CC BY
17QADIMGI XITOY TILIGA OID KO'RSATISH OLMOSHLARINING
O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
d https://doi.org/10.24412/2181-1784-2022-21-71-76
Turdimuradova Nilufar Baxrom qizi
Xitoyshunoslik fakulteti, Lingvistika (xitoy tili) yo'nalishi 1-bosqich magistranti Ilmiy rahbar: PhD F.M.Hasanova
Annotatsiya. Xitoy tilida ko 'rsatish olmoshlari uzoq yillik tarixiy ildizlarga ega. Mumtoz adabiyotlarda qo 'llangan ko'rsatish olmoshlari o'zlarining venyanizmga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Zamonaviy xitoy tili - putunxuada, odatda, ushbu ko'rsatish olmoshlarning muqobillari qo'llansada, rasmiy, badiiy, publitsistik uslublarda hali ham ularni tez-tez uchratish mumkin. Ushbu maqola doirasida turli tarixiy manbalardan keltirilgan misollar asosida qadimgi xitoy tiliga oid ko 'rsatish olmoshlarining bir nechtasi tahlili amalga oshiriladi hamda ularning leksik-sintaktik o'ziga xos jihatlari tadqiq etiladi. Shuningdek, maqolada qadimgi xitoy tiliga oid ko'rsatish olmoshlarining bugungi kundagi iste'mol imkoniyatlari bilan bog'liq ma 'lumotlar ham taqdim etiladi.
Kalit so'zlar: ko'rsatish olmoshi, venyan, bog'lama, aniqlovchi, sinonim, antonim
Abstract. In Chinese demonstrative pronouns have a long history. Demonstrative pronouns used in classical literature are distinguished by their features related to Wenyan. In modern Chinese, Putonghua, although the show usually uses alternatives to rhymes, they are still common in formal, artistic, and journalistic styles. This article analyzes several of the demonstrative pronouns of ancient Chinese based on examples from various historical sources and examines their lexical and syntactic features. The article also provides information on the current use of demonstrative pronouns in ancient Chinese.
Keywords: demonstrative pronoun, Wenyan, copulative conjunction, determiner, synonym, antonym
Til ijtimoiy hodisa o'laroq jamiyat bilan birga shakllanadi va rivojlanadi. Xitoy tili ham o'zining uzoq yillik tarixi davomida bir qancha rivojlanish bosqichlarini bosib o'tgan. Xususan, ko'rsatish olmoshlari xitoy tilida anchayin qadimiy ildizlarga ega. Tarixiy manbalarga nazar solsak, Konfutsiy, Lao Szi, Meng Szi kabi Qadimgi Xitoyning buyuk faylasuflari nutqlarida ko'rsatish olmoshlarining o'nga yaqin turlaridan faol foydalanilganiga guvoh bo'lish mumkin. Qadimgi xitoy tilida yozilgan
aynan mana shu manbalar bizga ko'rsatish olmoshlarining lingvistik tadqiqotini atroflicha amalga oshirish imkonini beradi.
III-V asrlarda qadimgi xitoy tili leksikasida M bi "o'sha, ana u ", ^k ci "bu", ^ shi "bu, mana bu" kabi ko'rsatish olmoshlari faol muomalada bo'lgan1. Ular gapda, asosan, aniqlovchi, ega, ba'zan to'ldiruvchi, kesim va hol vazifasini bajargan.
Bu davrda M bí uzoqdagi predmetni ko'rsatish uchun qo'llanib, odatda, 3-shaxsga ishora qilgan. Masalan:
MK anavi xalq, o'sha odamlar M0A anavi (o'sha) to'rt kishi
anavi (o'sha) janubiy tog'ga ko'tarilish BÉMJM porlab turgan anavi kichik yulduzchalar
Äo 2
Suv va oyni bilasizmi? Bu daryoga o 'xshab davom etaveradi, lekin o 'z-o 'zidan yo'qolmaydi. Yumaloq-qisqa bo'lgan narsa o'sha oyga o'xshaydi, lekin oxir-oqibat ko 'paymaydi, kamaymaydi.
Keyinroq unga qarama-qarshi ma'noni ifodalash uchun ^k ci olmoshi paydo bo'lgan. Shuningdek, ular birgalikda konstruksiya shaklida ham ishlatilgan. Masalan: M—H> ^k—BH u paytlar boshqa edi, hozir boshqa. ^M ... , ^^k ... u yerda ..., bu yerda ... ÄMM^ uni ko'rib, buni ko'rmaslik
Shu nuqtai nazardan, u bu erda emas, balki u yerda.
