CC BY
10DAVAMLI SOSiAL - iQTiSADi iNKt§AFIN MAHiYY9TiNiN T9HLILi УЭ QiYM9TL9NDiRM9 METODOLOGiYASI
9BDÜR9HMANLI MAQSUD MEHMAN
Azarbaycan Respublikasinin Prezidenti yaninda Dövlat idara9ilik Akademiyasi ixtisas- Davamli inki§afda insan potensiali
Xülas9: Bu gün dünya dhalisinin vd iqtisadi fdaliyydtidrin sürdtld artmasi ild yana§i, ekoloji vd sosial problemldr dd artir. Bu problemldrd iqlim ddyi§ikliyi, dtraf mühitin qirkldnmssi, su qitligi, enerji resurslarinin tükdnmssi, tullantilarin idard olunmasi, havanin qirkldnmssi vd biomüxtdlifliyin itirilmdsi daxildir. Bütün bunlar gdldcdk ndsilldrd birba§a tdsir eddcdk. Davamli inki§af gdldcdk nssilldrin ehtiyaclarinin öddnilmdsini tdmin etmdk üqün bu günün iqtisadi vd sosial ehtiyaclarini, eldcd dd ekoloji ehtiyaclari ndzdrd alan qdrarlarin qdbul edilmssi demdkdir. Bu yolla gdldcdk nssilldrin ehtiyaclarini öddmdk üqün resurslar mövcud olacaqdir. Davamli inki§af hdm dd iqtisadi artim vd sosial ddaldt arasinda tarazliq yaratmaq msqsddi da^iyir. Bununla da csmiyydtin bütün tdbdqdldri iqtisadi rifahin payla§ilmasini tdmin edir.
Agar sözfor: davamli sosial-iqtisadi inki§af, iqtisadi komponent, sosial komponent, ekoloji component, sosial sahd vd s.
Davamli sosial-iqtisadi inki§af bu gün ba§ariyyatin an mühüm problemlarindan biridir. "Davamli inki§af'in mahiyyati atraf mühitin mühafizasi va tabii sarvatlarin uzunmüddatli takrar istehsalinin tamin edilmasi §arti ila milli tasarrüfat sisteminin inki§afi prosesindan iqtisadi va sosial samaralari maksimuma 9atdirmaqdan ibaratdir. iqtisadi manada dayaniqli inki§af takca milli iqtisadiyyatin artimi va adamba§ina dü§an galirin artmasi deyil, ham da sosial taminatin bütün elementlarinin yax§ila§dirilmasi demakdir. Davamli inki§af iqtisadi va sosial sahalarda zaruri struktur dayi§ikliklari ila mü§ayiat olunmalidir.
ikinci Dünya Müharibasinin ba§a 9atmasindan sonra dünya iqtisadi sisteminin böhrani va dünya sahnasina yeni ölkalarin - dünya liderliyina iddialilarin 9ixmasi dövlatlardan davamli sosial-iqtisadi inki§af ü9ün öz strategiyalarini yaratmagi va praktiki olaraq hayata ke9irmayi talab etdi. Belalikla, milli inki§af strategiyalarinin bu asasda sonradan formala§dirilmasi ila sosial-iqtisadi sistemlarin davamli inki§afinin nazari va praktiki aspektlarinin tahlili aktual va vaxtinda hayata ke9irilir.
Bütün dünyada taninan elmi iqtisad9ilarin bir 9ox asarlari milli sosial-iqtisadi sistemlarin davamli inki§afi problemlarinin tadqiqina hasr edilmi§dir, masalan: L.Abalkin [1], i.Buleyev [2], A.Qal9inski va V.Geets [3], M.Kastels va P.Himanen [4], B.Santo [5], A.Suxorukov va Y.Xarazi§vili [6], V.Udovi9enko [7], J.§umpeter [8], L.Erhard [9] va s.
Bununla bela, milli iqtisadiyyatin davamli inki§afinin tamin edilmasi va ahalinin hayat keyfiyyatinin daim yax§ila§dirilmasi dünyanin demak olar ki, bütün ölkalari ü9ün 9atin vazifa olaraq qalir. Müasir §araitda bir 9ox milli sosial-iqtisadi sistemlarin kanardan galan siyasi va iqtisadi tasirlar qar§isinda zaifliyi bazi hallarda beynalxalq bazarlarin a9iqliginin va qloballa§manin bütün üstünlüklarini neytralla§dirir. Bu, davamli inki§af ü9ün samarali dövlat proqramlarinin hazirlanmasini zaruri edir.
