CC BY
13ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ UOT 332.14
REGiONAL SOSiAL-iQTiSADi iNKl§AF SiSTEMiNiN FORMALA§MASI
QLiYEV ROV§aN RiZVAN OGLU
Ming39evir Dovlat Universitetinin Sanayenin ta§kili va idaraetma kafedrasinin dosenti
M9MM9DOV K9RlM ADiL OGLU
Azarbaycan Texnologiya Universitet Menecment kafedrasinin ba§ muallimi
Annotasiya. Regional iqtisadiyyatin inki§afi sahasinda har hansi bir idaraetma qarari va praktiki faaliyyat, regionda ya§ayan ahalinin maddi va madani-mai§at §araitinin yax§ila§dirilmasina na daracada zamanat verdiyina asasan qiymatlandirilir. Regional inki§afin idara edilmasinin asasini regional iqtisadiyyatin idaraetma mexanizmi oldugu muayyan edilmi§dir. Regional iqtisadiyyatin idaraetma mexanizminin asas talabi onun gevik olmasi va dovlatin umumi inki§af strategiyasina uygun olaraq regional iqtisadiyyatin inki§afinda nazarda tutulmu§ hadaflara nail olmaq qabiliyyati ila izah edilir.
Agar sozlar: regional iqtisadiyyat, idaraetma, idaraetma sistemi, iqtisadi faaliyyat, regional inki§af.
Giri§. Regional inki§afin idara edilmasi, bir sira mualliflarin (9.Nuriyev, M.Mammadov va s.) fikrinca, regional iqtisadiyyatin idara edilmasi a§agida gostarilan mexanizmin movcudlugunu nazarda tutur: regional mahsuldar quvvalar va istehsal munasibatlarinin vahid sistemi regional inki§afin ayrilmaz hissasidir va olkanin iqtisadi kompleksi ila birba§a va ya dolayi yolla istehsal, iqtisadi, resurs, elmi-texniki, maliyya-kredit va sosial alaqalara malikdir; bolgada ahalinin va amak ehtiyatlarinin, asas va dovriyya fondlarinin, milli sarvatin bir hissasinin, pul dovriyyasinin, mahsullarin istehsali, paylanmasi, mubadilasi va istehlaki ila bagli munasibatlarin tam barpasi dovrlari hayata ke?irilir; bolganin salahiyyatlarina iqtisadi kompleksin inki§afinin planla§dirilmasi, maliyyala§dirilmasi, kreditla§dirilmasi, pul dovriyyasi, amak ehtiyatlarinin va tabii kompleksin ixtisasla§masina, arazi bolgusunda i§tirakina uygun olaraq hazirlanmasi va samarali istifadasi daxildir. Bu baximdan regional idaraetmanin ba§lica amili mahz regional iqtisadiyyatin idaraetma mexanizmi olacaqdir.
Regional iqtisadiyyatin idara edilmasi mexanizminin asas talabi onun 9evikliyi va dovlatin umumi inki§af strategiyasina uygun olaraq dayman maqsad va vazifalarin dayi§masindan asili olaraq regional iqtisadiyyatin inki§afinin hadaf istiqamatindaki dayi§ikliklara cavab vermak qabiliyyatidir. Mexanizm u9un vacib talablar, eyni zamanda, mahsul va xidmatlarin istehsal9isi va istehlak9isi kimi 9ixi§ edan regional reproduktiv §axsin iqtisadi va sosial aspektinin vahdatina ehtiyac duyur. Buna gora regional iqtisadiyyatin inki§afi sahasinda har hansi bir idaraetma qarari va praktik harakat, ahalinin maddi va madani-mai§at §araitinin yax§ila§dirilmasina na daracada zamanat verdiyina asasan qiymatlandirilir. Buna gora mexanizm u9un ikinci talab, regionun iqtisadi va sosial sahalarinin qar§iliqli alaqasini va tarazligini tamin edan xususiyyatlara sahib olmasidir. Novbati talab - iqtisadi sistemin butun alaqalari arasinda ona uygun olaraq iqtisadi munasibatlarin mexanizmini tamin etmakdir. Bu o demakdir ki, regional iqtisadiyyatin bu va ya digar alaqasi qon§u bir ta§kilatin har hansi bir xidmatlarina muraciat etdikda amak, naqliyyat, maddi ehtiyatlarin asas istehsaldan yayindirilmasi ila alaqadar itkilari kompensasiya edir. Regional iqtisadiyyatin tamamila butun alaqalarinin maraqlarina tasir edan regional istehsal infrastrukturunun inki§afi va faaliyyati ila bagli munasibatlarin vaziyyati xususi ahamiyyat kasb edir. £unki istehsal infrastrukturu obyektlarinin idara edilmasi va onlarin texniki vaziyyati bolganin butun muassisa va birliklarinin i§ rejimini va
samaraliliyini müayyanla§dirir. Regional iqtisadiyyatin idaraetma mexanizmina dördüncü va an vacib talabi onun effektivliyi va samaraliliyidir.
