Научная статья на тему 'XIII XIV АСР БИРИНЧИ ЯРМИ БУХОРО ИЛМ-ФАНИДА САТТОЖИЙЛАР СУЛОЛАСИ ВАКИЛЛАРИНИНГ ЎРНИ'

XIII XIV АСР БИРИНЧИ ЯРМИ БУХОРО ИЛМ-ФАНИДА САТТОЖИЙЛАР СУЛОЛАСИ ВАКИЛЛАРИНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
58
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
мўғуллар истилоси / Бухоро / Саттожийлар оиласи / илм-маърифат / диний илмлар / воиз / тафсир / ислом дини. / Mongol invasion / Bukhara / Sattoji family / enlightenment / religious sciences / preacher / interpretation / Islamic religion.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — G. Ochilova

Мазкур мақолада Турон халқларининг мўғуллар истилоси даврида оғир кунларни бошидан кечиришига қарамай илм-фан масалаларини ёритишга эътибор қаратилган. Бунда Бухорода икки аср давомида яшаб фаолият кўрсатган Саттожийлар оиласи вакилларининг фаолиятини ёритиш орқали бу даврдаги илм-фан ва диний масалалар ёритилган. Мазкур оиланинг 10 га яқин вакиллари ҳақида келтирилган маълумотлар орқали халқимизнинг иқтисодий ва ижтимоий жиҳатдан оғир вазиятда ҳам илм олий, маърифат тарқатишдан чекинмаганлиги манбалардаги маълумотлар орқали очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF REPRESENTATIVES OF THE SATTOJI DYNASTY IN BUKHARA SCIENCE IN THE FIRST HALF OF THE 13TH 14TH CENTURIES

In this article, despite the fact that the Turanian peoples experienced hard times during the Mongol invasion, attention is paid to scientific issues. It highlights the scientific and religious issues of this period by highlighting the activities of representatives of the Sattoji family, who lived and worked in Bukhara for two centuries. Thanks to the information provided about about 10 representatives of this genus, it is revealed from the sources that our people did not shy away from the dissemination of knowledge and education even in a difficult economic and social situation.

Текст научной работы на тему «XIII XIV АСР БИРИНЧИ ЯРМИ БУХОРО ИЛМ-ФАНИДА САТТОЖИЙЛАР СУЛОЛАСИ ВАКИЛЛАРИНИНГ ЎРНИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

XIII - XIV АСР БИРИНЧИ ЯРМИ БУХОРО ИЛМ-ФАНИДА САТТОЖИЙЛАР СУЛОЛАСИ ВАКИЛЛАРИНИНГ УРНИ Гулмира Очилова

Тарих институти катта илмий ходими https://doi org/10.5281/zenodo. 7402906

Аннотация. Мазкур мацолада Турон халцларининг мугуллар истилоси даврида огир кунларни бошидан кечиришига царамай илм-фан масалаларини ёритишга эътибор царатилган. Бунда Бухорода икки аср давомида яшаб фаолият курсатган Саттожийлар оиласи вакилларининг фаолиятини ёритиш орцали бу даврдаги илм-фан ва диний масалалар ёритилган. Мазкур оиланинг 10 га яцин вакиллари уацида келтирилган маълумотлар орцали халцимизнинг ицтисодий ва ижтимоий жиуатдан огир вазиятда уам илм олий, маърифат тарцатишдан чекинмаганлиги манбалардаги маълумотлар орцали очиб берилган.

Калит сузлар: мугуллар истилоси, Бухоро, Саттожийлар оиласи, илм-маърифат, диний илмлар, воиз, тафсир, ислом дини.

РОЛЬ ПРЕДСТАВИТЕЛЕЙ ДИНАСТИИ САТТОДЖИ В БУХАРСКОЙ НАУКЕ

ПЕРВОЙ ПОЛОВИНЫ XIII - XIV вв.

Аннотация. В данной статье, несмотря на то, что туранские народы пережили тяжелые времена во время монгольского нашествия, внимание уделяется вопросам науки. В нем освещаются научные и религиозные вопросы этого периода путем освещения деятельности представителей рода Саттоджи, живших и творивших в Бухаре на протяжении двух столетий. Благодаря предоставленным сведениям о примерно 10 представителях этого рода из источников выявляется, что наш народ не уклонялся от распространения знаний и просвещения даже в трудной экономической и социальной ситуации.

