CC BY
5AZ9RBAYCAN DOVLaTiNiN SOSiAL StYASaTiNiN REALLA§DIRILMASINDA OLK9NiN MALiYYa POTENSiALININ ROLU
K9L9§OV ARiF Q9HR9MAN OGLU
"iqtisadiyyat" kafedrasinin muallimi, Minga9evir Dovlat Universiteti, Azarbaycan
Annotasiya: Sosial siyasst - dovlatin daxili siyasatinin ssas hissasidir. Sosial siyasst dovlatin sosial proqramlarinda ifada olunur va praktikada hayata kegirilir, ahalinin asas sosial qruplarmin manafeyi namina va maraqlari vasitasila camiyyatda olan munasibatlari tanzimlayir. Maddi cahatdan mohkam olmayan, muvafiq maliyya resurslari ila tamin edilmayan har bir sosialproqram, malumdur ki, ancaq deklarasiya xarakteri da§iyir. Bu manada sosial siyasat mazmununa va qar§isinda duran vazifalarina gora iqtisadiyyata nisbatda ikincilik ta§kil edir. Lakin onun maddi va manavi madaniyyatin inki§afina, ictimai inki§afin gedipna olan tasirini va ahamiyyatini ikinci daracali hesab etmak olmaz.
Agar sozlzr: sosial,taminat, budca, minimum amak haqqi, sosial rifah, dovlat.
THE ROLE OF THE COUNTRY'S FINANCIAL POTENTIAL IN THE REALIZATION OF THE SOCIAL POLICY OF THE STATE OF AZERBAIJAN
KALASHOV A.Q.
Abstract: Social policy is the main part of the state's internal policy. Social policy is expressed in the social programs of the state and is implemented in practice, it regulates relations in society for the sake of the interests of the main social groups of the population. It is known that any social program that is notfinancially stable and is not provided with appropriate financial resources is only a declaration. In this sense, social policy is secondary to the economy in terms of its content and tasks. However, its impact and importance on the development of material and spiritual culture and the course of social development cannot be considered secondary.
Key words: social, security, budget, minimum wage, social welfare, state.
Dovlatin sosial funksiyasi onun sosial siyasatinin formala§masi va tatbiqi kimi ozunu biruza verir. inki§af saviyyasindan asili olmayaraq dunyanin butun olkalarinda camiyyatin sosial iqtisadi yuksali§i istiqamatinda dovlat siyasatinin muhum tarkib hissalarindan biri sosial siyasatdir. Sosial siyasatin mahiyyati ayri-ayri sosial qruplar, ham^nin camiyyatin butun sosial qruplarina mansub olan adamlar arasinda onlarin hayat saviyyasinin yuksaldilmasi va ictimai hayatda i§tiraki u9un iqtisadi stimulun formala§masina §araitin yaradilmasi ila muayyan edilir. Har bir dovlatin asas funksiyalarindan biri ahalinin sosial mudafiasini ta§kil etmak, maddi nematlarin adalatli bolgusunu tamin etmak, daxili siyasatin sosial yonumluluyunu on planda saxlamaq, vatanda§larin sosial rifah halini daim yax§ila§dirmaqdan ibaratdir. inki§af etmi§, yaxud inki§af etmakda olan dovlatlarin bir 9oxu sosial taminatin yuksak pillasi olan sosial rifah dovlati qurmagi hadaf kimi qar§isina maqsad qoymu§, oz konstitusiyalarinda, qanunlarinda tasbit etmi§lar.
