CC BY
1Impact Factor: SJIF 2021 - 5.81 2022 - 5.94
УДК 53:37:016
XI SiNiF §AGiRDL9RlNiN FiZiKADAN "ATOM FiZiKASI" FaSLiNiN TaDRiSi ZAMANI EKOLOJi MAARiFLaNDiRiLMaSi iMKANLARI
Annotasiya. Mdqalddd ümumtdhsil maktablari §agirdlarinin ekoloji maariflandirilmasinin zdruriliyi qeyd olunur. Bununla alaqadar, XI sinif §agirdlarinin "Atom fizikasi" faslinin tadrisi zamani ekoloji maariflandirilmasi imkanlari nazardan kegirilir. Onlar mühüm ekoloji biliklarla yana§i, atraf mühitin radioaktiv girklanmasi, ekoloji sual va test tap§iriqlari, habela ekoloji mazmunlu keyfiyyat va kamiyyat xarakterli masalalarla tani§ olurlar. Maktablilarin ekoloji maariflandirilmasi üzra qiymatlandirilmasi aparilir.
Agar sözlsr: ekoloji maariflandirma, radioaktiv girklanma, ekoloji sual, ekoloji test tap^irigi, ekoloji mazmunlu masala, "MilliProqram"._
Maddi alam va onun biosferi hal-hazirda müxtalif növ ekoloji 9irklanmalara maruz qalir. Burada dünya ahalisinin süratli artimi, qlobal enerji problemi, praktiki elmin nailiyyatlarinin iri sanaye va kand tasarrüfati komplekslarinda tatbiqinin naticalari, nüva partlayi§lari va nüva silahlarinin sinaqdan ke9irilmasi, AES-larda ba§ veran tabii va antropogen qazalar asas hesab olunur. Aparilan tacrübi tadqiqatlarin naticalari dünya üzra ekoloji vaziyyatin qanaatbax§ olmadigini göstarir va bu sababdan, bütövlükda ba§ariyyat növbati ekoloji böhran haddina galib 9atmi§dir. Bununla alaqadar, getdikca daha 9ox dövlatlar atraf mühitin mühafizasi üzra konvensiyalara qo§ulur va amali tadbirlarda i§tirak edirlar. Bu baximdan, respublikamiz da müvafiq konvensiyalarda qabul edilmi§ qararlarin hayata ke9irilmasina öz töhfasini verir.
Bu mühüm masala Azarbaycan Respublikasi Prezidentinin 2003-cü il 18 fevral tarixli Sarancami ila tasdiq edilmi§ "Azarbaycan Respublikasinda ekoloji cahatdan dayaniqli sosial-iqtisadi inki§afa dair Milli Proqram"da öz praktiki halli yollarini tapmi§dir.
Hal hazirda atraf mühitin mühafizasina yönalmi§ amali tadbirlarla yana§i, ahalinin geni§ kütlalarinin ekoloji maariflandirilmasi zaruri hesab olunur. Bu yana§madan, "Milli PRoqram"in "Elm, Tahsil va Madaniyyat" bölmasinda dayaniqli inki§af konsepsiyasina uygun ekoloji maariflandirma istiqamatlari müayyan edilmi§dir. Bu xüsusda, ümumtahsil maktablarinin üzarina masuliyyatli vazifalar dü§mü§dür. Bela ki, maktablarda xeyli sayda §agird tahsil alir va onlarin ekoloji maariflandirilmasi indi va yaxun bir ne9a ilda lazimi va gözlanilan naticalara yol a9a bilar.