Ключевые слова: монгольское нашествие, Бухара, семья Саттоджи, просвещение, религиозные науки, проповедник, интерпретация, исламская религия.

THE ROLE OF REPRESENTATIVES OF THE SATTOJI DYNASTY IN BUKHARA SCIENCE IN THE FIRST HALF OF THE 13TH - 14TH CENTURIES

Abstract. In this article, despite the fact that the Turanian peoples experienced hard times during the Mongol invasion, attention is paid to scientific issues. It highlights the scientific and religious issues of this period by highlighting the activities of representatives of the Sattoji family, who lived and worked in Bukhara for two centuries. Thanks to the information provided about about 10 representatives of this genus, it is revealed from the sources that our people did not shy away from the dissemination of knowledge and education even in a difficult economic and social situation.

Keywords: Mongol invasion, Bukhara, Sattoji family, enlightenment, religious sciences, preacher, interpretation, Islamic religion.

XII-XIV асрнинг урталаригача булган даврда Турон шахдрларида тасаввуф илми узига хос тарзда ривожланади ва янгича йуналишларда бойиди. Тасаввуф вакиллари ах,олининг маданий кадриятлари ва диний тажрибасидан келиб чик;иб илмий жихдтдан асосланган х,олда кенг таркалди. "Яссавия", "Кубравия" ва "Хожагония" ("Накшбандия")

БС12МС2 ЛМТ> ШЖОУЯТЮЖ

ШТЕКМАТЮКАЬ ЗСШетШС ГОиККАЬ УОЬиМЕ 1 К8иЕ 8 иШ-2022: 8.2 | КБК: 2181-3337

тарикатлари вужудга келиб, машхурликка эришган. Бу пайтга келиб, мутасаввифлар томонидан тарикатлариннг назарий хамда амалий асослари тизимлаштирилиб купгина асарлар яратилади. Бу борада ханафий факихлар ва уларнинг издошлари мухим уринга эга булишади. Жумладан, XIII асрга келиб Бухорода илм-фан, диний илмлар, фикх ривожига бир неча оила вакиллари катта хисса кушган. Улар эга булган билимларини авлоддан -авлодга мерос килиб колдирган. Шундай кузга куринган оилалардан бири бири саттожийлар булиб, улар ханафий мазхабининг йирик намояндалари ва дунёвий илмларнинг билимдонлари сифати ХШ-Х1У асрларда узига хос мавкени эгаллашади. Бу оила вакиллари хам Бухородаги уч юз элликдан ортик факихлар сингари куплаб фикхий ва диний асарлар ёзиб колдирганлар. Лекин, бугунги кунга кадар тадкикотларда бу оила вакиллари хакида маълумотлар учрамайди. Бунга сабаб саттожийлар томонидан ёзилган асарларнинг сакланиб колмаганлиги ва улар хакида манбаларда маълумотлар кам учрашидир. Оила вакиллари фаолиятига оид мухим маълумотлар Муин ул-Фукаро Ахмад ибн Махмуд Бухорийнинг "Тарихи Муллозода дар зикри мазорати Бухоро" асарида келтирилади.

Саттожий имомлари номи билан халк орасида машхур булган оила вакиллари факатгина диний илмлари билан эмас, дунёвий фанлар ва адабиёт билан хам шугулланишган. Бу хам уларнинг ХШ-ХГУ аср Бухоро илм-фани ривожига катта хисса кушганлигини билдиради.

Ушбу оиланинг дастлабки вакили олим, имом ва муфтий Мавлоно Сайфиддин Саттожий хисобланади. Олим 1243 йилда, 93 ёшида вафот этган. Саттожийлар оиласининг бошка вакилларидан фаркли унинг фаолияти хакида батафсил маълумотлар учрамайди.

