CC BY
0УДК: 2511.01
SUMQAYIT §ЭНЭМ aTRAFI 9RAZIL9RD9 SPESIFIK TORPAQ EKOLOJI
MONITORINQIN NOVLaRI
VERDiYEVA V9FA QA£AY QIZI
a.e.f.d., (dosent e.a.o.), Torpaq§unasliq kaferdasi, Azarbaycan Dovlat Aqrar Universiteti,
Azarbaycan, Ganca §ahari
iSAYEV aLFaDDiN Q8NB8R OGLU
Torpaq§unasliq kafedrasinin magistri, Azarbaycan Dovlat Aqrar Universiteti,
Azarbaycan, Ganca §ahari
Xulasa: dhalinin suratli artimi torpaqdan daha samarali istifadd etmayi vd onun munbitliyinin artirilmasini talab edir. Bu baximdan torpaq munbitliyini artirmaqla yana§i onun ehtiyatlarinin qorunmasi, daqiq qeydiyyatinin aparilmasi, bonitet ballari asasnda torpaqlarin mahsulverma qabiliyyatinin qiymatlandirilmasi va torpaq ehtiyatinin azalmasi sabablarinin muayyan olunmasi gunun talablarindan irali galan an vacib masalalardandir.
Agar sozlw. torpaq, ekoloji, girklanma, monitorinq, atraf muhit.
Summary: The rapid increase in population demands more efficient use of land and the enhancement of its fertility. In this regard, besides increasing soil fertility, the preservation of its reserves, accurate registration, assessment of soil productivity based on soil quality scores, and identifying the reasons for the depletion of soil reserves are among the most important issues arising from the demands of the day.
Key words: soil, ecological, pollution, monitoring, environment.
Резюме: Быстрый рост населения требует более эффективного использования земли и улучшения ее плодородия. В этом отношении, помимо увеличения плодородия почвы, сохранение ее ресурсов, точная регистрация, оценка продуктивности почвы на основе оценок качества почвы и выявление причин истощения запасов почвы являются одними из самых важных вопросов, вытекающих из текущих потребностей.
Ключевые слова: почва, экологический, загрязнение, мониторинг, окружающая среда.
Azarbaycan Respublikasinda ekoloji tahlukasizliyin qorunmasi sahasinda dinamik inki§afa nail olunmu§dur. Olkada stabilliyi va davamli inki§afi tamin edan bu inki§af dunya olkalari arasinda respublikanin nufuzunu artirmi§ va barabarhuquqlu subyekt kimi cixi§ etmasina imkan vermi§dir. Ekoloji strategiyanin geni§lanmasi, atraf muhitin qorunmasi sahasinda tabii resurslarin muhafizasi, inki§af prinsiplarinin tatbiqi, insan resurslarinda davamli taminat on plana kecmi§dir. Son zamanlar qeyri-neft sektorunun inki§afi ekoloji layihalarin geni§lanmasina takan vermi§dir. Bu baximdan digar olkalarla muqayisada ekoloji layihalarin hayata kecmasina boyuk onam verilir.
Ekoloji tahlukasizliyin tamin olunmasinda bir cox masalalar ona cixmi§dir. Masalan, atraf muhit cirklanmasinin minimuma endirlmasi, muhafizanin takmilla§dirilmasi, tabii sarvatlardan samarali istifada, alternativ enerji manbalarindan istifada, qlobal ekoloji problemlarin milli saviyyada qiymatlandirilmasi, beynalxalq ta§kilatlarla alaqalar, muhafizanin halli yollari va s.
Ekoloji siyasatin hayata kecirilmasi ucun atraf muhitin keyfiyyatinin yax§ila§dirilmasi maqsadila iqtisadi va insan resurslarinin idara edilmasi, indiki va galacak nasillarin rifahini tamin edan iqtisadi modellarin, texnologiyalarin istifadasi, ekosistemlarin va biomuxtalifliyin qorunmasi vacib §artlardandir (1).
Torpagin munbitlik gostaricilari uzarinda ekoloji nazaratin-monitorinqin olmamasi bu proseslarin inki§afi haqqinda duzgun informasiya alda etma ya imkan vermir. Odur ki, torpaqlarin ehtiyatini qorumaq va onlardan samarali istifada etmak maqsadila torpaqlarin muasir vaziyyatinin
keyfiyyatca qiymatlandirilmasi va onlarin müayyan dovr arzinda dayi§kanliyinin müqayisali tahlili ham elmi-nazari, ham da praktiki ahamiyyat kasb edir.