Banisi va qurucusu Umummilli Lider Heydar 9liyev olan Azarbaycan dovlatinin yaxin maqsadlarindan biri ahalinin sosial rifah halini an yuksak saviyyaya 9atdirmaq, dunyanin inki§af etmi§ dovlatina 9evrilak, sosial rifah dovlati martabasina yuksalmakdir. Sosial dovlat dedikda inki§af etmi§, sosial adalat tamin olunmu§, maddi sarvatlar, nematlar, istehsal resurslari qanun daxilinda hamiya al9atan olan va har bir vatanda§in layiqli hayat §araiti alda etmasina taminat veran huquqi, demokratik, muasir ictimai-siyasi sistem ba§a du§ulur. Sosial dovlat anlayi§i ilk dafa 1850-ci ilda alman alimi Lorenc fon §teyn tarafindan i§ladilmi§dir. Lorensa gora sosial dovlat butun siniflara, elaca da har bir vatanda§a barabar huquq va imkanlar yaradan dovlatdir. Bela dovlatda hokumat butun vatanda§larin iqtisadi va ictimai inki§afina siyasi, huquqi, iqtisadi dastak vermalidir.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Bu ideyani daha da inki§af etdiran digar alman alimi H.Heller "Sosial - hüquqi dövlat" anlayi§ini siyasi arenaya daxil etmi§dir. Dogrudan da, hüquqi taminatlar va tanzimlama olmadan sosial rifah dövlati yaratmaq mümkün deyildir. Sosial dövlatin asas alamatlari a§agidakilardir:
- Sosial sahada mükammal qanunvericiliyin olmasi;
- Dövlat tarafindan müxtalif sosial yönümlü proqramlarin hazirlanmasi va hayata ke9irilmasi;
- Vatanda§ camiyyatinin qurulmasi;
- Dövlatin vatanda§lar qar§isinda sosial masuliyyati;
- Dövlat tarafindan har bir vatanda§in sosial müdafiasinin tamin olunmasi va layiqli hayat §araitinin yaradilmasi;
- Layiqli sosial, iqtisadi, madani hayat taminatlari alda etmak ü9ün har kasa barabar imkanlar yaradilmasi;
- Ölkanin iqtisadi inki§afinin yüksak saviyyada olmasi.
Sosial dövlat quruculugu ötan asrin ortalarindan, II Dünya müharibasindan sonra ba§lami§dir. Dünyada ilk dafa 1949-cu ilda Almaniya Federativ Respublikasi özünü sosial dövlat elan etmi§dir. Sosial dövlat qurulmasinin ba§lica §arti o dövlatda sosial adalatin, demokratiyanin va hüququn aliliyinin tamin olunmasidir.
Müstaqil Azarbaycanin dövlat quruculugu yolunda asas strateji hadaflari müayyan edarkan Ümummilli Lider Heydar öliyev deyirdi: "Azarbaycan Respublikasi öz dövlat quruculugunda, sosial-iqtisadi problemlarin hallinda tutdugu strateji yolla gedir. Bizim bu yolumuz Azarbaycanda demokratik-hüquqi sivilizasiyali dövlat qurmaqdan, demokratik prinsiplari gündan-güna inki§af etdirmakdan, dünyanin alda etdiyi bütün demokratik nailiyyatlari Azarbaycanda yaymaqdan, onlardan bahralanmakdan ibaratdir".
Azarbaycan dövlatinin asas maqsadlarindan birinin sosial dövlat olmasi barada 1995-ci ilda qabul edilan Konstitusiyamizda birba§a müddaa olmasa da, Konstitusiyaya 2002-ci ilda edilan alava va dayi§ikliklarda sosial rifah dövlatinin qurulmasi ila bagli müddaa öz aksini tapmi§dir. Konstitusiyamizda Azarbaycan dövlatinin ba§lica vazifalarindan birinin vatanda§larin sosial müdafiasinin yax§ila§dirilmasi, iqtisadi azadliqlarinin taminat9isi oldugu göstarilir: " insan va vatanda§ hüquqlarinin va azadliqlarinin, Azarbaycan Respublikasinin vatanda§larina layiqli hayat saviyyasinin tamin edilmasi dövlatin ali maqsadidir".[1]
Konstitusiyanin 16-ci maddasi "Sosial inki§af va dövlat" adlanir. Bu maddanin 1-ci bandinda göstarilir ki, Azarbaycan dövlati xalqin va har bir vatanda§in rifahinin yüksaldilmasi, onun sosial müdafiasi va layiqli hayat saviyyasi qaygisina qalir. Sosial dövlat quruculugunun digar hüquqi asasi Ümummilli Liderin qalamindan 9ixmi§ ba§qa bir strateji sanadda: Yeni Azarbaycan Partiyasinin Proqraminda ("Sosial adalat prinsipi" müddaasinda) partiyanin ba§lica maqsadlarindan birinin "Sosial dövlat yaratmaq" oldugu göstarilir.