№ cí yozma nutq uslubiga xos bo'lgan yana bir ko'rsatish olmoshi bo'lib, hozirgi S > S ^ ko'rsatish olmoshlarining qadimgi xitoy tilidagi muqobili hisoblanadi. Hozirgi zamonaviy xitoy tili leksikasida ^k ci ko'rsatish olmoshi, asosan, vaqtga ishora qiluvchi so'zlar bilan birgalikda ishlatiladigan barqaror birikmaga aylanib qolgan. Masalan: — shu tarzda, shunday qilib; ^k^b — bundan tashqari;
— bu gal, shu safar; ^kBH — shu paytda; ^kí^ — bu yerda; ^^k — shundan buyon; hozirdan boshlab; é^k — bundan; — shu paytda; tihfé — shundan
1 И. С. Гуревич. И. Т. Зограф. Хрестоматия по истории китайского языка III-XV вв. Москва. Наука. 1982
2 ШШШ} о 1082 т
3
Xitoyshunoslikning dolzarb masalalari: ft VOLUME 2 | SPECIAL ISSUE 21
"Xitoyshunoslik" fakulteti iqtidorli q ISSN 2181-1784
yoshlarning ilmiy anjumani SJIF 2022: 5.947 | ASI Factor = 1.7
keyin; ^b^ ^ bu masala; ¡¿Ittb ^ bu bilan; Xt^b ^ bu xususda; M^b ^ shu vaqtgacha, haligacha; ^bM ^ bundan oldin; ^ shu sababli;
^b cï va i gai olmoshlari o'zaro sinonim olmoshlar hisoblanadi. Lekin ular ma'lum bir farqlarga ega. Ya'ni, ^b cï so'zlovchiga aloqador predmetga ishora qilganda, ii gai esa aksincha so'zlovchiga aloqasi bo'lmagan predmetni ko'rsatish uchun ishlatiladi. Shuningdek, zamonaviy xitoy tilida ii gai rasmiy uslubga xos bo'lib, asosan, hujjatlarda qo'llanadi va o'zbek tiliga "yuqorida ta'kidlangan", "mazkur", "ushbu" kabi ma'nolarda tarjima qilinadi. Masalan:
Ushbu maktab asosan o'rta maktabdir.
m si fonetik jihatdan ^b cï olmoshi bilan o'xshash bo'lgani sababli o'zaro almashib qo'llash holatlari ham kuzatiladi. Masalan, = ^b^ bu dunyo, bu
zamon; mÀ = ^bÀ bu odam.
m
g ¿ï. 4 Bu gaplar uning shaniga dog ' tushurdi. mÀÂ, MWm^fto 5 Bu (yaxshi) odam qanday qilib bunday (yomon) kasallikka duchor bo 'lishi mumkin?
^ shi ko'rsatish olmoshi sifatida, asosan, yozma uslubda qo'llanadi va mumtoz adabiyotga oid matnlarda uchraydi va gapda aniqlovchi vazifasini bajaradi. Masalan:
6
Konfutsiy bu kuni g'am chekibyig'ladi, qo 'shiq ham aytmadi. ^ shi olmoshi gapda bir vaqtning o'zida ikki xil funksiyani bajarishi mumkin, ya'ni u ham olmosh ham bog'lama bo'lib kela oladi. Gapda u kesimni shakllantirish vazifasini bajaradi. Masalan:
Odamlarni kurashishga o 'rgatmaslik - bu undan (kurashdan) voz kechishdir.
êtSU^T^o 7 Xo 'rlikdan nafratlanib turib yana toshbag 'irlik qilish - bu xuddi namlikdan nafratlanib, pastqam joylarda yashash bilan barobardir.
4
5 «fèm-m&M
6 «fèi^M»
7
»
Xitoyshunoslikning dolzarb masalalari: ft VOLUME 2 | SPECIAL ISSUE 21
"Xitoyshunoslik" fakulteti iqtidorli q ISSN 2181-1784
yoshlarning ilmiy anjumani SJIF 2022: 5.947 | ASI Factor = 1.7
g qi gapda, asosan, xoslikni, egalikni bildiruvchi olmosh vazifasida keladi. Biroq uning ko'rsatish olmoshi sifatida qo'llanish o'rinlari ham mavjud. Bunda u kabi ko'rsatish olmoshlariga sinonim bo'ladi. Masalan:
afflimmi^^i^A^, m^mmt^^g a o
Bizning sanoatimizda ko'plab tezkor ishchilar mavjud, bunday ishchilar
qishloq xojaligi frontida ham talaygina.
8
Tekshiruvlar davomida bu dalillar tasdiqlanmadimi? Nahotki?
zhl ko'rsatish olmoshi shaxs va narsaga yoki vaziyatga ishora qiladi, hozirgi xitoy tilidagi ham "S^", ham olmoshlariga sinonim bo'lib kelishi mumkin.
Inkor ma'noni ifodalovchi konstruksiyalarda ^ zhï inkor so'z va fe'l o'rtasiga qo'yiladi. Misollar:
a^^^^o 9 Men buni ko 'rmaganman.
K^^^M^^o 10Xalqqa buni buyurmasang ham o 'zi tinchlanadi. M Ï ^ ^ o 11 Qirol Syuan shuni aytdi ( ^ bu yerda sarkarda Nan Guochuning hujumi voqeasiga ishora qiladi).