Бу оиланинг яна бир вакили Сайфиддин Саттожийнинг угли Мавлоно Жамолиддин Саттожийдир. Унинг хаёти, фаолияти ва ёзган асарлари хусусида эса "Тарихи Муллазода" асарида батафсил келтирилади. Сайфиддин Саттожий Чингизхон боскини даврида 1221 йилда Газнадан Бухорога келган. Бу ерга келиб жойлашгач, фарзандлари ва издошларини Бухорода колдириб, узи Хужандга Шайх Маслахатиддин хузурига йул олган. Бу ерга боришдан Жамолиддин Саттожийнинг максади уша давр анъанасига кура, узидан юкори мавкеда булган шайхнинг дуосини олиб, Бухорода уз фаолиятини бошлаш булган. Диний илмларни ургатиш ва инсонларни маърифатга етаклаш борасида унинг кейинги фаолияти жуда самарали булган ва шу сабабдан Жамолиддин Саттожийга нисбатан ахёрлар муктадоси (эргаштирувчи) ва аброрлар пешвоси деган ном берилган. У умри давомида етти марта хажга борган. 1246 йилда 73 ёшида вафот этган.

Умри давомида куп марта хаж килиши, одамларни дин йулидан огишмай ислом дини амалларига риоя килишга ундаши билан бир каторда Жамолиддин Саттожий ундан ортик турли сохаларга оид асарлар ёзган. Улардан энг йириги 100 бобдан иборат диний билимларга оид "Зод ул-музаккирин" (Воизлар озиги) асари хисобланади. Бундан ташкари муаллифнинг "Такмилат ул-латоиф" (Латоиф асарига кушимчалар), "Ахоир ул-захоир" ("Энг яхши захиралар") ва "Одоб ут-тасаввуф" ("Тасаввуф одоби") асарлари хам мавжуд булган.

Айни диний ва фикхий илмларга эътибор каратилган ва бу соха ривожланган даврда Жамолиддин Саттожий дунёвий фанлар билан хам шугулланишга киришган. Бу бора у алгебра фанига оид бир канча асарларни ёзган. Унинг каламига мансуб "Ашорат"

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

("Унликлар"), "Ишрин" ("Йигирмалик"), "Арбаин" ("^ирклик") асарларида математик бирликлар ва улардан улчов бирлиги сифатидан фойдаланишдан бошлаб, то мураккаб амалларни бажаришгача булган жараён шархлаб утилган. Муаллифнинг бу асарлари кейинчалик Турон худудлари бошкарувчиси булган Маъсудбек (1238-1289) томонидан Бухорода курдирилган "Маъсудия" ва "Хония" мадрасаларида дарслик сифатида укитилган.

Жамолиддин Саттожий диний ва математикага оид асарлардан ташкари адабий асарлар муаллифи хам саналади. Унинг каламига мансуб "^иссаи Юсуф", "Малжа ул -музаккирин" ("Воизлар панохи") ва "Китоби Ёдгор" ("Эсдалик китоби") деб номланувчи асарлари XIII асрда Бухорода адабий асарлар ёзишда мухим кадам хисобланади. Унинг бу фаолияти кейинги йилларда фарзанлари ва набиралари томонидан хам давом эттирилади. Жамолиддин Саттожий мазкур даврда девон тартиб килиш анъаналарини хам давом эттириб, араб, форс тилларида "Девони арабий", "Девони форсий" деб номланувчи асарлар яратган. Бунда куриниб турибдики, бухоролик бу аллома бир нечта фанлар ва сохаларда уз даврининг билимдони булиб етишган. Афсуски Жамолиддин Саттожий асарлари бугунги кунгача сакланиб колмаган. Унинг асарлари номлари муаллиф Ахмад бин Махмуд Бухорий асарида келтириб утилган.

XIII аср Бухоро илм-фани ривожига катта хисса кушган Саттожийлар хонадонининг яна бир вакили Амир Шамсиддин булиб, у Мавлоно Жалолиддининг угли хисобланади. Илм-маърифатли оилада тарбия топган Амир Шамсиддин хам отаси ва бобоси сингари умрини мугуллар хукмронлигининг огир йилларида утказган. Уз даврида олим, обид, муфтий ва мударрис сифатида танилган Шамсиддин Бухорода Хония мадрасасининг мударриси булган. Отаси ва оиласининг бошка вакиллари сингари асарлар ёзмаган булса хам Амир Шамсиддин илм зиё таркатувчи сифатида Бухоро халки орасида жуда катта обруга эга булган.

