CC BY
3DAVAMLI EKOLOJI INKI§AFIN T9MIN EDILM9SIND9 BEYN9LXALQ
T9CRÜB9
NICAT SOLTANLI
Azarbaycan Respublikasi Prezidenti yaninda Dövlat idara9ilik Akademiyasi . Davamli inki§afda insan Potensiali ixtisasi üzra magistrant.
Xülasa: Tddqiqat maqalasi davamli ekoloji inki§afin tamin edilmdsindd beynalxalq tacrüba sahasinda aparilan ara§dirmalardan bahs edir. Davamli ekoloji inki§afi tamin etmak ügün beynalxalq saylar, ölkalar va ta§kilatlar arasinda amakda§liq, razila§malar va alaqalandirilmi§ faaliyyatlari ahata edir. Bir sira ta§abbüslar va sazi§lar ekoloji davamliliga qlobal öhdaliyi nümayi§ etdirir. 1992-ci ilin iyununda Braziliyanin Rio-de-Janeyro §aharinda kegirilan "Yer Sammiti" kimi taninan Birla§mi§ Millatlar Ta§kilatinin dtraf Mühit va Inki§af üzra Konfransinda (UNCED) atraf mühitin mühafizasi va davamliligi ila bagli bir gox mühüm sazi§larin qabul edilmasindan on il kegir. Gündalik 21 ila yana§i, bir sira sazi§lar va konvensiyalar hazirlanmi§ va o vaxtdan onlarin hayata kegirilmasi müxtalif daracada müvaffaqiyyatla davam etdirilmi§dir. Davamli inki§af maqsadina nail olmaq ügün saylara goxlu sarmaya qoyulmu§ va bu sahada i§ göran ölkalarin sayi ahamiyyatli daracada artmi§dir. Bir gox beynalxalq ta§kilatlar davamli inki§af ügün göstari§larin tamin edilmasinda, istar atraf mühitin mühafizasi, istarsa da su va torpaq ehtiyatlarinin qorunmasi ila bagli geni§ i§ görüblar. Üstalik, milli hökumatlarin va icmalarin davamli inki§af modellarini getdikca daha gox sinaqdan kegirmalari va innovativ texnologiyalarin tatbiqinin süratlandirmalari da nazara garpmaqdadir. "Yer Zirvasi"ndan sonra alda edilmi§ iralilayi§lara baxmayaraq, bazi ehtiyaclar hala da qalmaqdadir.Davamli ekoloji inki§afla bagli sazi§lar ,bu sazi§larin ahamiyyati va alda olunan naticalar beynalxalq tacrübalarin tatbiqi ügün va bu inki§afa nail olunmaq yolunda taklif modellarinin verilmasi ügün gox vacib ahamiyyata malikdir.Növbati hissada beynalxalq tacrübalarin tatbiqi,taklif olunan modellar,hamginin öz ara^dirmalarimdan da natica gixararaq taklif etdiyim modellar haqqinda da malumat verilmi§dir.
Agar sözhr: davamli ekoloji inki§af, beynalxalq tacrüba, ta§abbüslar, sazi§lar, innovativ texnologiyalar, taklif modellari.