12 Yo'lbars xursandligi sabab buni aytmoqchi bo'ldi (bu yerda ^ yordamida yuqoridagi aytib o'tilgan eshak g'azablanganida tepishi haqidagi vaziyat nazarda tutilgan).
^l^^iS^o 13 Buni aniq eslab qolganda (bu yerda ^ birgalikda o'qish jarayoniga ishora qiladi) .
14 Bu uchun qiyin ishlar ham oson (^ dunyo ishlariga
ishora qilmoqda).
Bulardan tashqari, tilshunoslikka oid manbalarda xitoy tilida
kabi so'zlarning ham ko'rsatish olmoshlari o'rnida qo'llanish holatlari15 haqida ma'lumotlar beriladi.
8 ■
9 :
10 œfSfS»
11
13 ^«m^»
14 ^»«^-t^ie»
15 2017.
74
Yuqorida keltirilgan misollarga tayanib xulosa qilish mumkinki, ko'rsatish olmoshlari xitoy tilshunosligida juda chuqur ildizlarga ega. Qolaversa, ularning miqdori hozirgi zamonaviy xitoy tilida mavjud bo'lgan ko'rsatish olmoshlariga qaraganda ancha ko'p bo'lgan. Qadimgi yozma manbalardan bo'lgan Konfutsiy, Lao Szi kabi buyuk faylasuflarning hikmatlari va nutqlarida ko'rsatish olmoshlariga ko'p marotaba murojaat qilinishining sababi shundaki, ular nafaqat so'z yoki so'z birikmasining balki butun boshli gapning ham o'rnida qo'llanilib, mazmunni qisqa va ixcham ifodalash imkonini bera oladi. REFERENCES
1. И. С. Гуревич. И. Т. Зограф. Хрестоматия по истории китайского языка III-XV вв. Москва. Наука. 1982
2. Hasanova, F. (2020). ЯЗЫКИ НАРОДОВ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН ЕВРОПЫ, АЗИИ, АФРИКИ, АБОРИГЕНОВ АМЕРИКИ И АВСТРАЛИИ (С УКАЗАНИЕМ КОНКРЕТНОГО ЯЗЫКА ИЛИ ЯЗЫКОВОЙ СЕМЬИ). Главный редактор, 31.
3. Karimov, A., & Khasanova, F. The Impact of Ancient Chinese on Baihua Language.
4. Каримов, А. А. (2021). СООТНОШЕНИЕ ПОНЯТИЙНОГО И АССОЦИАТИВНОГО НАЧАЛО В ИЕРОГЛИФИЧЕСКОМ ПИСЬМЕ (на
примере иероглифа 0 «солнце»). Oriental renaissance: Innovative, educational,
natural and social sciences, 1(Special Issue 1), 76-81.
5. Назарова, С. А. (2021). МЕЖКУЛЬТУРНАЯ КОММУНИКАТИВНАЯ КОМПТЕНЦИЯ: УРОВЕНЬ СФОРМИРОВАННОСТИ И РЕЗУЛЬТАТЫ КОНСТАТИРУЮЩЕГО СРЕЗА СТУДЕНТОВ-ФИЛОЛОГОВ (КИТАЙСКИЙ ЯЗЫК). Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(Special Issue 1), 147-155. 9.
6. Мавлянова, У.Х. СУЩНОСТЬ ПОНЯТИЯ «ЧИСЛИТЕЛЬНОЕ» В КАТЕГОРИИ ЧАСТЕЙ РЕЧИ В СОВРЕМЕННОМ КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ // ORIENSS. 2021. №Special Issue 1. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/suschnost-ponyatiya-chislitelnoe-v-kategorii-chastey-rechi-v-sovremennom-kitayskom-yazyke (дата обращения: 30.03.2022).
7. Юсупова, Хилола Саъдулла Кизи Х,ОЗИРГИ ХИТОЙ ТИЛИДА ОТ ТУРКУМИГА ОИД СУЗЛАРНИНГ СУЗ КУШИШ УСУЛИНИНГ БОЕЛОВЧИ МОДЕЛИ АСОСИДА ЯСАЛИШ ХУСУСИЯТЛАРИ // ORIENSS. 2021. №Special Issue 1. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/ozirgi-hitoy-tilida-ot-
turkumiga-oid-s-zlarning-s-z-shish-usulining-bo-lovchi-modeli-asosida-yasalish-hususiyatlari (дата обращения: 30.03.2022).
8. Рахматуллаева, Д. М. (2021). ^ШШн^ЙЙЙ^^®
^ШШ). Современные востоковедческие исследования, 3(1), 6-13.
9. Артикова, З. З. (2021). LEXICO FEATURES OF THE PIECE COUNTING WORD fE ВА. Актуальные научные исследования в современном мире, (5-8), 113-118.
10. ТШЙШ,
, 2017.6 (2018.1 Ж^)