Regionun iqtisadi idaraetma mexanizmina dair ümumi talablardan ba§qa özal - ta§kilati idaraetma strukturu va idaraetmanin ta§kili prosesi irali sürülür. Regional idaraetma sistemi, qabul edilmi§ idaraetma qararlarinin va bu prosesdan alda edilan naticalarin nisbatini aks etdiran samaralilik §artila faaliyyat göstara bilar. 9sas 9atinlik bu va ya digar idaraetma sisteminin qararindan asili olaraq regionda vaziyyatin dayi§masinin birmanali qiymatlandirilmasinin mümkünsüzlüyü ila izah edilir. Buna baxmayaraq, sistemin samaraliliyi onu müayyan daracada dayi§diran bir sira §artlardan asilidir. Bu §artlarin öyranilmasi idaraetma sistemina düzgün qararlarin qabul edilmasinda düzgün yana§ma tapmaga kömak edacakdir. idaraetmanin hazirki marhalasinda regional iqtisadiyyatin idaraetma sisteminin modernla§dirilmasinin ba§ verdiyina asaslanaraq, arazilarin müstaqilliyinin artmasi, modernla§ma, ilk növbada, idaraetma mexanizminin an 9evik va adaptiv elementi kimi hassas olmasi lazimdir [1].
Regional iqtisadiyyatin idaraetma mexanizmi arazi idaraetma sisteminin asas elementidir, onun an mürakkab hissasidir va a§agidaki komponentlar toplusudur (idaraetma orqanlari, onlarin funksiyalari va strukturlari; strateji hadaflari; prinsiplar, metodlar, texnologiyalar va idaraetma vasitalari va s.): bir-biri ila six alaqali, inteqrasiya prosesinda idaraedici, idara olunan, instrumental alt sistemlar meydana gatiran va bölganin sosial-iqtisadi inki§af saviyyasini va ahalinin hayat saviyyasini artirmaq ü9ün regional iqtisadiyyata, ahalinin ya§ayi§ §araitina, ta§kilatlara, iqtisadi va sosial proseslara tasir mexanizmini formala§diran va s. idaraetma mexanizmini mürakkab komponentlar toplusu hesab edarak qeyd etmak lazimdir ki, bu, mürakkab idaraetma, tasir va idara olunan alt sistemlarin macmusudur. idaraetma mexanizmi idaraetma sisteminin idara olunan sistema tasiri prosesi kimi qabul edilmalidir. Qeyd edak ki, idaraetma sisteminin modernla§dirilmasi §araitinda idaraetma mexanizminda nisbatan sabit elementlari (yalniz köklü dayi§ikliklar naticasinda dayi§ikliklara maruz qalir: idaraetma subyektlari, tasir obyektlari va sahalari va s.) va mobil (daimi dayi§ikliklar naticasinda dayi§ir) idaraetmani ayirmaq vacibdir.