Respublikamizin iri sanaye §aharlari olan Baki, Sumqayit, Ganca, Minga9evir va §irvan §aharlarinin atraf torpaq sahalarinin agir va alvan metal qaliqlari ila 9irklanmasi naticasinda hamin torpaqlarda qurgu§unun, misin, sinkin, xlor, flor, alüminium, benzopirenlar va kükürd birla§malarinin miqdari yol verilan norma haddindan ayri-ayri arazilarda 10-20 dafaya qadar yüksakdir.
Yuxarida qeyd edilanlardan goründüyü kimi, sanaye müassisalarinin atraf mühita atdigi tullantilar i9arisinda karbon, kükürd, azot oksidlari va karbohidrogenlar, ham9inin toz va 351 maye formali tullantilar üstünlük ta§kil edir. Atmosfer hovzasina atilan hamin qaz formali tullantilar bir ne9a saatdan sonra daha kaskin manfi naticalar veran formalara ke9ir. Masalan, kükürd oksidlari havada olan su buxari ila reaksiyaya girarak sulfid va sulfat tur§ularina 9evrilir ki, bu da tur§ yagi§larin dü§masina sabab olur. Bunun da naticasinda torpagin mahsuldarligi azalir, metal tarkibli qurgular, ma§in va avadanliqlar karroziyaya ugrayir, binalar, tarixi abidalar zadalanir, ahalinin §axsi tasarrüfatlarina boyük maddi zarar vurulur.
Malumdur ki, iri sanaye müassisalari tikilan zaman ekoloji normativlara amal edilmalidir, ilk novbada atraf mühita zarar vuran sanaye sahalari tikilarkan hakim külaklarin istiqamatlari nazara alinmali, müassisalar ya§ayi§ massivlarindan arali tikilmali, sanaye müassisalari ila ya§ayi§ sahalari arasinda sanitar-qoruyucu me§a-zolaqlari salinmalidir (2).
Azarbaycan Respubllikasinin beynalxalq nüfuzunu artiran amillaradan biri da kecmi§dan miras qalmi§ ekoloji problemlarin aradan gotürülmasi va samarali idaraetma sisteminin formala§dirilmasidir.
Azarbaycanda torpaqlarin monitorinqi üzra da geni§ i§lar aparilir. Beli ki, bu saha 4 istiqamatda hayata kecirilir.
1. Iri sanaye §aharlarinin atraf arazilarinin texnogen tullantilarla cirklanmasi;
2. Neft, qaz madanlarin neft mahsullari ila cirklanmasi;
3. Torpaqlarin pestisid va herbisidlarla cirklanmasi;
4. Müxtalif fiziki-cografi zonalarda torpaqlarin fon tarkibi [5].
1980-ci ildan ba§layaraq iri §aharlardan Baki, Ganca, Sumqayit, Mingacevir, §irvan §aharlarinda torpaqlarin texnogen cirklanmalari üzra mü§ahidalar aparilir. Bu zaman torpaqlarin cirklanmasinda agir metallarin qatiliginin müayyanla§masina nazarat edilir. 1983-cü ildan torpaqlarin neft va neft mahsullari ila cirklanmasi asasan neft hasil edilan quru arzilarda mü§ahidalar aparilir. Müxtalif rayonlarda torpaqlarin fon tarkibi har ay atmosfer yagintilarindan sonra aparilir. Bu tahlillarda sulfat, nitrat ionlari, elektrik keciriciliyi va hidrogen gostaricilari müayyan edilir (3).
Torpaqlarin 9irklanmasinin monitorinqi olka torpaqlarinin 9irklanmadan mühafizasi, onlardan samarali istifadasi üzra layihalarin hazirlanmasi va 9irklanmaya maruz qalmi§ arazilarin rekultivasiyasi üzra müvafiq i§larin gorülmasi ü9ün 9irklanma saviyyasi haqqinda malumatlarin alda edilmasi maqsadila aparilir (4).
Gübralarin kortabii, he9 bir elmi mülahizaya soykanmadan tatbiq olundugu sahalarda torpaqlarin ekoloji vaziyyati pisla§makda davam edir. Bela ki, torpagin tarkibinda olan qida maddalarinin miqdari müayyan olunmadan aparilan gübralama i§i torpaq sahalarinda toksiki mühit yaradir. Bu halda torpaqda olan minlarla mikroorqanizmlar mahv olmaqla yana§i torpagin bioloji faalligi azalir, biokimyavi proseslarin intensivliyi a§agi dü§ür, naticada isa torpaq "cansizla§ir".