Ekologiya tabiat elmlarila daha six bagli oldugundan, ekoloji maariflandirmanin bu elmlarin maktablarda tadrisi prosesinda aparilmasi maqsadauygun olardi. ötraf mühitin ekoloji 9irklanmasi asas etibarila kimyavi, fiziki va bioloji 9irklanma növlarila xarakteriza olundugundan, konkret olaraq atraf mühitin fiziki 9irklanmasi nazardan ke9irildikda, burada onun radioaktiv 9irklanma növü mühüm olaraq, mümkün daracada qar§isinin alinmasini talab edir. Bununla alaqadar, fizikadan XI sinifda "Atom fizikasi" faslinin tadrisi prosesinda maktablilarin a§agidaki mövzular üzra ekoloji maariflandirilmasi maslahatdir:
4.1. Elektromaqnit §üalanmasinin Kvant tabiati. Foton-ekologiya elmi va onun asas qanunlari.
4.2.Fotoeffekt. Fotoeffekt nazariyyasi - asas ekoloji anlayi§lar.
4.3.Kompton effekti va De Broyl dalgalari - asas ekoloji amillar
4.4.Atomun qurulu§u haqqinda Borun Kvant postulatlari. Atomun enerji saviyyalari - atraf mühitin asas 9irklanma növlari.
4.5. §üalanmanin növlari va onlarin tatbiqlari - atraf mühitin asas fiziki 9irklanma növlari.
4.6.Atom nüvasi. Atom nüvasinin qurulu§u - atraf mühitin radioaktiv 9irklanmasi va onun sabablari - radioaktiv 9irklanma - radioaktiv maddalarin manbayindan asili olaraq ba§ verir, radioaktiv 9irklanmanin sabablari: nüva partlayi§i - su, torpaq, atmosfer, qida va s. radioaktiv
aLiYEV AGAXaLiL aL9SG9R OGLU
Fizika-riyaziyyat elmlari namizadi, ADPU, Baki, Azarbaycan
Impact Factor: SJIF 2021 - 5.81 2022 - 5.94
§üalandirilir nüva silahinin sinaqdan ke9irilmasi, AES-da ba§ veran qazalar, atom reaktorlarindan, habela da§inma zamani radioaktiv elementlarin sizmasi.
4.7. Nüvanin rabita enerjisi - asas radioaktiv manbalar-radioaktiv zarraciklara malik faydali qazintilarin 9ixarilmasi va emali, da§ kömürdan istifada, nüva energetikasi, ÍES, nüva silahinin sinaqdan 9ixarildigi yerlar, sahv ucbatindan nüva partlayi§lari, atom gamilari, peyklarin va kosmik gamilarin qazaya ugramasi, bazi növ döyü§ sursatlari, radioaktiv elementli tullantilar, 9irklandirici tarkiblar.
4.8.Radioaktivlik. Nüvalarin radioaktiv 9evrilmasi - radioaktiv 9irklandirici tarkiblar: yod -131 - par9alanma zamani canli orqanizmlarin hüceyralarinin mutasiyasi va mahvi ba§ verir, insan va heyvanlarin qalxanabanzar vazilarinda 9ökür, stronsium -90-9ox tahlükali olub, sümüklarda toplanir, sezium - 137 - biosferin asas 9irklandiricisidir, kobalt-60 va amerisium 241-da 9ox tahlükalidirlar.
4.9. Radioaktiv 9evrilma qanunu - radioaktiv 9irklanmanin naticalari - biosfera ahamiyyatli daracada zararin yetirilmasi, radioaktiv maddalar orqanizmda toplanaraq hüceyra saviyyasinda tasir edir, bitkilarin, heyvanlarin 9oxalmasini azaldir, u§aqlarin dogulmasi ila bagli adamlarda probelmlari darinla§dirir, xastaliklarin, o cümladan, ölümla naticalananlarin sayini artirir, havaya, suya va torpaga nüfuz etmakla biosfer dövraninin bir hissasina 9evrilirlar, radioaktiv maddalar xarici va daxili tasira malikdirlar, yod radioizotoplar uran radionuklidlari orqanizma dü§arak onu §üalandirir va inki§afini langidir, nasil artirmaya xüsusila manfi tasir göstarir, radioaktiv maddalar yarim par9alanma periodundan asili olaraq bir ne9a daqiqa, saat va hatta illarca tasir göstarmakla orqanizmin azabli ölümüna sabab olur.
