Научная статья на тему 'XIII АСРЛАРДА ДИДАКТИК АСАРЛАРДА ТАСАВВУФ МАКТАБИ ВА ТАЪЛИМОТ'

XIII АСРЛАРДА ДИДАКТИК АСАРЛАРДА ТАСАВВУФ МАКТАБИ ВА ТАЪЛИМОТ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

44
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тасаввуф / солик / комил инсон / муршид / сўфий / шариат / тариқат / ҳақиқат / mysticism / solik / perfect man / murshid / sufi / sharia / sect / truth

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Гулчеҳра Валериевна Избуллаева

Ушбу мақолада 13 асрларда Марказий Осиѐда тасаввуф мактаби ва таълимотларининг ривожланиши борасида фикр юритилган. Айниқса, Нажмиддин Кубро, Фаридуддин Аттор, Жалолиддин Румий, Азиззиддин Насафий каби сўфий файласуфларнинг комил инсон тарбияси ҳақидаги қарашларининг педагогик таҳлили ва бугунги кундаги аҳамияти баѐн қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article discusses the development of the school of mysticism and teachings in Central Asia in the 13th century. In particular, the pedagogical analysis of the views of Sufi philosophers such as Najmiddin Kubro, Fariduddin Attar, Jalaliddin Rumi, Azizziddin Nasafi on the education of the perfect man and their current significance are described.

Текст научной работы на тему «XIII АСРЛАРДА ДИДАКТИК АСАРЛАРДА ТАСАВВУФ МАКТАБИ ВА ТАЪЛИМОТ»

XIII АСРЛАРДА ДИДАКТИК АСАРЛАРДА ТАСАВВУФ МАКТАБИ

ВА ТАЪЛИМОТ

Гулче^ра Валериевна Избуллаева

Бухоро давлат университетининг Педагогика институти Педагогика, психология ва технологик таълим кафедраси доценти, Педагогика фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада 13 асрларда Марказий Осиёда тасаввуф мактаби ва таълимотларининг ривожланиши борасида фикр юритилган. Айникса, Нажмиддин Кубро, Фаридуддин Аттор, Жалолиддин Румий, Азиззиддин Насафий каби суфий файласуфларнинг комил инсон тарбияси хакидаги карашларининг педагогик тахлили ва бугунги кундаги ахамияти баён килинган.

Калит сузлар: тасаввуф, солик, комил инсон, муршид, суфий, шариат, тарикат, хакикат

ABSTRACT

This article discusses the development of the school of mysticism and teachings in Central Asia in the 13th century. In particular, the pedagogical analysis of the views of Sufi philosophers such as Najmiddin Kubro, Fariduddin Attar, Jalaliddin Rumi, Azizziddin Nasafi on the education of the perfect man and their current significance are described.

Keywords: mysticism, solik, perfect man, murshid, sufi, sharia, sect, truth

Урта асрларда таълим турларининг бири сифатида тасаввуф хам тилга олинади. Ислом цивилизациясининг Х,ижоз, Ирок, Шом, Миср, Хуросон каби йирик марказлари каторида кадимий Мовароуннахр хам тасаввуф бешикларидан бири сифатида машхур. VIII - IX асрларда Мадина, Басра, Куфа ва Хуросон зохидлик мактаблари билан бир вактда Марказий Осиё зохидлик мактаби, шунингдек, IX-XI асрларда Нишопур, Миср, Дамашк ва Багдод суфийлик мактаблари билан бирга Марказий Осиё суфийлик мактаби хам фаолият курсатди. XII асрдан бошлаб ислом дунёсининг турли бурчакларида вужудга

April, 2022

493

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-493-498

келган элликдан ортик суфийлик тарикатидан турттаси - яссавия, хожагон-накшбандия, кубравия ва ишкия тарикатлари Марказий Осиёда вужудга келди.