Giri§
Qeyd etdiyimiz kimi Davamli ekoloji inki§afi tamin etmak u9un beynalxalq saylar olkalar va ta§kilatlar arasinda amakda§liq, razila§malar va alaqalandirilmi§ faaliyyatlari ahata edir. Bir sira ta§abbuslar va sazi§lar ekoloji davamliliga qlobal ohdaliyi numayi§ etdirir(10,s.2):
Birla$mi$ Millatlar Ta$kilatiiiiii Iqlim Dayi^ikliyi uzra Car^iva Konvensiyasi (UNFCCC):
1992-ci ilda yaradilmi§ UNFCCC iqlim dayi§ikliyi va onun tasirlarini hall etmak maqsadi da§iyir. Taraflarin illik konfransi (COP) iqlimla bagli siyasat va faaliyyatlar uzra dani§iqlar aparmaq va amakda§liq etmak u9un olkalari bir araya gatirir. Muqavila ekosistemlarin iqlim dayi§ikliyina tabii §akilda uygunla§masina imkan vermak, arzaq istehsalinin tahdid edilmamasini tamin etmak va iqtisadi inki§afin davamli §akilda faaliyyatini tamin etmak u9un davamli elmi ara§dirmalar va muntazam goru§lar, dani§iqlar va galacak siyasat sazi§lari talab edirdi. 1997-ci ilda imzalanmi§ va 2005-2020-ci illari ahata edan Kioto Protokolu UNFCCC 9ar9ivasinda tadbirlarin ilk icrasi olmu§dur. Kioto Protokolu 2016-ci ilda quvvaya minan Paris Sazi§i ila avaz olundu.
Bioloji Muxtaliflik haqqinda Konvensiya (CBD):
1992-ci ilda yaradilmi§ CBD, bioloji muxtalifliyin qorunmasina va onun komponentlarinin davamli istifadasina diqqat yetirir. 2010-cu ilda qabul edilmi§ Aichi Biomuxtaliflik Hadaflari qlobal saviyyada biomuxtalifliyin qorunmasi u9un strateji maqsadlar qoyur.(3,s.9)
Davamli inki^af Maqsadlari (SDG):
Birla§mi§ Millatlar Ta§kilati 2015-ci ilda SDG-lari qabul etdi, Maqsad 15-da quruda hayata xususi diqqat yetirildi. Bu maqsad yerustu ekosistemlarin qorunmasini, barpasini va davamli istifadasini vurgulayir.
Paris razila^masi:
2015-ci ilda UNFCCC 9ar9ivasinda qabul edilmi§ Paris Sazi§i qlobal temperatur artimini mahdudla§dirmaq va iqlim dayi§ikliyini yum§altmaq ü9ün beynalxalq saylari müayyan edir. Ölkalar istixana qazlarinin emissiyalarini azaltmaq ü9ün milli olaraq müayyan edilmi§ töhfalari öhdasina götürürlar.
Bataqliqlar üzra Ramsar Konvensiyasi:
1971-ci ilda ba§lanmi§ Ramsar Konvensiyasi bataqliq arazilarin qorunmasina va davamli istifadasina diqqat yetirir. Bir 90X ölka hayati vacib ekosistemlari qorumaq ü9ün bu beynalxalq müqavilada i§tirak edir.
Biomüxtaliflik va Ekosistem Xidmatlari üzra Hökumatlararasi Elm-Siyasat Platformasi (IPBES):
2012-ci ilda yaradilmi§ IPBES qlobal miqyasda biomüxtaliflik va ekosistem xidmatlarinin vaziyyatini qiymatlandirir. O, davamli inki§af ü9ün asaslandirilmi§ qararlar qabul etmak ü9ün siyasat9ilari elmi malumatlarla tamin edir.
Monreal Protokolu:
1987-ci ilda qabul edilmi§ Monreal Protokolu ozon tabaqasini mahv edan maddalarin istehsalini va istehlakini marhalali §akilda dayandirmaqla ozon tabaqasinin qorunmasini nazarda tutur. Bu ugurlu beynalxalq müqavila ekoloji problemlar üzra qlobal amakda§liq potensialini vurgulayir.
Qlobal Ekoloji Mexanizm (GEF):
1991-ci ilda yaradilmi§ GEF biomüxtalifliyin qorunmasi, iqlim dayi§ikliyinin tasirinin azaldilmasi va davamli torpaq idara9iliyi da daxil olmaqla qlobal ekoloji problemlari hall edan layihalara maliyya dastayi verir. Bunlar atraf mühitin ekoloji inki§afi ila bagli asas beynalxalq müqavilalardir. £oxsayli digar sazi§lar, müqavilalar, protokollar va konvensiyalar müxtalif ekoloji problemlari hall edir va davamli inki§af ü9ün qlobal amakda§ligi ta§viq edir. Birga i§lamak va bu sazi§lari hayata ke9irmakla ölkalar ekoloji problemlari hall eda, tabii ehtiyatlari qoruya va hami ü9ün davamli galacayi tamin eda bilar.