Azarbaycan sosial dövlat quruculugu yolunda inamla iralilayir. Möhtaram Prezidentimiz respublikamizin dövlat siyasatinin markazinda Azarbaycan vatanda§i, vatanda§a diqqat va qaygi dayandigini bayan edir va ölkamizin 2020-ci ilda dünyanin inki§af etmi§ dövlatlari sirasina 9ixacagini qar§iya maqsad qoyur. Canab Prezidentin 29 dekabr 2012-ci il tarixli Farmani ila tasdiq olunmu§ "Azarbaycan 2020: Galacaya baxi§" inki§af Konsepsiyasi da bu maqsadla i§lanib hazirlanmi§dir. Azarbaycanin 2003-cü ildan ba§layan süratli, dinamik, harmonik inki§afi ölkamizi bir sira sosial-iqtisadi göstaricilara göra MDB va §arqi Avropa dövlatlari sirasinda ön plana 9ixarmi§dir.
Azarbaycan Dünya Bankinin adamba§ina dü§an ümumi milli galir tasnifatina göra "yuxari orta galirli" ölkalar qrupuna daxil olmu§, Birla§mi§ Millatlar Ta§kilatinin inki§af Proqraminin insan inki§afi ila bagli 2010-cu il üzra hesabatina asasan "yüksak insan inki§afi" ölkalari qrupuna ke9mi§dir. Adamba§ina dü§an ümumi milli galir 1005 AB§ dollarindan az olan ölkalar a§agi galirli, 1006-3975 AB§ dolan olan ölkalar a§agi orta galirli, 3976-12275 AB§ dollari olan ölkalar yuxari orta galirli, 12276-dan yuxari olan ölkalar yüksak galirli ölkalar sirasina daxildir. Bu baximdan ölkamizin yaxin 5-6 ilda ÜMG-ni 13 min AB§ dollarina 9atdiracagi va dünyanin inki§af etmi§ dövlatlari sirasina
çixmasi çagiriçi casaratli olmaqla yanaçi, mövcud realliqlara söykanan praqmatizmdan dogan siyasi iradanin faktidir. [3,4]
Sosial dövlatin qurulmasinin asas çartlarindan biri hamin dövlatda sosial adalatin saviyyasi sayilir. Heç da tasadüfi deyildir ki, Yeni Azarbaycan Partiyasinin Proqraminda asas prinsiplardan biri kimi sosial adalat prinsipi götürülür. Partiyamizin Proqraminda deyilir: "...Sosial yönümlü iqtisadiyyata malik olan dövlatlarda dövlat vergi, sosial va maqsadli yardim mexanizmlarindan istifada edarak, camiyyatin an imkanli tabaqalarinin imkansizlara yardimini va onlarin ya§ayi§i ûçûn minimum hayat çaraitinin tamin olunmasini ta§kil edir. Bela camiyyatlarda sosial sabitliya nail olmaq, humanizm va adalat prinsiplarini qorumaq dövlatin siyasatinin asas istiqamatlarindandir".