Мавлоно Жамолиддиннинг яна бир угли Мавлоно Камолиддин хам олим, муфассир, мухаддис ва музаккир сифатида танилиб, бир канча асарлар муаллифи хисобланади. Отаси сингари адабиётга ва диний илмларни шархлашга иштиёки баланд булган олим "Латоиф ут-тафсир" ("Тафсир нозикликлари"), икки жилдли "Мифтох ул-музаккирин", ("Воизлар калити") ва икки жилддан иборат "^иссаи Юсуф" асарларини ёзган. Бундан ташкари у мугуллар хукронлиги остидаги шахарларни кезиб ваъзлар айтиб юрган. Мавлоно Камолиддин таъсирли ва кийинчилик кунларида одамларни кунглига таскин берувчи маърузалари билан халк орасида шухрат козонган ва улугланган. Иктисодий таназзулни бошидан кечираётган ва ижтимоий жихатдан хам огир ахволда булган халк учун бу маърузалар рухий кувват булган.

XIII асрнинг 70-йилларига келиб Бухоро халки яна бир огир синовни бошидан кечиради. Бу даврда Эрон ва унга кушни худудларни уз ичига олган мугул давлати хулагулар хонадони хукмдори Абакахон бошчилигида Чигатой хонадони хукмдори Барокхонга карши уруш очиб унинг кул остида булган Бухорога бостириб киради. 1273 йилда бошланган бу талон-тарожликлар окибатида шахар бутунлай вайронага айлантирилиб етти йил давомида хувиллаб колади. Мана шу хужумнинг дастлабки кунларида Бухоро шахрини Хулагулар кушинидан химоя килиш учун шахар ахолисига кушилиб мудофаага киришган Мавлоно Камолиддин шахид булган (ким томомнда туриб,

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

кимга карши курашган?). Унинг илмий мероси хакида маълумот колган булса-да, асарлари бугунги кунгача сакланиб колмаган.

Мавлоно Камолиддиндан кейин унинг фарзандлари Хованд Шох Фахриддин, Хованд Тожиддин ва Хованд Садриддинлар хам Бухоро илм-фанига хисса кушишади. Хованд Шох Фахриддин - олим, зохид, ^уръон тафсирчиси ва воиз сифатида шухрат козонган. Хованд Тожиддин эса шариат ва тарикат боскичларини босиб утган ва уларнинг химоячиси булган. Ота-боболари ишларини давом эттирган Хованд Тожиддин "Бустон ул-музаккирин" ("Воизлар бустони") асарини ёзган. Унинг бу асари хам Бухоро адабий асарлар ёзиш анъаналарида ёзилган ва XIV аср илмий адабиётида мухим хисобланган. У 1330 йилда вафот этган. Саттожийлар оиласининг манбаларда маълумот сакланиб колган бу охирги вакили Мавлоно Камолиддиннинг угли Хованд Садриддин хам умри давомида ислом дини илмлари билан шугулланган.

Хулоса сифатида айтиш мумкинки, XIII-XIV асрларда Турон худудлари мугуллар хукмронлиги билан боглик зиддиятли ва мураккаб жараёнларни бошидан кечирган. Шунга карамай улканинг кухна маданияти тараккиётдан тухтаб колмаган. Бухорода машхур булган Садру-ш-шариалар ва Х,асирийлар каби факихлар оиласи сингари карийб икки аср давомида Бухоронинг диний ва дунёвий илмлари ривожланишига хиссаларини кушган саттожийлар хонадони вакиллари хам мугуллар хукмронлиги даври кийинчиликларига карамай уз максадларини амалга оширишда тухташмаган. Бу эса Турон шахарлари маънавий мероси ва кадрияталарини мазмунан бойитиб юксалишига ижобий таъсир утказган.

REFERENCES

1. Муин ул-Фукаро Ахмад ибн Махмуд (Мухаммад) Бухорий. "Тарихи Муллазода дар зикри мазороти Бухоро". Узбекистон Фанлар академияси Шаркшунослик институти. №5056/1, №46/1. Форс тилидан таржима, мукаддима, тадкик ва изохлар муаллифи К. Рахимов. Тошкент. 2019.

2. Ахмад бин Махмуд. Торихи муллазода. УзР ФА Шаркшунослик институти. ^улёзма. № 46/1. 22-варок.

3. История Бухары. С древнейших времен до наших дней. Ташкент. 1976. С.105.

4. Асророва Лобар. Абу Х,авс Кабир Бухорий ваанафий фикхи. Тошкент, 2021.

5. И.Ражабова. Бухоро тарихи. Бухоро, 2019.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.