Maqalanin maqsadi dövlatin inki§af strategiyalarinin proqramla§dirilmasinda istifadasi ü9ün milli sosial-iqtisadi sistemin ümumi davamli inki§afi indeksini hazirlamaq va formala§dirmaq, habela sosial-iqtisadi inki§afin keyfiyyatinin yüksaldilmasi amillarina tasir göstaran asas maqamlari müayyan etmakdir.
"Davamli inki§af' konsepsiyasi ilk dafa 1983-cü ilda yaradilmi§ ötraf Mühit va inki§af üzra Ümumdünya Komissiyasi (Komissiyaya Norve9in Ba§ Naziri G.Bruntland rahbarlik edirdi) tarafindan tartib edilmi§dir. Davamli sosial-iqtisadi inki§af konsepsiyasi 1987-ci ilda bu komissiyanin "Ümumi galacayimiz" adli hesabatinda tartib edilmi§dir [10]. Konsepsiyanin mahiyyati galacak nasillarin ehtiyaclarini ödamak ü9ün tahlüka yaratmadan indiki insan ehtiyaclarini ödamakdan
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ibaratdir. Bu baximdan "davamli inki§af'a iqtisadi (milli iqtisadiyyatin strukturunda kamiyyat artimi va keyfiyyat dayi§ikliklari), sosial (ahalinin hayat keyfiyyatinin yax§ila§dirilmasi) va ekoloji (atraf mühitin mühafizasi va tabii ehtiyatlardan samarali istifada) komponentlari daxildir. [11]. Bu konsepsiyanin hayata ke9irilmasi 9ar9ivasinda humanizm va demokratiya prinsiplarina uygun olaraq insanlarin inki§afa va hayat keyfiyyatina, o cümladan atraf mühitin keyfiyyatina, madaniyyat va tahsil saviyyasina olan talabatlarinin barabar §akilda ödanilmasi, habela galacak nasillar ü9ün da ox§ar imkanlarin yaradilmasi tamin edilmalidir [10]. Qeyd edak ki, müayyan edilmi§ bütün komponentlar hakimiyyatin tasir dairasindadir. Belalikla, yadda saxlamaq lazimdir ki, hazirda milli iqtisadiyyatin davamli inki§afinin asas amilinin bazar iqtisadiyyati prinsiplarindan maksimum istifada edilmasi hesab olunmasindan asili olmayaraq, bütün iqtisadi va sosial proseslarin tanzimlanmasinda asas rolun ölka qanunvericilik va icra hakimiyyati orqanlarina havala edilmi§dir.
Belalikla, davamli sosial-iqtisadi inki§af bir-biri ila alaqali va bir-birindan asili olan ü9 maqsadin hayata ke9irilmasi demakdir:
1. daha raqabatqabiliyyatli, yüksak samarali va a§agi xarcli iqtisadiyyatin yaradilmasi;
2. ahalinin hayat saviyyasinin yüksaldilmasi;
3. ekoloji vaziyyatin yax§ila§dirilmasi.
Sxematik olaraq, davamli sosial-iqtisadi inki§af konsepsiyasi a§agidaki kimi taqdim edila bilar (Sxem 1).
Sxem 1. Davamli sosial-iqtisadi inki^afin struktur komponentlari [12]
Mantiqi sual konkret milli iqtisadiyyatin davamli inki§afi talab etmasinin sabablari ila baglidir. Ai-ya üzv ölkalardan dani§iriqsa, bu ölkalarin takca milli iqtisadiyyatlarin artimina deyil, daha 9ox milli sosial-iqtisadi sistemlarin davamli inki§afina ehtiyac duymasinin asas sababi dövlat tahlükasizliyidir. Yuxarida göstarilan ölkalar bu ölkalarda hasilati az olan va ya praktiki olaraq mövcud olmayan qaliq tabii ehtiyatlardan (neft, qaz va kömür), elaca da xarici maliyya resurslarindan yüksak daracada asililiga malikdirlar. Bu vaziyyat bir tarafdan müstaqil iqtisadi siyasatin formala§dirilmasi baximindan bu ölkalarin al-qolunu baglayir (Amerika va Rusiyadan Avropa va Ukrayna), digar tarafdan isa atraf mühitin vaziyyatina manfi tasir göstarir ki, bu da öz növbasinda insanin hayat §araitini pisla§dirir. Eyni zamanda, tabii ehtiyatlara qlobal talabat azalmir, aksina daim artir ki, bu da milli biznesin xarclarina va atraf mühita manfi tasirini artirir. Ai davamli inki§af konsepsiyasini praktikada tatbiq etmakla bu tasirin azaldilmasina kömak eda bilar.