Tadqiqat hissasi. Müasir §araitda sosial ahamiyyatli xidmatlarin göstarilmasinda regionlarin müstaqilliyi ahamiyyatli daracada artir, arazi saviyyasinda maliyya axinlarinin samarali idara edilmasinin rolu artir. Regional inzibati-arazinin inki§afinin prioritet masalalarindan biri, ilk növbada, dövlat büdcasindan maliyya yardimi hesabina deyil, öz resurs imkanlari hesabina sosial-iqtisadi farqliliyin aradan qaldirilmasidir. Bu baximdan, regional iqtisadiyyatin idara edilmasi strategiyasinin digar iqtisadi subyektlarin qar§iya qoydugu vazifalarla birla§masinin optimalla§dirilmasi problemi aktualla§ir. islahatlarin regionalla§dirilmasi birba§a arazilarin maliyya sabitliyinin tamin edilmasi ila alaqalandirilir ki, bu da öz növbasinda bölgalarda maliyya va büdca nazaratinin samaraliliyindan, funksiyalarinin bütün spektrinin hayata ke9irilmasinin samaraliliyindan birba§a asilidir. Regional saviyyada maliyya va büdca nazarati sisteminin takmilla§dirilmasina ehtiyac, daha samarali istifada ü9ün müayyan bir arazinin maliyya va maddi ehtiyatlarinin camla§masi ila alaqadardir. Har bir region müvafiq olaraq maliyya va büdca nazarati mexanizmina uygun olmalidir. Belalikla, maliyya va büdca nazarati bölganin inki§afinin xüsusiyyatlari ila müayyan edilmalidir.
Maliyya va büdca nazarati ü9ün effektiv paradiqmanin formala§masina asaslanan regional iqtisadiyyatin idara edilmasi metodologiyasi regional iqtisadi siyasatin müasir prioritetlarini va §artlarini nazara almalidir, masalan: naticaya yönalmi§ büdcala§maya ke9id va proqram yönümlü planla§dirma prinsipinin tatbiqi; regional inki§afin idara edilmasi metodlarinin ananavi, dövlat dastayina yönalmi§, aktiv özünütasdiq strategiyasina dayi§ma meyllari; uzunmüddatli raqabat qabiliyyatinin asasini ta§kil edan bölganin innovativ va texnoloji matrisinin yaradilmasi; arazi aspektinda büdca mexanizmlarinin qeyri-barabar inki§afi ü9ün §artlar; bir 9ox bölgalarda büdca galir manbalarinin azaldilmasi va büdca xarclarinin azaldilmasi, durgunluq va büdca planla§dirma sistemindaki hadaflar va büdca fondlarindan istifadanin naticalari arasindaki uygunsuzluqlarin artmasi, maliyya va büdca nazaratinin bölgalarin sosial-iqtisadi inki§afina tasir imkanlarini xarakteriza edan alaqalarin qurulmasina imkan verir, büdca manbalarindan samarali istifada ü9ün
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
adekvat forma va nazarat metodlarindan istifada etmakla müxtalif növ bölgalarin iqtisadiyyatina aktiv tasirin taçkili va istiqamatlarinin xüsusiyyatlarini müayyanla§dirmak [2].
Hal-hazirda iqtisadi artimin yerli §artlari, asasan, mürakkab sosial-iqtisadi vaziyyat, inki§af ûçûn mahdud institusional asas, insan kapitalinin imkanlarinin natamam va samarasiz hayata keçirilmasi va büdcalarin yüksak subsidiyasi ila müayyan edilir. Regiomai iqtisadiyyatin idara edilmasini effektiv §akilda hayata keçirmak ûçûn bütün funksional siyasatlarin va onlari tamin edan hadaf proqramlarin daqiq öyranilmasi lazimdir. Natica üzarinda i§lamak strategiyalarin müxtalif hissalarinin, onlarin hayata keçirilmasinin sabab va naticalarinin aydin tarazligini, strateji proqramlarin yaradilmasi va hayata keçirilmasi ^ün har bir idaraetma subyektinin masuliyyatini talab edir. Bunun ^ün ölkanin strateji inki§af planlari ila six alaqali olan balansla§dirilmi§ regional idaraetma göstaricilarinin formalaçdirilmasi va aparilmasi lazimdir.