Тасаввуф, суфийлик исломда инсонни маънавий ва ахлокий жихатдан комиллик сари йулловчи таълимотдир. Тасаввуф ислом шариати талабларини ихлос билан бажарган холда зухд, такво, камтарлик каби олижаноб фазилатларни узида мужассам этиб, нафсни поклаш йули билан комил инсон даражасига эришишга харакат килишдан иборат.

Дидактик асарларда тасаввуф борасида суз борар экан, тасаввуф илмидан сабо; берувчи шахс - шайх, муршид, пир, эшон, имом, воиз, хожа, мавло, мавлоно, махдум каби унвонлар билан танилган. Тасаввуфдан сабо; олувчи шахс эса мурид, солик, ахли дил, ахли хол, мутасаввиф каби номлар билан аталган. Тасаввуф буйича олий макомларга эришган сохибкаромат пирлар - валий, авлиё, кутб, актоб, автод, чилтан, абдол, аброр, ахрор, нужабо, нукабо, сиддик, гавс ва хоказолар дейилган. Тасаввуф ахли эса баъзан суфий, ошик, факир, хакир, дарвеш, каландар, жунун, зохид, ориф, девона, ахли мухаббат, ахли сулук, рижолул гайб, савдойи, гадо каби атамалар билан хам ифода этилган.

Ушбу даврда Нажмиддин Кубро тасаввуф таълимотининг буюк вакили сифатида тасаввуфда суфийлик коидаларини асослаб беради. Унга кура: «Шариат ва диннинг пойдевори сабр ва ишонч; ибодатларнинг энг афзали фарзларни адо этиш; одатларнинг энг маъкули ва чиройлиси гунохлардан, одамларга озор беришдан тийилиш; улимдан огиррок кулфат утган ишга пушаймонлик экан [7; 15], дейилади. У XIII аср бошида Хоразмда тасаввуфнинг «Кубравийлик» тарикатига асос солган. Унинг асарларида тарикатнинг мохияти, узига хос талаб ва коидалари баён килиб берилган. Кубронинг тасаввуфий таълимотига кура, инсон уз мохияти билан кичик оламдир, у катта олам булган коинотдаги барча нарсаларни ва сифатларни узида мужассамлаштиради. Аммо илохий сифатлар юкори самовий доираларда бирин-кетин узига хос макомларда жойлашганлигидан, хакикат йулини кидирувчилар бундай камолга эришиш учун маълум риёзатли йулларни утишлари зарур. Бу йулда унга пири комил рахнамолик килиши керак. Кубро хонакохда мурид тарбиялашнинг узига хос усулларини ишлаб чикади, унта талаб асосида тарикат

манзилларини босиб утиш ва покланиб, марифатга эришиш

April, 2022

йуллари борлигини курсатади. «Ал-усул ал-ашара» («Ун асос» ёки «Ун усул») номли рисоласида соликни тарбиясида йул ва амаллар белгилаб берилиб, Тавба, Зухд, Таваккул, ^аноат, Узлат, Зикр, Таважжух, Сабр, Мурокаба, Ризо каби унта талабнинг мухимлиги кайд этилади. Шайх «Аллохга элтувчи йулларининг адади махлукотнинг нафаслари кадар бехисоб. Биз изохламокчи булган йул эса йулларнинг энг ойдини ва энг мукаммалидир» [6; 264], - дейди ва уларнинг хаммасини уч асосий гурухга бирлаштиради ва солик тарбиясида йул ва унинг мохиятини очиб беради. Куйида Нажмиддин Кубронинг солик тарбиясида йул ва унинг мохияти келтирилган.

