XITOY TILIDA LOKATIVLARNING IFODALANISH XUSUSIYATLARI Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

XITOY TILIDA LOKATIVLARNING IFODALANISH XUSUSIYATLARI d https://doi.org/10.5281/zenodo.7352550

NURMAMETOV Mironshox Ilmiy maslahatchi: f.f.d.(DSc) Hashimova S.A.

f N

This article is devoted to the study of the expression

and formation of locatives in modern Chinese

V_J

Xitoy tilida lokativlarning katta qismi ko'makchilar orqali ifodalanadi. Ko'makchilarning grammatik xususiyatlari fe'llar bilan o'hshash. Ko'makchilar ot, olmoshdan oldin yoki keyin qo'llanadi. Gap tarkibida ko'makchi mavjud bo'lgan lokativlikni ifodalaydigan so'z birikmasi hol vazifasini bajaradi va narsa-hodisaning, harakatning vaqtini, joyini ifodalash uchun qo'llanadi1. Masalan:

"Wo zai jia deng ni." "Men seni uyda kutaman"

Ushbu gapda ^^ "zai jia" harakatni sodir bo'ladigan joyini ifodalaydi. Xitoy tilida ko'makchilar soni ko'p emas, lekin ularning qo'llanish doirasi keng, undan tashqari, bitta ko'makchi turli xil vaziyatda har xil grammatik xususiyatlarga ega bo'ladi. Xitoy tilida vaqtni va o'rin-joyni ifodalovchi ko'makchilar yordamida lokativlarni ifodalash mumkin.

Lokativlikni ifodalovchi ko'makchilarning o'ziga xos grammatik xususiyatlari haqida gapirganda quyidagilarni ajratib ko'rsatish kerak.

1) Xitoy tilida ba'zi so'zlar ham fe'l ham ko'makchi bo'lib hisoblanadi2. Masalan, ^ "zai"

fe'li:

'hBJ^'S^o "Xiaomin bu zai jia." "Siyaomin uyda emas."

ii^fi^f» "Shu zai zhuozi shang fangzhe""Kitoblar stol ustida" Birinchi gapda ^ "zai" fe'l, ikkinchi gapda esa ko'makchi vazifasida qo'llanadi.

2) Lokativlikni ifodalovchi ko'makchilar reduplikativ shaklga ega emas3.

3) Ko'makchilar gapda yakka holda qo'llanila olmaydi, shuningdek, yakka holda sintaktik

vazifasiga ega bo'lmaydi. Masalan, MMM "Ali cong", MS^tt "cong tushuguan" deb

bo'lmaydi. Biroq, agar, masalan, ift^^^^^PQ ? "Ni zai daxue xuexi ma?" deb savol berilsa ^"zai" deb javob bersa bo'ladi. Bu, o'z navbatida, istisno bo'lib hisoblanadi. Boshqa barcha hollarda ko'makchilarni yakka holda qo'llab javob berib bo'lmaydi. Masalan:

S^^AAS^tt'iBÖÖQ ? "Zhe ben shu cong tushuguan jiede ma?" savoligaM "cong" deb javob berib bo'lmaydi4.

'»fia. ÎUftSggâ-- 20i2^o - 264^°

2»fi*IJ„ ÎUftSggâ-- it», 2012^. - 268^°

- 2011 - 67

i96i^0 - 163 867

Lokativlikni ifodalovchi tarkibida ko'makchisi bor so'z birikmasi gapda hol vazifasini bajaradi. Masalan:

"Wode yige laotongxue cong Shanghai laile." "Mening bitta sobiq kursdoshim Shanhaydan keldi." Shuningdek, aniqlovchi vazifasini ham bajaradi:

"Li Xiguang shi Zhongguo keji gongzuozhe xuexide bangyang"

"Li Siguang Xitoy ilm va texnika ahlining havas qiladigan insoni" To'liqlovchi vazifasida ham qo'llanadi:

"Lu Xun shenyu 1881 nian."

"Lu Sin 1881 yilda tug'ilgan"

iiêiii^^-tii6,

"Ta lai zi Meiguo nanbude yige chengshi"

"U Amerikaning janubiy qismidan kelgan."

To'ldiruvchi vazifasida ko'pincha fë "zai" yoki I "shi" fe'lli gaplarda qo'llanadi:

"Wo chuci jiandao nin shi zai yici dianying zhaodaihui shang." "Men sizni birinchi marta kino taqdimotida uchratganman." Ega vazifasida ham qo'llanadi:

"Cong 8:00 dao 12:00 shi gongzuo shijian."