Davamli ekoloji inki§af ekosistemlarin saglamligini va dayaniqligini qoruyarkan indiki va galacak nasillarin rifahini tamin etmak ü9ün iqtisadi, sosial va ekoloji(1, s.5)
mülahizalari tarazla§dirmaga 9ali§an ictimai taraqqiya yana§madir. Bu konsepsiya insan faaliyyatinin va atraf mühitin qar§iliqli alaqasini vurgulayir, iqtisadi va sosial inki§afin ekoloji davamliliq 9ar9ivasinda ba§ vermali oldugunu etiraf edir.Davamli ekoloji inki§afin tamin edilmasi ü9ün yüksak inki§af etmi§ ölkalar va inki§af etmakda olan ölkalar arasinda amakda§liq 9ar9ivasi geni§landirilir,aparilan tadqiqatlar va fikir mübadilalari naticasinda har bir ölkada bu sahanin inki§afi ü9ün tatbiq olunmali beynalxaq tacrübalar va prinsiplar müayyanla§dirilir. Davamli ekoloji inki§afda beynalxalq tacrübanin öyranilmasinda ölkalarin ekoloji inki§af sahasinda yana§malari,bu sahada hansi müvafiq proqramlari qabul etmalari va öz ekosistem idara9iliyi sahasindaki praktiki tacrübalari ahamiyyat kasb edir.Beynalxalq tacrübani daha atrafli tadqiq etmak ü9ün bu proqramlara va praktiki tacrübalara baxi§,onlari analiz etmak mütlaqdir. Dünyanin müxtalif ölkalari ekoloji inki§afi ta§viq etmak ü9ün strategiya va ta§abbüslar hayata ke9irib. Müxtalif ölkalardan praktiki tacrüba sahasindaki a§agidaki bazi nümunalari göstarmak olar:
Almaniya:
Almaniya barpa olunan enerji va davamliliq sahasinda güclü öhdaliyi ila taninir.
Ölka a§agi karbonlu, nüvasiz enerji sistemina ke9idi nazarda tutan Energiewende (enerji ke9idi) siyasatini hayata ke9irmi§dir.
Energiewende:Almaniyanin enerji ke9id siyasati qaliq yanacaqlardan va
nüva enerjisindan külak, güna§ va biokütla kimi barpa olunan enerji manbalarina ke9mayi hadaflayir.
Ya§il iqtisadiyyat: Almaniya barpa olunan enerji, enerji samaraliliyi va ekoloji cahatdan tamiz texnologiyalara investisiyalar vasitasila davamli iqtisadi artimi ta§viq edir.
Braziliya:
Meça Macallasi (Código Florestal): Braziliyanin Me§a Macallasi meçalarin mühafizasi, barpasi va qanuni ehtiyatlara dair talablar daxil olmaqla, §axsi torpaqlarda meçalarin mühafizasi va istifadasini tanzimlayir.
Braziliya iqlim Dayiçikliyi Qanunu: 2009-cu ilda qüvvaya minmiç bu qanun meçalarin qirilmasi va istixana qazi emissiyalarinin azaldilmasi tadbirlari da daxil olmaqla iqlim dayiçikliyinin yumçaldilmasi va uygunlaçmasi üçün Braziliyanin siyasat çarçivasini müayyan edir.
Amerika Birlaçmiç Çtatlari:
Tamiz Hava Akti: 1970-ci ilda qabul edilmiç va dafalarla düzali§lar edilmiç Tamiz Hava Akti havanin çirklanmasini tanzimlamak, ictimai saglamligi va atraf mühiti qorumaq ^ün standartlar müayyan edir. O, naqliyyat vasitalari, sanaye va digar manbalardan emissiyalara müraciat edir.