1-жадвал:

Соликнинг тарбияси борасида йул ва унинг мохияти

№ Йул Мохият

1. Тарики ахёр ибодат ва амали солих сохибларининг йули

2. Тарики аброр мушохада ва риёзат сохибларининг йули

3. Тарики шуттор ишк, жазб ва мухаббат сохибларининг йули

Бу йулларнинг тамал коидаларини эса юкорида келтирилган ун асосда жамлаш мумкиндир. Ушбу асослар тарикатда маком, манзил деб хам номланади. Нажмиддин Кубронинг камолотга эришиш асослари мохиятини шогирд (солик)лари Нажмиддин Розий, Нажмуддин Доя, Мажиддин Багдодий, Бобо Камол Жандий, Саъдиддин Хдмавий, Сайфиддин Бохарзий ва Баховуддин Валад илмий меъросларида кузатиш мумкин. Жумладан, Баховуддин Валад Жалолиддин Румийнинг отаси булиб, у углини уз таълимотига асосланиб хат-саводини чикаради. Шу уринда таъкидлаш мумкинки, Жалолиддин Румий тасаввуфий карашларининг бир илдизи Нажмиддин Кубро тасаввуфий таълимотига келиб такалади, иккинчи илдизи эса албатта Фаридуддин Аттор билан боглик. Румий тасаввуфни куйидагича талкин килади:

Сурдилар: устоз, тасаввуф не эмиш?

Деди: гам келганда феълни кенг килиш [3; 370]. Аллома инсонга тасаввуфнинг асосий тушунчаларини англатишда дустлик Аллохда, ёр Мухаммадда, далил Куръонда, хузур намозда, бойлик каноатда, душман нафсда, шараф исломда, ибрат

April, 2022

495

улимда деб келтиради. Румий тасаввуфда Аллохга етишмокнинг 3 та шартини шариат, тарикат ва хакикат боскичларида, деб курсатади. Жумладан: «Шариат шамга ухшар, йулингни ёритар, то кулга шам олмагунча йул юрмогинг махолдир. Бас, йулга тушдингми, ул Тарикатдир. Йул босиб максадга етганинг, кулга киритганинг Хдкикатдир... Ёхуд шариат тиб илмига ухшар, Тарикат тиб илмига кура пархез айламак, дору-дармон ичмакдир, Хдкикат эса, согаймок, абадий сиххат топмокдир, тиб илмидан хам, дору-дармондан хам бир йула кутулмок демакдир... Шариат илмдир, тарикат амалдир. Хдкикат Аллохга етишмокдир» [3; 340], - дейди.

Азизиддин Насафий хам «Комил инсон» китобида «шариат, тарикат ва хакикат хакида» «Билгилки, шариат анбиё (набий ва пайгамбарлар)нинг айтганларидир, тарикат анбиёнинг килганларидир ва хакикат анбиёнинг курганларидир» [8], - дейди ва шариат, тарикат, хакикат ахли фазилатини келтириб: «Эй дарвеш! Кимки пайгамбари айтган сузларни кабул килибдир, у шариат ахлидандир, кимки пайгамбари килган ишни килибдир, у тарикат ахлидандир ва кимки пайгамбари курган нарсани курибдир, хакикат ахлидандир. Кимдаки (бу уч фазилат) бор, хар учала (фазилат) эгасидир, кимдаким иккитаси бор - у икки (фазилат) эгасидир ва кимдаким биттаси бор бир (фазилат) эгасидир. Кимдаки (булардан) бирортаси булмаса, хеч нарсаси йукдир» [8], - дейилади. Демак, Румийда, Насафий хамда Махмуд Шабустарийда хам тасаввуф 3 та боскич шариат, тарикат ва хакикат [4] боскичлари оркали таснифланади. Куйида алломалар фикрларидан фойдаланиб тасаввуф боскичлари тарифи келтирилган.