"Ish vaqti ertalab soat 8:00 dan 12:00gacha"

«iMÜÄt-^^o

"Cunzi cong nan dao bei you yi tiao he."

"Qishloqning janubidan shimoligacha daryo esib o'tgan."

Quyida lokativlikni ifodalovchi ko'p qo'llaniluvchi ko'makchilar haqida to'htalib o'tamiz. M "cong" ko'makchisi haqida.

M"cong" ko'makchisi narsa-hodisani ro'y bergan (berayotgan) boshlang'ich punktini bildiradi, bu holda ushbu ko'makchidan keyin odatda joyni yoki yo'nalishni ifodalovchi so'zlar qo' llanadi. Masalan:

MiMiIS7o

"Ta jiejie cong Meiguo laile."

"Uning opasi Amerikadan kelgan."

"Mingtian dajia xian dao wo jia jihe, cong wo zher zou bijiao jin." "Ertaga hamma avval mening uyimda yig'iladi, menikidan borish yaqinroq." Shu bilan birga M "cong" ko'makchisi narsa-hodisani ro'y bergan (berayotgan) boshlang'ich vaqtini bildiradi, bu holda ushbu ko'makchidan keyin vaqtni ifodalovchi so'zlar qo'llanadi. Masalan:

saffi^o ÎUftSggâ-- 4tS, 2012^o - 269®°

6füo imxiiii^w^ 2007 ^o - 2iis

"Ta cong zuotian xiawu kaishi jiu you dian bu shufu"

"U kecha tushlik paytidan boshlab o'zini yomon his qildi."

Shuningdek, M "cong" ko'makchisi narsa-hodisani kelib chiqishini ham bildiradi, masalan:

"Hanyude gezhong fangyan dou shi cong gudai hanyu yanbian fenhua chulaide."

"Xitoy tilidagi turli xil shevalar qadimgi xitoy tilidan o'zgargan holda ajralib chiqqan"

M "cong" ko'makchisi yordamida turli xil lokativlikni ifodalovchi konstruktsiyalar hosil bo'ladi: ["M...Ï']..."] ["cong...dao..."], ["M...Ë..."] ["cong...qi..."], ["М...Щ&..."] ["cong...yilai..."], ["M...ÍÍ..."] ["cong...wang..."], ["M... №..."] ["cong...yihou..."] va boshqalar.

["M...ÍIJ..."] ["cong...dao..."] konstruktsiyasi narsa-hodisaning boshlanish vaqtini, joyini, shuningdek, miqdorni ham ifodalaydi, o'zbek tiliga ".-dan.-gacha" deb tarjima qilinadi. Gapda hol, kesim, ega, to'ldiruvchi va aniqlovchi vazifasida qo'llanishi mumkin. Masalan, ushbu konstruktsiya ishtirok etgan so'z birikmasining hol vazifasida qo'llanilishiga oid misollarni ko'rib chiqamiz:

"Na tian, cong tianliang dao shenye, quanchengde bianzhusheng bu jueyu er."

"O'sha kuni erta tongdan tungacha hamma yoqda paqildoqlarni ovozi tinmadi"

"Women guode jianzhu, cong gudaide gongwu dao jindaide yi ban zhufang, juda bufen shi duichengde."

"Mamlakatimizning inshootlari, qadimgi saroylardan hozirgi oddiy uylargacha tog'ri nomlangan."

Ushbu konstruktsiya ishtirok etgan so'z birikmasining kesim vazifasida qo'llanilishiga oid misolni ko' rib chiqamiz:

iJ+IFo

"Haifeng, cong ba ji dao jiu ji, you cong jiu ji dao shi ji"

"Dengiz shamolining tezligi sakkizdan to'qqizgacha, so'ngra to'qqizdan o'n m/s gacha o'zgardi. "

Ushbu konstruktsiya ishtirok etgan so'z birikmasining ega vazifasida qo'llanilishiga oid misollarni ko'rib chiqamiz:

"Cong kaihua dao guozi chengshu, dayue dei san ge yue..."

"Daraxtlarning gullaganidan to mevalarni pishishiga qadar hali yana uch oy bor."

"Cong chengshi dao nongcun you yi qianduo gonglide lucheng."

"Shahardan qishloqqacha ming kilometrdan ortiq masofa bor."