Ai ölkalarinin dayaniqli sosial-iqtisadi inki§afa ehtiyac duymasinin digar sababi müasir geosiyasi paradiqmalar (£in va §imali Amerikadan artan raqabat, habela Rusiya va AB§ arasinda amtaa bazarlarinin yeni yenidan bölü§dürülmasi) fonunda milli iqtisadiyyatlarin raqabat qabiliyyatinin artirilmasi zaruratidir. Eyni zamanda, milli sosial-iqtisadi sistemlarin raqabat qabiliyyatinin artirilmasi onlarin enerji tahlükasizliyinin tamin edilmasi prosesi ila six baglidir.
Milli iqtisadiyyatlann enerji tahlükasizliyinin va raqabat qabiliyyatinin artirilmasi problemlarinin halli iqtisadi artimin alava multiplikatoru olan ahalinin yüksak hayat saviyyasini tamin edacakdir.
Davamli sosial-iqtisadi inki§af ü9ün strateji planla§dirma sistemindan dani§inqsa, o zaman Ai-ya üzv ölkalar ü9ün bela bir sistema Ü9 saviyyali planla§dirma, milli, regional va yerli saviyyalarda i§lanib hazirlanmi§ va hayata ke9irilan strategiyalar daxil edilmalidir. Tabii ki, bütün bu strategiyalar sosial-iqtisadi inki§af üzra ümumavropa strategiyasinin üzvi daxil edilmasi olmalidir.
Milli sosial-iqtisadi sistemlarin davamli inki§afi ü9ün strateji proqramla§dirmanin asas istiqamatlari a§agidaki kimi göstarila bilar:
• milli istehsal9ilarin xarici va daxili bazarlarda raqabat qabiliyyatinin artirilmasina, habela a9iq bazarlardan yararlanmaga yönalmi§ tadbirlarin daim hayata ke9irilmasi;
• idxal olunan enerji resurslarinin manbalarinin va tachizat kanallarinin §axalandirilmasinin eyni vaxtda artirilmasi hesabina milli iqtisadiyyatda enerji resurslarina talabatin artiminin langimasi;
• milli iqtisadiyyatda investisiyalarin calb edilmasi va mövcud maliyya ehtiyatlarinin saxlanilmasi ü9ün yeni stimullarin i§lanib hazirlanmasi va formala§dirilmasi;
• enerji da§iyicilarinin dünya qiymatlarinin artmasinin milli iqtisadiyyata va vatanda§larin rifahina tasirinin yum§aldilmasi;
• iqtisadi, sosial, ekoloji va siyasi sahalarda böhran hadisalari zamani effektiv operativ reaksiya proqraminin mövcudlugu;
• hökumatin faaliyyatinin effektivliyini izlamak va milli iqtisadiyyatda mümkün zaif cahatlari müayyan etmak ü9ün davamli sosial-iqtisadi inki§afin konsolidasiya edilmi§ ümumi indeksinin hazirlanmasi.
Belalikla, ham ilkin formala§ma, ham da davamli sosial-iqtisadi inki§af ü9ün mövcud proqramlann korreksiyasi prosesi göstaricilar sistemina - davamli inki§afin göstaricilarina asaslanmalidir (Cadval 1).
Cadval 1. Davamli sosial-iqtisadi inkigafin tahlil edilmig aspektlari [12]
№ Sosial saha № iqtisadi saha № Ekoloji saha
1 Demoqrafik 1 Dövlat va baladiyya maliyyasi 1 ötraf mühitin vaziyyati
2 Tahsil 2 Sahibkarliq (tasarrüfat subyektlari va i§9ilar) 2 Tabiat va atraf mühitin mühafizasi
3 Sosial yardim 3 Sahibkarliq subyektlarinin strukturu 3 Me§alarin mühafizasi
4 Sahiyya 4 Ma§gullugun saviyyasi 4 Torpagin qorunmasi va
5 ictimai Tahlükasizlik va strukturu tullantilarin idara edilmasi
6 Madaniyyat, idman va istirahat (hayat tarzi) 5 Manzil tikintisi 5 Mineral ehtiyatlarin mühafizasi
7 Manzil sektoru 6 Turizm 6 Yerüstü va yeralti sularin mühafizasi; su ehtiyatlarinin keyfiyyati; suyun 9irklanmasi va istehlaki; da§qindan qorunma
8 Sosial faaliyyat 7 Sanaye va Kand Tasarrüfati 7 Havanin qorunmasi (keyfiyyat, emissiya, iqlimin qorunmasi)
9 9mak bazarinda faaliyyat; ev tasarrüfatlarinin galiri va istehlaki 8 Texnoloji va naqliyyat infrastrukturu 8 Akustik mühitin qorunmasi
10 Dövlatin siyasi va institusional qurulu§u; 9 Xammal va materiallarin istifadasi 9 Barpa olunan enerji manbalari
qlobal va regional tarafda§liq (tullantilar da daxil olmaqla)
Davamli inki§af gostaricilari milli sosial-iqtisadi sistemin iqtisadi, sosial va ekoloji komponentlarinin vaziyyati va dinamikasi haqqinda malumat alda etmak ü9ün bir vasitadir va movcud milli iqtisadi sistemin daqiq tanzimlanmasi ü9ün asas rolunu oynayir.