4.10. Nüva reaksiyasi - radioaktiv 9irklanma sababindan §üalanmaya maruz qalmanin ilkin alamatlari - ürakbulanmasi, qusma, dö§ qafasinda agri, tangnafaslik, ba§ agrisi, darinin qizarmasi va 9ox böyük falakatlar - £ernobil va Fukusimi - 1 AES-larinda ba§ veran qazalar. Naticada Yer planetinin qlobal radioaktiv 9irklanmasi ba§ vermi§dir. Bunlardan birincisi antropogen, digari isa tabii xarakterli olmu§dur.
"Atom fizikasi" faslinin 4.1-4.10 mövzularinin tadrisi prosesinda har darsda §agirdlara ekoloji biliklar haqqinda 6-10 daqiqalik malumatlar verilir. Sonraki yekun mövzularin öyradilmasi zamani isa ekoloji biliklarin möhkamlandirilmasi maqsadila onlara müvafiq ekoloji sual va masalalar, test tap§iriqlari taqdim olunur. A§agida bunlarin bazi nümunalari verilmi§dir:
4.11.Uran nüvasinin bölünmasi. Zancirvari nüva reaksiyasi -
1.Ekologiya elmi nayi öyranir? Digar elmlarla alaqasi.
2.0sas ekoloji qanunlar va onlarin mahiyyati nadan ibaratdir?
3.0sas ekoloji anlayi§lar va onlara aid nümunalar
4.0sas ekoloji amillar, onlarin rolu va ahamiyyati.
5.0traf mühitin asas 9irklanma növlari haqqinda malumatlar.
6.Köhna agac par9asinda C-14 radioizotopunun canli bitkilardaki nisbi payi onun 0,0416 payini ta§kil edir. Bu agac par9asinin ya§i na qadardir? C-14-ün yarimpar9alanma periodu 5570 ila barabardir.
7. U-235 nüvasinin iki qalpaya par9alanmasi zamani 200 MeV enerji ayrilir.
1 q bu izotop nüva reaktorunda "yandirildiqda" hansi miqdarda enerji ayrilar? Bu miqdarda enerji almaq ü9ün na qadar da§ kömür yandirilmalidir?
8. Yer atmosferinda kosmik neytronlar C-14 radioaktiv izotopunun amala galmasi ü9ün atmosfer azot atomlarini bombardman edirlar. Bu nüva reaksiyasinin tanliyini yazin.
9. Atom bombasi partladiqda 10 kq plutonium-239 izotopunun zancirvari reaksiyasindan na qadar enerji ayrilar?
10. Nüva tadqiqat9isinin bir günda uddugu §üalanmasi dozasi 84 mK/Qr-sa, 260 i§ gününda aldigi §üalanma onun ü9ün tahlükaldirmi?
4.12. istilik nüva reaksiyasi -
1.Fiziki 9irklanmanin asas növlari hansilardir? Onlar haqqinda malumatlar.
2.0traf mühitin radioaktiv 9irklanmasi nadir?
3. 0traf mühitin radioaktiv 9irklanmasinin asas sabablari hansilardir?
Impact Factor: SJIF 2G21 - 5.S1 2G22 - 5.94
4.0sas radioaktiv manbalara misallar göstarin.
5. 0sas ridaoaktiv çirklandirici tarkiblar hansilardir? Onlar haqqinda malumatlar.
6.Rentgen §üalari 6^1016-7,5^1019 Hs intervalindaki tezliklara malikdir. Bu §üalarin dalga uzunlugunu tayin edin. atraf mühitin çirklanmasi neca adlanir va insan orqanizmi ^ün tahlüka manbayi ola bilarmi?