Ushbu konstruktsiya ishtirok etgan so'z birikmasining to'ldiruvchi vazifasida qo'llanilishiga oid misolni ko'rib chiqamiz (ushbu konstruktsiya to'ldiruvchi vazifasida asosan Ж "shi" fe'lli gaplarda qo'llanadi)9:

7&fë*IJo ÍMffiS^ga- - ЛЙ, 2012^. - 274Ш°

2011 ^ - 45

9^üo IftSSiâf^'B^aifê' 2007 ^o - 216Ш

869

"Zhe tiao gaosu gonglu shi cong sanyuanqiao dao shoudu guoji jichang, quan chang 15 gongli"

"Bu magistral yo'li Sanyuanqiaodan poytaxt aeroportigacha o'n besh kilometrni tashkil qiladi."

Ushbu konstruktsiya ishtirok etgan so'z birikmasining aniqlovchi vazifasida qo'llanilishiga oid misolni ko'rib chiqamiz:

"Cong Beijing dao Zhangjiakoude tielu chang erbai gongli."

"Pekindan Zhangjiakougacha bo'lgan temir yo'l uzunligi 200 kilometrni tashkil qiladi."

[M...Ë...] ["cong...qi..."] konstruktsiyasi [M...^$n...] ["cong.. .kaishi..."] ma'nosiga ega, bu ikkita konstruktsiya vaqtni bildiradi, o'zbek tiliga ".-dan boshlab" deb tarjima qilinadi. [M...Ë...] ["cong...qi..."] konstruktsiyasi odatda gapning boshida qo'llanadi va gapda hol vazifasini bajaradi. Masalan:

M^Ë, «¡^БФШ^ • ïS710o

"Cong jintianqi, wo jiu yao zai Zhongguo xuexi, shenghuo le."

"Ertadan boshlab men Xitoyda o'qib yashamoqchiman."

"Cong sanshi niandaiqi, ta xiele henduo zhongyao lunwen, chengle guojishang youmingde dizhixuejia."

"U o'ttizinchi yillardan boshlab ko'p maqolalar yozdi va dunyodagi mashhur mintaqashunos olim sifatida tanildi."

[M...^S...] ["cong...yilai..."] konstruktsiyasi o'tgan zamondan boshlab gapirilayotgan paytga qadar bo'lgan vaqtni bildiradi, o'zbek tiliga ".-dan buyon" deb tarjima qilinadi. Ba'zi hollarda M "cong" tushib ham qoldiriladi. Masalan:

"Cong kaixue yilai, wo hai meiyou qingguo jia."

"O'qish boshlanganidan buyon men ta'tilga chiqmaganman."

"Ta cong ziji kai zhege gongsi yilai, tiantian yeli shidian duozhong cai dao jia."

"U o'zining firmasini ochganidan buyon har kuni kech soat o'ndan keyin uyga qaytadi."

Mil

"Cong dao Zhongguo yilai, wo hai meiyou shengguo bing"

"Xitoyga kelganimdan buyon hali kasal bo'lmadim"

[M..-Щё] ["cong...yihou..."] konstruktsiyasi ".-dan keyin (boshlab)" ma'nosiga ega, bunda han "cong" tushirib qoldirilishi mumkin12. Masalan:

M^ê, sa^^si^o

"Cong jintian hou, wo jieding bu zai gongzuo"

"Bugundan boshlab men boshqa ishlamayman, deb qaror qildim."

10ЙМЙО ^ffllftSÜ^' - ЛЙ, 2012^. - 275®°

i98i^o - 169®°

1992 - 233 870

M "cong" ko'makchisi bir necha sinonimlarga ega, bular ЕЁ "you", EÉM"zicong", EÉ "zi", ÍT

"da".

Й "you" ko'makchisi bir necha ma'noga ega, xususan, u narsa-hodisa ro'y berayotgan (bergan) joyni, vaqtini, kelib chiqishini bildiradi, M "cong" ko'makchisi ifodalaydigan ma'no bilan bir xil. Й "you" ko'makchisi adabiy nutqda, M "cong" esa og'zaki nutqda ko'p qo'llanadi. Masalan:

"Mingtian dajia xian dao Fang xiansheng jia jihe, you Fang xiansheng nar zou bijiao jin." "Ertaga hamma avval janob Fangning uyida yig'iladi, janob Fangnikidan borish yaqinroq"

"You 1979 nian kaishi, ta jiu cong shiyeyu xie lunwen, yijing jianchi shiba nian le." "1979 yildan boshlab u har kuni ishdan bo'sh vaqtlarida maqola yozar edi, bunga esa 18 yil bo'ldi"

"You shangwu 9:00 dao xiawu 3:00, shi tamen dui waibangongde shijian" "Ularning ofisdagi ish vaqti ertalab soat 9:00 dan tushlikdan keyin soat 3:00 gacha." Й "you" va ÍTda" ko'makchilari ham narsa-hodisa ro'y berayotgan (bergan) joyni, vaqtini bildiradi, ÍT "da" shimoliy shevada qo'llanadi, EÉ"zi" adabiy nutqga xos. EÉM"zicong" ko'makchisi faqat o'tgan zamonda ro'y bergan narsa-hodisani ifodalaydi. REFERENCES

1. - ft^ffl^fé- 1961 ^o

2. - 2011^

3. «i^o ^Ji^Sgia»- 2012^.