Davamli inki§afin mahiyyatini nazara alaraq, bütün gostaricilar Ü9 sahaya qrupla§dirilib: iqtisadi, sosial (o cümladan institusional) va ekoloji sferalar. Ü9 sahanin har birinda bir sira gostarici qruplari farqlandirilir.
Davamli sosial-iqtisadi inki§af konsepsiyasinin mahiyyatina nazar salsaq deya bilarik ki, dayaniqli inki§afin asas maqsadi indi va galacak dovrlarda ahalinin hayat keyfiyyatinin yüksaldilmasidir, ona gora da asas tadbir (gostarici) milli sosial iqtisadi sistemlarin davamli inki§afi strategiyasinin i§lanib hazirlanmasi va hayata ke9irilmasinin samaraliliyi ahalinin hayat keyfiyyatidir ki, bu gün movcud statistik malumatlara asasan, yalniz konsolidasiya edilmi§ ümumi indeksdan (KEUÍ) istifada etmakla ol9üla bilar (Cadval 2).
Cadval 2. Sosial-iqtisadi inki^afin davamliliginin qiyniatlaiidirilmasi üzra konsolidasiya
edilmig ümumi indeksin hesablanmasi metodologiyasi
Qrup gostaricilari Indeks j-ci qrupda i-ci gostaricinin 9akisi KEUi-da qrup 9akisi*
Real UDM saviyyasi 0.15
Adamba§ina dü§an real ÜDM 0.15
Fiziki istehsal hacmi 0.15
I qrup. Kapital qoyulu§larinin hacmi 0.15
iqtisadi Milli iqtisadiyyata xarici investisiyalar 0.10 0.4
komponent Tadiya balansi*** 0.10
Ümumi istehsal strukturunda emal 0.10
sanayesinin faizi
ístifada olunan oz istehsali olan enerji 0.10
ehtiyatlarinin faizi
Ohalinin tabii artimi 0.15
Vatanda§larin dovlat sarhadlarindan 0.10
ke9masi naticasinda ahalinin sayinin dayi§masi
9halinin gozlanilan omür uzunlugu 0.10
iqtisadi faal ahalinin sayi 0.10
II qrup. Sosial komponent iqtisadi cahatdan faal i§layan ahalinin faizi 0.15 0.4
Yaradilan i§ yerlarinin sayi 0.10
Tahsila ayrilan pul vasaitlarinin hacmi 0.05
Real aila galiri 0.10
Ev tasarrüfatlarinin galirlarinin 0.10
investisiya ü9ün ayrilmi§ hissasi (faizi)
Har bir i§9iya dü§an yük 0.05
Adamba§ina enerji manbalarinin istehlaki**** 0.20
Dovlat arazisinin 1 kvadrat kilometrina 0.25
III qrup. 9traf dü§an atmosfera atilan tullantilarin
mühit hacmi**** 0.2
komponenti Alternativ (barpa olunan) enerji manbalarinin istehsalinin hacmi 0.25
Onkoloji xastalayindan ölanlarin 0.30
kamiyyat göstaricilari****
*Konsolidasiya edilmi§ ümumi indeksda i-ci göstaricinin artim/azalma sürati. **Birla§dirilmi§ ümumi indeks.
***9gar dayar manfi olarsa, o zaman hesablamalarda göstarici sifira barabardir. ****Hesablama sirasi dayi§dirilir, azalma müsbat tendensiya kimi qabul edilir.
Taklif olunan metodologiyada har j-ci qrup göstaricilarin komponentlarinin inki§af indeksinin a§agidaki kimi hesablanmasi taklif olunur:
indeks, = ii^j^
burada "indeksj" j-ci qrup göstaricilarin indeksidir;
kij - j-ci qrupda i-ci göstaricinin artim tempi;
sij - j-ci qrupda i-ci göstaricinin 9akisi;
Qj - j-ci qrupdaki göstaricilarin sayi.