Maqsad va vazifalarin halli, alda edilmasi vazifalarin etibarliligi ila müayyan edilacak maliyya va qeyri-maliyya göstaricilari daxil olmaqla, qarçiliqli alaqali göstaricilarin balansli bir sisteminin formalaçmasini ahata edir. Balansla§dirilmi§ göstaricilar sistemi subyektin (dövlat va baladiyya) faaliyyat istiqamatinin xüsusiyyatlarindan har hansi birinda obyektin vaziyyatini aks etdirir. Belalikla, balansla§dirilmi§ göstaricilar sistemi son naticalarin yüksak keyfiyyatina nail olmaq ^ün idaraetma tasirlarinin spektrini optimallaçdirmaga imkan verir. Eyni zamanda, dövlat va baladiyya strateji idaraetmasi sisteminin inki§afinin maqsadlari ümumi formada formalaçir, keyfiyyatli olur (ya§ayi§ saviyyasini artirmaq, tahsil va tibbi xidmatin mövcudlugunu tamin etmak va s.), bu da balansli bir göstarici sistemi yaratmaga imkan vermir. Buna göra dövlatin sosial-iqtisadi inkiçafinin strateji hadaflari alt hadaflara bölünmalidir, nailiyyatlarin idara edilmasi balansli bir göstarici sistemi ila qiymatlandirilmalidir.
Azarbaycan Respublikasinin dövlat hakimiyyati orqanlarinin faaliyyatinin asas maqsadi ahalinin hayat saviyyasini yax§ila§dirmaqdan ibaratdir. Göstaricilar sistemi region ^ün an problemli olan sahalarda dinamikani nazara almaq lazimdir. örazinin sosial-iqtisadi inkiçaf göstaricilarinin büdca xarclarinin saviyyasindan va dinamikasindan asililigi büdca xarclarinin samaraliliyini va effektivliyini qiymatlandirmak ^ün istifada edila bilar. Ba§qa sözla, büdca xarclarinin artim tempinin va bölganin sosial-iqtisadi inkiçaf göstaricilarinin müvafiq istiqamatlarda na qadar müqayisa olundugunu müayyanla§dirmak lazimdir.
Maliyya va büdca nazaratinin an vacib vazifalarindan biri büdca maliyyalaçdirilmasinin qarçiliqli tasirini, büdcanin icrasini va regionlarin sosial-iqtisadi inkiçaf göstaricilarini qiymatlandirmakdir. Bu maqsadla büdca va sosial-iqtisadi proseslari modellaçdirmak va daha sonra onlarin alaqalarini müayyanla§dirmak mümkündür [3].
Bazi iqtisadi faaliyyat növlari üzra dinamikaniin tadqiqinda maliyya resurslarinin regional balansin galir hissasinin formalaçdirilmasi naticasinda sabit qanunauygunluqlar açkar edilmamiçdir. Bu regionun iqtisadi faaliyyatinin müsbat naticalarini çatinlaçdirir, iqtisadi inkiçaf saviyyasinin aktivlaçdirilmasini, strateji perspektivda problemin aktuallaçdirilmasini ön plana çakir, iqtisadi klasterlarin formalaçdirilmasi üçün asas rolunu oynayir. Nazarat olunan obyektlarin faaliyyatinin samaraliliyini qiymatlandirarkan eyni zamanda vahid kibernetik sistem kimi ictimai arazi qurulu§u tarafindan orqanlarin va proseslarin samaraliliyinin hartarafli qiymatlandirilmasi aparilmalidir. Bu güna qadar regional iqtisadiyyatin idara edilmasinin samaraliliyinin qiymatlandirilmasi problemi aktualdir. Son onilliklarda Azarbaycanda müxtalif üsullar hazirlanmiçdir. Ancaq heç bir metodologiya regionun davamli inkiçafi kimi bir göstaricini nazara almir.
