

4. Хашимова, С. А. (2020). ОСОБЕННОСТИ ОБРАЗОВАНИЯ РЕЗУЛЬТАТИВНЫХ ГЛАГОЛОВ ПРИ ПОМОЩИ СУФФИКСАЦИИ В КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. In Страны. Языки. Культура: сборник материалов XI-й международной научно-практической конференции/Под ред. проф. Абуевой ННМахачкала: ДГТУ. 391 с (p. 361).

5. Хашимова, С. А. (2020). Особенности образования неодушевлённых существительных при помощи суффиксации в современном китайском языке. Modern Oriental Studies, 2(2), 3446.

6. Nasirova, S. A. (2019). Modification of semantics of social terms of the modern Chinese language. Opción: Revista de Ciencias Humanas y Sociales, (24), 260-273.

7. Хашимова, С. А. (2022). АГГЛЮТИНАТИВНАЯ ОСОБЕННОСТЬ СУФФИКСАЦИИ В СОВРЕМЕННОМ КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(1), 196-202.

8. Hashimova, S. A., & Nasirova, S. A. (2021). FEATURES OF FORMING OF ANIMATED NOUNS WITH THE AFFIXES IN MODERN CHINESE LANGUAGE. Journal of Central Asian Social Studies, 2(04), 1-10.

9. Насирова, С. А. (2020). Генезис общественно-политической терминологии китайского языка через призму истории китайской дипломатии. Modern Oriental Studies, 2(2), 22-33.

10. Хашимова, С. А. (2022). О НЕКОТОРЫХ ОСОБЕННОСТЯХ ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКОГО АСПЕКТА КОММУНИКАЦИИ (НА ПРИМЕРЕ КИТАЙСКОГО ЯЗЫКА). SO 'NGIILMIY TADQIQOTLAR NAZARIYASI, 7(1), 85-91.

11. Хашимова, С. А. (2022, September). ОБРАЗОВАНИЕ ПРИЛАГАТЕЛЬНЫХ С ПОМОЩЬЮ АФФИКСАЦИИ В КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. In E Conference Zone (pp. 5-10).

12. Abdullayevna, H. S. (2020). Peculiarities of the formation of animated nonsignificant using suffixing in the modern chinese language. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 70(5), 1504-1511.

18шт ^шш©©^ - ш, 2012¥o - 63 Mo

704

R

О

13. Хашимова, С. А. (2022). ОБРАЗОВАНИЕ ЧИСЛИТЕЛЬНЫХ ПРИ ПОМОЩИ АФФИКСАЦИИ В СОВРЕМЕННОМ КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. World scientific research journal, 7(1), 20-23.

14. Насирова, С. А., Хашимова, С. А., & Рихсиева, Г. Ш. ВЛИЯНИЕ ПОЛИТИЧЕСКОЙ СИСТЕМЫ КИТАЯ НА ФОРМИРОВАНИЕ ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКОЙ ТЕРМИНОЛОГИИ. Ответственный редактор, 162.

15. NS Abdullayevna.i^Mffl^M^«:

87, 0

16. С.А.Насирова. Институт евнухов в древнем Китае: причины возникновения и особенности (2022). Фундаментальные и прикладные научные исследования: актуальные вопросы, достижения и инновации. С. 187-188.

17. NS Abdullayevna. Языковая политика в Китае: идентификация общественно-политической терминологии (2019). In КИТАЙСКАЯ ЛИНГВИСТИКА И СИНОЛОГИЯ 3,384,2019