2-жадвал:

Тасаввуфда боскичлари таърифи

Суфий Шариат Тарикат Х,акикат

файласуф

Румийда Илм Амал Аллох,

Насафийда анбиёнинг айтганлари анбиёнинг килганлари анбиёнинг курганлари

Шабустарий куйлак каби яктак каби кийилади, макомга эришилади,

кийилади, куприк магз (ботин)

пуст (зохир)

Азизиддин Насафий «Комил инсон» асарнинг бешинчи рисоласини иккинчи фасли «Соликнинг нияти» деб номланади. Унда соликнинг илму маърифати борасида

April, 2022

496

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-493-498

фикр юритилади. Бунга кура: «Билгилки, пайгамбарлар даъвати, валийлар тарбияти одамлар эзгу суз, эзгу амал, эзгу ахлок сохиби булиши ва шу оркали зохирлар тугри булиши учундир. Зохир тугри булмагунча, ботин тузалмас. Чунки зохир колип каби, ботин эса колипга солинадиган нарсадекдир. ^олип тугри булса, унга солинадиган нарса хам тугри чикур, агар эгри булса, ундаги нарса хам эгри булур» [8], - дейди. Ушбу фикрдан шу нарса аёнлашадики Насафий тан ва рух уйгунлигида инсон камолотини куради. ^ачонки тан парваришланмас экан рух унда камол топмайди, деган фикр Жалолиддин Румий карашларида хам мавжуд. Бу мутафаккирлар инсон камолотини тан ва рух тарбиясининг бирлигида, деб биладилар.

Шу уринда таъкидлаб утиш жоизки, юкорида номлари келтириб утилган суфий файласуфлар ва уларнинг тасаввуфий карашлари бугунги кунда хам тасаввуф таълимотини утганишда таълим мазмуни сифатида хизмат килиб келади.

Айникса, улар томонидан яратилган дидактик асарларда дин ва тасаввуф мохиятининг назарий ва амалий асослари тула ёритиб берилган.

Бундай типдаги дидактик асарлар узида комил инсон тарбиясини мужассамлаштирган ва булар инсон маънавиятини шаклланиши ва тарбияланишига яхши манба сифатида хизмат килади.

REFERENCES

1. Комил инсон хакида турт рисола: Фаридиддин Аттор, Султон Валад, Азизиддин Насафий, Хусайн Воиз Кошифий ижодидан намуналар / Форс -тожик тилидан Н.Комилов тарж. - Т.: «Маънавият», 1997, 114 б.

2. Нишопурий, Шайх Фаридиддин Аттор Достонлар "Мантик ут-тайр", "Асрорнома", "Илохийнома", "Панднома", "Булбулнома", "Уштурнома" / Шайх Фаридиддин Аттор Нишопурий; Форсийдан. Жамол Камол таржимаси. Масъул мухаррир А.Саидов, - Т.: "Tamaddun", 2012. - 552 б.

3. Румий Жалолиддин. Маснавийи маънавий /Форсийдан Узбекистон халк шоири Жамол Камол тарж. - Т.: "MERIYUS" XHMK. 2010. - 846 б.

4. Шабустарий Шайх Махмуд. Гулшани роз: / Ш.Махмуд; суз боши муаллифи Э.Очилов. - Т.: Tamaddun. 2013 - 144 бет.

5. Хошимов К., Нишонова С., Иномова М., Хасанов Р. Педагогика тарихи (у. к.). - Т., 1996.

April, 2022

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-493-498

6. fflanx Ha^MugguH Ky6po. TacaBBy^HH xaeT / Tap^HMOH Ba Hampra TaMepnoBHu: H.XaKKyn, A.EeKTom. - T.: MoBapoyHHaxp, 2004. - 264 6.;

7. fflaHx Ha^MHggHH Ky6po. Ycynu amapa (Yh ycyn Ba mapxu) / Tap^HMOHnap: H6pox,HM X,aKKyn, A3H3a EeKTom H3Ox,nap Myannu^u: H6pox,HM XaKKy^ - T.: YKHTyBHH, 2005. - 15 6.

8. https://jahonadabiyoti.uz/2019/06/03a3H3HggHH-Haca^HH-KOMHn-HHCOH-khto6h/

April, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.