Qeyd olunan cahati akin sahalarinda tatbiq olunan digar zaharli maddalara da aid etmak olar. Bu sababdan torpaqlarin keyfiyyatinin monitorinqi üzra asas istiqamatlardan biri onlarin pestisid va herbisidlarla 9irklanmasi sahasinda aparilan mü§ahidalardir.
Torpagi 9irklandiran yalniz gübralar deyil. iri sanaye müassisalarlarinin atrafinda da torpaqlar 9ox 9irklanir. Torpaqlarin texnogen tullantilar ila 9irklanmasi üzra mü§ahidalar 1980-ci ildan ba§layaraq Baki, Ganca va Sumqayit §aharlarinda aparilir.
Torpaqlarin neft va neft mahsullari ila çirklanmasi üzra mütamadi mü§ahidalar 1983-cü ildan Abçeron yarimadasi, Çirvan, Salyan va Siyazan rayonlarinin arazilarinda aparilir. Torpaqlarin neft mahsullari ila çirklanmasi üzra sistematik mü§ahidalar Abçeron yarimadasinda, neft va qaz çixarma idaralarinin arazilarinda va onlara yaxin yerlaçan ya§ayi§ qasabalarinda aparilir.
Mövcud torpaq ehtiyatlarindan samarali istifada etmak, münbitliyini qorumaq, bu gün §arti olaraq yarasiz hesab edilan torpaqlarin yenidan istifadaya qaytarilmasi üzra lazimi tadbirlar sistemi hazirlamaq, xüsusan torpaq örtüyünün deqradasiyasina sabab olan mahdudlaçdirici amillarin aradan qaldirilmasi yollarini müayyan etmak dünyada, o cümladan Azarbaycan Respublikasinda aparilan müxtalif (ekoloji, aqrotexniki, meliorativ, aqrokimyavi, mikrobioloji va s.) xarakterli tadqiqatlarin perspektiv istiqamatlarindandir (5).
Torpaq örtüyünün itirilmasi bütün dünya üzra böyük ö^üda ba§ verir. Bazi hesablamalara göra, baçariyyatin mövcud oldugu müddat arzinda strukturu pozulmu§ torpaqlarin ümumi sahasi taqriban 20 milyon km ta§kil edir ki, bu da hazirda istifada edilan akinalti torpaqlarin sahasindan bir qadar azdir. Tikintilarin geni§landirilmasi, madan içlarinin aparilmasi, sahralaçma, duzlaçma naticasinda har il kand tasarrüfatina yararli olan 50-70 min km torpaq itirilir (4).
Sumqayit §ahari va atraf arazilarin torpaqlarinin bazi ekoloji problemlarina qisa §akilda toxunuldu. Son illar Azarbaycan torpaqlarnin ekoloji problemlarin halli istiqamatinda respublikamizda xeyli içlarin görülmasina baxmayaraq, Azarbaycan torpaqlarinin ekoloji problemlari, onlarin mühafizasi va barpasi hala da öz hallini gözlayan problem olaraq qalir. Lakin istanilan problem öz, hallini tapmayinca, o nainki «hansisa problem» olaraq qalir, vaxt keçdikca o öz tasirini va miqyasini geni§landirarak zahiran ahamiyyatsiz görünan lokal saviyyadan qalxaraq, regional va respublika miqyasinda özünü göstarmaya baçlayir. Ona göra da Respublikamizin digar ekoloji problemlari kimi torpaqlarin müasir ekoloji problemlari da konkret tadbirlarin görülmasini talab edir.
9D9BIYYAT SIYAHISI:
1. Agayev Ç.B., öfkarov Q.X. Abçeron yarimadasinin pozulmuç va çirklanmiç torpaqlari, onlarin yaranmasi, rekultivasiya problemlari. Baki,2007,33 s.
2. . Mammadov Q.§. Azarbaycan torpaqlarinin ekoloji qiymatlandirilmasi. Baki, «Elm», 1998, 281 s.
3. В.Вердиева «OcoGeHHocra развития эрoзиoнных прoцессoв на хлoпкoвых пoлях Кура-Араксинскoй HroMeHHocra.» Научный журнал «Мелиoрация, №2, Беларусия, Минск, 2023, 11 стр
4. В.Вердиева. "Torpagin cirklanmasinda antropogen tasirlarin rolu." Актуальные научные исследoвания в сoвременнoм мире. Выпуск 11 (67), Украина, г. Переяслав, 2020, 18 стр.
5. Verdiyeva V.Q., M.Türkoglu Aniz yikmanin toprak verimliligi ve erozyona etkisi. international icontech Symposium On innovative Surveys in Positive Sciences 2021г., Mohammed First University Oujda, Morocco, 28-29 yanuary 2021, 47-51 pag.