Sosial dövlatin asas funksiyalari bunlardir:
- Sosial müdafiaya ehtiyaci olan çaxslarin (alillar, qocalar, içsizlar va s.) qaygisini öz üzarina götürmak;
- ömayin mühafizasini va insanlarin saglamligini tamin etmak;
- Ailaya, ana va uçaqlara dastak vermak;
- Galirlarin yenidan bölü§dürülmasi yolu ila sosial qeyri-barabarliyi yum§altmaq;
- Xeyriyyaçilik faaliyyati ûçûn geni§ imkanlar yaratmaq;
- Tahsil va madaniyyat proqramlarina maliyya yardimi göstarmak;
- i§sizlikla mûbariza;
Tam masuliyyati ila söylamak olar ki, bu vazifalarin hamisi dövlatimizin daxili siyasatinda prioritet istiqamat kimi nazarda tutulmuçdur va hayata keçirilmakdadir. iqtisadi inkiçaf nöqteyi nazarindan sosial siyasat camiyyatin hayatinda mühüm rol oynayir. övvala, iqtisadiyyat inkiçaf etdikca, milli galir artdiqca vatandaçlar ûçûn alveriçli sosial çarait yaranir, onlarin sosial mûdafiasi gûclanir, digar tarafdan isa ahalinin sosial vaziyyati yax§ila§diqca onlarin amak mahsuldarligi artir. [5]
Milli sosial rifah saviyyasinin davamli artmasi maqsadila yüksak, dayaniqli, inklûziv va baçlica olaraq özal taçabbûslara arxalanan iqtisadi artimin sûratlanmasi, azad edilmiç arazilara ahalinin qayidiçinin tamini Azarbaycanin yeni inkiçaf magistralinin ideoloji nûvasini taçkil edir. Ölkamizin uzunmûddatli davamli va sûratli inkiçafi ûçûn camiyyat, biznes va dövlat ûçlûyûnûn ugurlu alaqasi möhkamlandirilacakdir. Dövlatin iqtisadiyyatda rolunun bazaryönto islahatlar vasitasila effektiv va samarali idara olunmasi, özal mûlkiyyat institutlarinin gûclandirilmasi, biznesa dost dövlat idaraetmasi va xarici bazarlara yerli mahsullarin çixiçini artirmaq maqsadila ticarat rejimlarinin daha da liberallaçdirilmasi iqtisadi yûksaliçin tamal amillari olacaq. Ölkada özal taçabbûslarin yaradici va innovativ asaslarla inkiçaf etdirilmasi iqtisadi resurslarin daha yûksak alava dayar yaradan sahalara istiqamatlanmasini tamin edacakdir. Bu maqsadlarin reallaçdirilmasi dayaniqli makroiqtisadi sabitliya xidmat edan effektiv makroiqtisadi siyasat çarçivasinin formalaçdirilmasini, iqtisadi inkiçafin ortamûddatli va uzunmûddatli "harakatverici qûvvalari"nin möhkamlandirilmasini - insan kapitalinin mûasirlaçdirilmasini, raqamsal iqtisadiyyatin geniçlandirilmasini va iqtisadi suverenliyin tam tamin olunmasini talab edir. [3]
Çûnki, sosial siyasatsiz ictimai inkiçafin istehsal qûvvasinin, tasarrûfat nailiyyatlarinin asas va markazi elementi olan insan faaliyyatinin yenilaçmasi va yaradici baçlangicinin aktivlaçmasi mûmkûn deyil.
Malum oldugu kimi,dövlatin sosial siyasatinin va sosial faaliyyat sferasinin asas istiqamat-larini va tarkib hissalarini sosial taminat, sahiyya, turizm, elm, tahsil, madaniyyat va manzil tamina-ti taçkil edir. Bu sahalarda maddi istehsal ba§ vermasa da, mûvafiq sahalarin maliyyalaçdirilmasi maddi istehsalin inkiçafina faal tasir göstarir. Bu baximdan da sosial-madani sahalarin, sosial infrastrukturun daim inkiçaf etdirilmasina dövlat böyük ahamiyyat verir.
Azarbaycanda iqtisadi siyasatin sosialyönM saciyya daçimasi mûstaqillik alda etdikdan sonra demokratik inkiçaf yoluna daxil olmasini ifada edir. Ölkamizda formal§mi§ ugurlu sosial siyasati modelini asasi ûmumilli lider Heydar öliyev tarafindan "Sosial taminat sistemi gûndan-gûna yax§ila§dirilmalidir" sözlari ila qoyulan mexanizmin davami kimi saciyyalandirmak olar.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Qeyd etmak lazimdir ki, hazirda ölkamizda dövlatin hayata keçirtdiyi sosial siyasat ahalinin sosial xidmatlara olan ehtiyaclarinin ödanilmasina yönaldilmi§dir va tahsilin, elmin, sahiyyanin, madaniyyatin, digar sosial-madani tadbirlarin inki§af etdirilmasi maqsadila son illar dövlat büdcasindan böyük mablagda vasaitlar ayrilir.