7. Gözla görünmayan ultrabanöv§ayi §üalari neca açkara çixarmaq olar? Onlar atraf mühitin radioaktiv çirklanmasina sabab olurmu?
8.Raoidaktiv radonun miqdari 11,4 gün arzinda 8 dafa azalmi§dir. Onun yarimparçalanma periodunu tayin edin. Bu zaman atraf mühit radioaktiv çirklanmaya maruz qalirmi?
9. Radonun - 28^n-in yarimparçalanma periodu 3,8 güna barabardir. Hansi müddatdan sonra onun kütlasi 10 dafa azalacaqdir? 0traf mühit hansi çirklanma növüna maruz qalir?
10. Praktinium 2|\Pa1 a - radioaktivdir. "Sürü§ma" qaydasindan va elementlarin Mendeleyev cadvalindan istifada edarak, bu parçalanmanin kömayila hansi elementin alinacagini tayin edin. 0traf mühit radioaktiv çirklanmaya maruz qalirmi?
4.14.Fizika va müasir hayat -
1. 0traf mühitin radioaktiv çirklanma naticalari nadan ibaratdir?
2. Radioaktiv çirklanma sababindan §üalanmaya maruz qalmanin ilkin alamatlari hansilardir?
3.AES-larda ba§ veran böyük falakatlar haqqinda malumatlar.
4. Xasta üzv §üalandmldiqda 1 q saglam toxuma 108 qadar a-zarracik udur. Bir zarracik 8,3-10-C enerjiya malikdirsa, 1 q saglam toxumanin §üalanma dozasi na qadardir?
5. y- §üalanma manbayinin 1 saniyada §üalanma dozasi 98,5^10-4 Qr-dir. Radiasiya manbayi yaxinligmda duran adamin 1 saatda aldigi §üalanma dozasini tayin edin. Bu doza onun ^ün na daracada tahlükalidir?
6. AES-da elektrik enerjisi hansi enerji çevrilmalari ardicilligindan alinir?
7. ídara edilmaya istilik - nüva reaksiyasini - hidrogen bombasinin partladilmasi prosesini tasvir edin.
8. íki ß - parçalanma va bir a - parçalanmadan sonra izotopu hansi elementa çevrilacakdir? 0traf mühitin radioaktiv çirklanmasi ba§ veracakmi?
9. Bir 2||У izotop nüvasinin bölünmasi zamani 200 MeV enerji ayrilir. 1 q kütlavi uranin bölünmasindan hansi miqdarda enerji alda etmak olar? Bu halda atraf mühitin radioaktiv çirklanmasi ba§ verirmi?
10. Gün arzinda 200 q 2||У izotopunu içladan atom reaktorunun gücü 32 000 kVta barabardir. Uran - 235 - izotopunun bölünmasindan ayrilan enerjinin hansi hissasindan faydali istifada olunur? 0traf mühitin radioaktiv çirklanmasi mümkündürmü?
Faslin sonunda §agirdlarin ekoloji maariflandirilmasi üzra qiymatlandirilmasi aparilir va onlara lazimi praktiki maslahatlar verilir.
13
0D0BIYYAT
1. Экология Под. общ.ред.Тотая А.В. М., 2014.
2. Abdurazaqov R., 0liyev R., §arifov Q. Fizika 11-ci sinif. B., 2018.
3. Физика и экология Сост.Фадеева Г.А.Попова В.А. М., 2004.
4. Демкович В.П., Демкович Л.П. Сборник задач по физике. М., 2001.
5. Рымкевич А.П. Сборник задач по физике для 9-11 кл. средней школы. М., 2006.
6. Рассашко И.Ф., Ковалева О.В. Радиоактивное загрязнение окружающей среды. Г. 2010.
7. 0liyev A.0. Fizika-riyaziyyat va informatika tadrisi. B, 1919, № 3, s. 70-73.
8. Куклев Ю.И. Физическая экология. М. 2011.