Natica. Sabitlik va raqabat qabiliyyatina asaslanaraq regional iqtisadiyyatin idara edilmasi samaraliliyinin qiymatlandirilmasi metodologiyasinin formalaçdirilmasi probleminin hall edilmasini taklif edirik.
Taklif etdiyimiz metodologiyada idaraetmanin samaraliliyinin qiymatlandirilmasi ^ marhalada aparilir: birincisi - ilkin inteqral göstaricilarin hesablanmasi, ikincisi - düzali§ (korrekta) amsallarin müayyanla§dirilmasi, üçüncüsü - ümumi inteqral göstaricinin hesablanmasi.
Regional sosial-iqtisadi inki§af sisteminin formalaçmasi bir sira asas problemlarin hall edilmamasi ila alaqalandirilir.
Birincisi, regionlarin sosial-iqtisadi inki§afinin vaziyyatinin qiymatlandirilmasinda vahid meyarlar yoxdur. Bu da regionlarin xüsusiyyatlarinin obyektivliyinin tahrif olunmasina gatirib çixarir.
ikincisi, regionlarin sosial-iqtisadi inki§af saviyyasinin göstaricilarindaki mövcud olan farqlar azalmir, aksina getdikca artir.
Ûçûncûsû, regionlarin inki§afina töhfa vermali olan bölgü mexanizmini tanzimlayan zaruri normativ baza ya köhnalmi§dir, ya da ümumiyyatla yoxdur.
Dördüncüsü, dövlat saviyyali strateji maliyya proqramlari regionlarin ehtiyaclarini bir qadar nazara alir.
Bu problemlarin halli bütövlükda regionlarin inki§af xüsusiyyatlarini maksimum daracada nazara almaq ûçûn regional aspektda konkret elmi axtari§larin aparilmasi zarurati ila alaqalandirilir.
Azarbaycan iqtisadiyyati, bütün sosial-iqtisadi quruluçun inki§afinin sabitlaçmasi fonunda sistemli modernlaçma ûçûn yeni mexanizmlarin formalaçmasi ba§ vermali oldugu böhranli bir barpa dövrü yaçayir. Xûsusan, içgaldan azad edilmiç torpaqlara ahalinin maskunlaçdirilmasi, qlobal infrastruktur layihalarin o bölgalarda icra edilmasi dövlatin qarçisinda duran an prioritet masala hesab edilir.
Bu baximdan arazinin sosial-iqtisadi inkiçafinin idara edilmasi, §übhasiz ki, ham qlobal amillara, ham da har bir ayri-ayri arazinin xüsusiyyatlarina, insan potensialina, naqliyyat va digar çartlara asaslanmali olan bölgalarin va bütövlükda ölkanin idara edilmasinin asas doktrinasi va strateji hadafidir.
Azarbaycan Respublikasinin Regionlarin sosial-iqtisadi inkiçafinin Dövlat Proqraminin hayata keçirilmasi camiyyatin iqtisadi va ekoloji maraqlarinin tarazligini tamin etmak ^ün çoxçaxali bir layiha oldugundan, bu proqramin ugurla hayata keçirilmasi ölkanin dövlat va yerli özünüidara orqanlarinin six qarçiliqli alaqasini ahata edir. Artan praktik ehtiyaclar, regional iqtisadiyyatin davamli iqtisadi böyümasi prosesini tamin etmak ^ün müvafiq çartlarin, amillarin, metodlarin, alatlarin va manbalarin formalaçdirilmasi üçün elmi tadqiqatlarin va praktik tövsiyalarin hazirlanmasini stimullaçdirir, bunun asasini regionun sosial-iqtisadi inkiçafinin idara edilmasi prosesi taçkil edir.
9D9BÎYYAT
1. Nuriyev Э.Х. Regional idaraetmanin asaslari, Baki, 2007
2. Mahmudov M.M., Mahmudova i.M., "Regionlarin sosial-iqtisadi inkiçafinin tanzimlanmasi", Baki-2011
3. Мухаррамова Э.Р., Липатов Д.В. Формирование преимущественных направлений социально-экономического развития региона с использованием кластерного подхода// Российское предпринимательство. — 2013