Tamiz Su Akti: 1972-ci ilda qabul edilmiç Tamiz Su Akti su obyektlarinin kimyavi, fiziki va bioloji bütövlüyünü qorumaq va barpa etmak maqsadi daçiyan çirklandiricilarin AB§ sularina axidilmasini tanzimlayir.
Butan:
Butan tez-tez taraqqinin ö^üsü kimi Ümumi Daxili Mahsuldan (ÜDM) deyil, Ümumi Milli Xoçbaxtliya (GNH) sadiqliyina göra xatirlanir. Ölka an azi 60% me§a örtüyünün saxlanmasi va üzvi kand tasarrüfatinin taçviqi kimi siyasatlar vasitasila atraf mühitin mühafizasi va davamli inki§afi prioritetlaçdirir. Butan, hamçinin buraxdigi karbon qazindan daha çox karbon qazini udmaqla unikal karbon-manfi yanaçmani manimsamiçdir.
Ümumi Milli Xoçbaxtlik (GNH): Butanin GNH falsafasi atraf mühitin mühafizasi, madani qorunma va adalatli sosial-iqtisadi inkiçaf daxil olmaqla bütöv rifahi prioritetlaçdirir.
Karbon Manfi Strategiya: Butan meçalari va tabii landçaftlari vasitasila buraxdigi karbon qazini daha çox udmaqla karbon-manfi statusunu qoruyub saxlamagi hadaflayir.
Çin:
öhamiyyatli ekoloji problemlarla üzla§masina baxmayaraq, Çin ekoloji inkiçaf istiqamatinda addimlar atib. Ölka barpa olunan enerjiya böyük sarmaya yatiraraq dünyanin an böyük güna§ panellari va külak turbinlari istehsalçisina çevrilib. Çin hamçinin atraf mühitin pislaçmasina cavab olaraq hava va suyun keyfiyyatini yax§ila§dirmaq üçün meçasalma proqramlari va ta§abbüslari hayata keçirmiçdir.
Barpa Olunan Enerjinin Geniçlanmasi: Çin kömürdan asililigi azaltmaq va havanin çirklanmasini azaltmaq ^ün xüsusila güna§ va külak enerjisinda barpa olunan enerji potensialini süratla geniçlandirir.
Meçalaçdirma Proqramlari: Çin sahralaçma, torpaq eroziyasi va biomüxtalifliyin itirilmasi ila mübariza aparmaq üçün geniçmiqyasli meçasalma va meçabarpa layihalarini hayata keçirir.
Hindistan:
9traf Mühit (Mühafiza) Akti: 1986-ci ilda qüvvaya minmiç ötraf Mühit (Mühafiza) Akti Hindistan hökumatina atraf mühitin keyfiyyatini, o cümladan hava va suyun çirklanmasina nazarati qorumaq va yax§ila§dirmaq ^ün tadbirlar görmak salahiyyati verir.
Milli Yaçil Tribunal Akti: Milli Ya§il Tribunal Akti 2010-cu ilda Milli Ya§il Tribunal (NGT) atraf mühitin mühafizasi va mühafizasi ila bagli mülki i§lara baxilmasi ^ün ixtisasla§mi§ ekoloji mahkama kimi tasis etmiçdir.
Araçdirmalarimizdan davamli inkiçafla bagli bazi ölkalarin tatbiq etdiyi tacrübalari gördük. Davamli inkiçafla bagli qabul edilan qanunvericilik aktlari, ölkalarin tatbiq etdiyi bu yanaçmalar bir daha bu masalanin aktualligini ortaya qoyur.