Buna asaslanaraq, a§agidaki düsturdan istifada etmakla sosial-iqtisadi inki§afin davamliligini qiymatlandirmak ü9ün konsolidasiya edilmi§ ümumi indeks hesablana bilar:
yfindeksi • Si) KEUI = —-j—
. Q
burada KEUi sosial-iqtisadi inki§afin davamliliginin qiymatlandirilmasi ü9ün ümumila§dirici indeksdir;
indeksj - j-ci qrup göstaricilarin indeksi;
sj - KEUi-da j-ci qrupun 9akisi;
Q - KEUi-nin hesablanmasinda istifada olunan göstaricilarin sayi.
Bu göstaricinin asas hesablama metodlarindan istifada etmakla hesablanmasi va davamli sosial-iqtisadi inki§afin mövcudlugunu an azi ü9 il arzinda indeks artiminin olmasi ila mühakima etmak taklif olunur. Bu halda, indeksin azalmasi dörd ilda bir dafadan 9ox olmayaraq mü§ahida edila bilar.
konsolidasiya edilmi§ ümumi indeksinin hesablanmasi ü9ün taklif olunan metodologiya da alava edila bilar va har bir göstarici va ya qrupun 9akisi dayi§dirila bilar (bu metodologiyada ü9 komponenta diqqat yetirilmi§dir: iqtisadi, sosial va ekoloji).
Belalikla, maqalada taklif olunan ümumi ümumi indeksin hesablanmasi metodologiyasi növbati 10-15 il ü9ün qar§iya qoyulan maqsadlardan asili olaraq har bir ayri-ayri ölka va ya region ü9ün uygunla§dirila bilar, yani uzunmüddatli planla§dirma, proqnozla§dirma va samaraliliyin qiymatlandirilmasinda istifada oluna bilar. Bu göstaricidan ölkanin sosial-iqtisadi vaziyyatina va Avropa ittifaqina üzv ölkalardaki vaziyyata uygunlugun göstaricisi kimi istifada edilmasi vizasiz rejimin a9ilmasi, milli istehsal9ilarin ölkaya giri§ imkanlarinin geni§landirilmasi kimi masalalarin halli perspektivlarini göstara bilar.
9D9BIYYAT SIYAHISI
1. Абалкин Л.И. Логика экономического роста / Л.И. Абалкин. - М: Институт экономики РАН, 2002. 228 с.
2. Булеев И.П. Социальные факторы инвестиционного развития экономики / И.П. Булеев, С.С. Шевцов // Вестник Донбасской государственной машиностроительной академии. 2008. № 2(12). С. 52-55.
3. Гальчинський А.С. 1нновацшна стратепя укра'шських реформ / А.С. Гальчинський, В.М. Геець, А.К. Кшах, В.П. Семиноженко. К: Знання Украши, 2002. 336 с.
4. Кастельс М. 1нформацшне суспшьство та держава добробуту. Фшська модель / М. Кастельс, П. Хiманен. К: Ваклер, 2006. 256 с.
5. Санто Б. Инновация как средство экономического развития /Б.Санто. М: Прогресс,1990.295 с.
6. Сухоруков А.1. Моделювання та прогнозування соцiально-економiчного розвитку регюшв Украши: [монографiя] / А.1. Сухоруков, Ю.М. Харазiшвiлi. К.: Н1СД, 2012. 368 с.
7. Удовиченко В.П. Пошук оптимально! моделi соцiально-економiчного розвитку Украши / В.П. Удовиченко // Регюнальна економiка. 2010. № 1(11). С. 35-42.
8. Шумпетер Й. Теория экономического развития / Й. Шумпетер; пер. с нем. А.С. Автономова [и др.]; общ. ред. А.Г. Милейковского. М. Прогресс, 1989. 445 с.
9. Эрхард Л. Благосостояние для всех: Репринт. Воспроизведение / Э. Эрхард; пер. с нем.; авт. предисл. Б.Б. Багоряцкий, В.Г. Гребенников. М. Начала-Пресс, 1991. 332 с.
10. Организация Объеденных Наций: Доклад Международной комиссии по окружающей среде и развитию (МКОСР) [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://www.un.org/ru/ga/pdf/brundtland.pdf
11. Словарь гендерных терминов [Электронный ресурс]. - Режим доступа : http://www.owl.ru/gender/268.htm
12. Список показателей Стратегии «Европа 2020», а также данные по Европейскому Союзу и Польше можно найти на сайте STRATEG. [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http:// strateg.stat.gov.pl