4. ЙЯФ'Ж®®^^!" - iftftMl- 1992^o

5. ^üo iftSggai^' - 2007 ^o

6. С.А. Хашимова . ХОЗИРГИ ХИТОЙ ТИЛИ СИФАТЛАРДА КОНВЕРСИЯ ХОДИСАСИ

- МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ ИСКУССТВО СЛОВА, 2020

7. С Хашимова. О ЯВЛЕНИИ КОНВЕРСИИ В СОВРЕМЕННОМ КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2022.

8. С.А.Насирова (2021). Политическая метафора (на примере материала по кадровой политике современной КНР). In Resent Scientific Investigation (pp. 69-73).

9. Хашимова, С. А. (2020). ОСОБЕННОСТИ ОБРАЗОВАНИЯ РЕЗУЛЬТАТИВНЫХ ГЛАГОЛОВ ПРИ ПОМОЩИ СУФФИКСАЦИИ В КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. In Страны. Языки. Культура: сборник материалов Х^й международной научно-практической конференции/Под ред. проф. Абуевой ННМахачкала: ДГТУ. 391 с (p. 361).

10. Хашимова, С. А. (2020). Особенности образования неодушевлённых существительных при помощи суффиксации в современном китайском языке. Modern Oriental Studies, 2(2), 3446.

11. Nasirova, S. A. (2019). Modification of semantics of social terms of the modern Chinese language. Opción: Revista de Ciencias Humanas y Sociales, (24), 260-273.

ЩЩЫЪ^- 1961^o - 170

12. Хашимова, С. А. (2022). АГГЛЮТИНАТИВНАЯ ОСОБЕННОСТЬ СУФФИКСАЦИИ В СОВРЕМЕННОМ КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(1), 196-202.

13. Hashimova, S. A., & Nasirova, S. A. (2021). FEATURES OF FORMING OF ANIMATED NOUNS WITH THE AFFIXES IN MODERN CHINESE LANGUAGE. Journal of Central Asian Social Studies, 2(04), 1-10.

14. Насирова, С. А. (2020). Генезис общественно-политической терминологии китайского языка через призму истории китайской дипломатии. Modern Oriental Studies, 2(2), 22-33.

15. Хашимова, С. А. (2022). О НЕКОТОРЫХ ОСОБЕННОСТЯХ ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКОГО АСПЕКТА КОММУНИКАЦИИ (НА ПРИМЕРЕ КИТАЙСКОГО ЯЗЫКА). SO NGIILMIY TADQIQOTLAR NAZARIYASI, 7(1), 85-91.

16. Хашимова, С. А. (2022, September). ОБРАЗОВАНИЕ ПРИЛАГАТЕЛЬНЫХ С ПОМОЩЬЮ АФФИКСАЦИИ В КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. In E Conference Zone (pp. 5-10).

17. Abdullayevna, H. S. (2020). Peculiarities of the formation of animated nonsignificant using suffixing in the modern chinese language. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 70(5), 1504-1511.

18. Хашимова, С. А. (2022). ОБРАЗОВАНИЕ ЧИСЛИТЕЛЬНЫХ ПРИ ПОМОЩИ АФФИКСАЦИИ В СОВРЕМЕННОМ КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ. World scientific research journal, 7(1), 20-23.

19. Насирова, С. А., Хашимова, С. А., & Рихсиева, Г. Ш. ВЛИЯНИЕ ПОЛИТИЧЕСКОЙ СИСТЕМЫ КИТАЯ НА ФОРМИРОВАНИЕ ОБЩЕСТВЕННО -ПОЛИТИЧЕСКОЙ ТЕРМИНОЛОГИИ. Ответственный редактор, 162.

20. NS Abdullayevna.±£mRfflm^¥ffl^: ШЩ^—^Ь- 87, 0

21. С.А.Насирова. Институт евнухов в древнем Китае: причины возникновения и особенности (2022). Фундаментальные и прикладные научные исследования: актуальные вопросы, достижения и инновации. С. 187-188.

22. NS Abdullayevna. Языковая политика в Китае: идентификация общественно-политической терминологии (2019). In КИТАЙСКАЯ ЛИНГВИСТИКА И СИНОЛОГИЯ 3,384,2019