Natica
Belalikla, davamli ekoloji inkiçaf, davamli takmillaçdirma, uygunlaçma va camiyyatin müxtalif sektorlari arasinda amakdaçliq talab edan davamli bir prosesdir. Bu prinsiplari va tacrübalari qabul etmakla, icmalar, daha davamli va inkluziv galacaya dogru iralilaya bilar. Beynalxalq tacrüba bilik mübadilasini, siyasatin içlanib hazirlanmasini, texnoloji innovasiyalari,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
potensialin güclandirilmasini, kollektiv faaliyyatin, monitorinqin va hesabatliligin asanla§dirilmasi ila davamli ekoloji inki§afin ta§viqinda mühüm rol oynayir. Qlobal ekoloji problemlari hall etmak va hami ü9ün daha davamli galacak yaratmaq ü9ün millatlar arasinda amakda§liq vacibdir.
Tadqiqat, texnologiya transferi va potensialin yaradilmasi sahasinda birga saylar ölkalara davamli tacrübalari hayata ke9irmaya va ekoloji problemlari hall etmaya kömak edir. Hökumatlar, qeyri-hökumat ta§kilatlari (QHT-lar) va özal sektor arasinda 9oxsayli beynalxalq tarafda§liqlar, ittifaqlar va amakda§liqlar ümumi ekoloji maqsadlara dogru 9ali§ir.
Bu nümunalar qlobal miqyasda, davamli ekoloji inki§afi ta§viq etmak ü9ün ölkalarin amakda§liq etdiyi müxtalif yana§malari va mexanizmlari vurgulayir. Ugur, 9ox vaxt amakda§liqdan, malumat mübadilasindan va planetin üzla§diyi bir-biri ila alaqali problemlari hall etmak ü9ün kollektiv faaliyyatdan asilidir. Bu prinsiplari va strategiyalari qabul etmakla, camiyyatlar atraf mühitla daha davamli va ahangdar münasibat qurmaq, insan inki§afi va ekoloji saglamliq arasinda tarazligi güclandirmak istiqamatinda i§laya bilar. Bu yana§ma XXI asrin mürakkab va bir-biri ila alaqali problemlarinin halli ü9ün vacibdir.
9D9BIYYAT
1. Basic Principles of Sustainable Development Jonathan M. Harris June 2000.
2. Kevin Coyle Environmental Literacy in America September 2005.
3. Biodiversity Kevin J Gaston and John I Spicer.
4. https://krishi.icar.gov.in/jspui/bitstream/123456789/39403/1/Book%20chapter_Raghuveer.p
df
5. Pezzey, John, and Michael A. Toman. The Economics of Sustainability. Burlington, VT:Ashgate, 2002.
6. Phang, Siew Nooi. Green Productivity Programs and Activities in the Asia Pacific Region: The Experiences of Select Npos. Tokyo: Asian Productivity Organization, 2000.
7. Phillips, Christine. Sustainable Place: A Place of Sustainable Development. Hoboken, NJ: Wiley-Academy, 2003.
8. Abaza, Hussein, and Andrea Baranzini. Implementing Sustainable Development: Integrated Assessment and Participatory Decision-Making Processes. Cheltenham, UK: Edward Elgar, 2002.
9. Adams, W. M. Green Development: Environment and Sustainability in the Third World. 2nd ed. London: Routledge, 2001.
10. Sustainability and international Enviromental Agreements Yu-Hsuan Lin.
11. Agriculture and Agri-Food Canada. Sustainable Agriculture: Our Path Forward. Ottawa: Agriculture and Agri-Food Canada, 2003.
12. Aminu-Kano, Muhtari. Proceedings of the 1st International Specialised Exhibition/Seminar on Agriculture, Food Processing and Environmental Protection. Oto-Awori, Lagos: Nigerian Conservation Foundation & Kaduna Chamber of Commerce, Industry, Mine and Agriculture, 2002.
13. Vertovec, Steven, and Darrell Addison Posey. Globalization, Globalism, Environment, and Environmentalism: Consciousness of Connections. New York: Oxford University Press, 2003.
14. World Business Council for Sustainable Development. Business & Biodiversity: The Handbook for Corporate Action. Geneva, Switzerland: World Business Council for Sustainable Development, 2002.