Misal ûçûn 2023-cü ilin dövlat büdcasinda tahsil (- 4,42 mlrd. manat), sahiyya (-1,9 mlrd. manat), sosial müdafia va sosial taminat (-4,44 mlrd. manat), madaniyyat, incasanat, informasiya, badan tarbiyasi, ganclar siyasati va bu qabildan olan digar faaliyyat sferalarina (- 0,56 mlrd. manat) ayrilmi§ xarc maddalarinin macmu mablagi 15,82 mlrd. manat nazarda tutulmuçdur ki, bu da ümumilikda dövlat büdcasinin -45.7%-ni taçkil edir. [7]
Müasir Azarbaycan dövlatinin müstaqillik tarixinin yaridan çoxu canab Prezident ilham öliyevin rahbarliyi ila baglidir. Müstaqil dövlatçiliyimizin memari va qurucusu ümummilli lider Heydar öliyevin siyasi idaraçilik maktabinin layiqli davamçisi olan canab ilham öliyev 2003- cü ilin oktyabrinda keçirilan ilk prezidentlik inaqurasiyasinda "man har bir azarbaycanlinin prezidenti olacagam", - söyladi va arxasinda böyük mana va masuliyyat yükü olan bu fikirlari öz prezidentlik faaliyyatinda daim tasdiq etdi, amala çevirdi va dövlat idaraçiliyinda bir meyar saviyyasina yüksaltdi.
Canab Prezidentin "Biz güclü dövlat qururuq, güclü iqtisadiyyat qururuq, eyni zamanda, insanlarin rifahi bizim ^ün hami§a prioritet masala olubdur va olacaqdir. Bu da siyasatimizin mahiyyatini, yani, manasini göstarir. Onu göstarir ki, bizim siyasatimizin markazinda Azarbaycan vatandaçi dayanir!" sözlari Azarbaycan dövlatinin sosial siyasatinin asas proritetidir.
Azarbaycan dövlatinin sosial siyasati iki klassik prinsipa asaslanir: sosial adatat va sosial rifah!
Sosial adalat har bir camiyyatin demokratikliyinin etalonudur, sosial adalat pozulan camiyyatin digar dayarlari da deformasiya olunur, fardlar va qruplar arasi garginlik daim münaqi§a ocagina çevirilir. Sosial adalatin çarçivasi camiyyatin talablarina uygun dayiçir va takca qanunlar va proqramlarla deyil, eyni zamanda manavi dayarlar, ananalar, liderin humanizmi va §axsi nümunasi ila tamin olunur. Sosial adalat müallifi ümummilli lider Heydar öliyev olan Konstitusiyamizda da asas prinsiplardan biri kimi tasbit edilmiçdir. Sosial adalat ölkanin maddi va madani sarvatlarina bütün vatandaçlarin alçatanligini tamin etmak siyasatidir. Ela bir siyasat ki, imkansiza, gücsüza, kömaya ehtiyaci olana dövlat dastak verir, eyni zamanda camiyyati da bu xo§ marama ta§viq edir. Azarbaycan sosial dövlat olaraq bütün vatandaçlarin sosial müdafiasini tamin etmayi öhdalik kimi öz üzarina götürmü§dür.
Bununla yana§i, xüsusi sosial müdafiaya ehtiyaci olan qruplar var ki, müxtalif qanunlar va proqramlar vasitasi ila onlara daim dastak verilir. Bizim qanunvericilikda ya§ayi§ minimumu, ehtiyac meyari, minumum amak haqqi, minimum pensiya kimi hadlar müayyan edilmiçdir ki, vatandaçimizin yaçam çartlari o haddan a§agi saviyyaya enmasin. Sosial dövlat vatandaçlara uygun §artlarla saglamliq, tahsil, maçgulluq imkanlari yaratmaqla, müayyan proqramlarla ehtiyaci daha çox olan tabaqanin bu imkanlara alçatanligini dastaklamakla sosial adalati tamin etmi§ olur.
Canab prezident ilham öliyev 2003- cü ilda öz seçki proqraminda qarçidaki be§ il arzinda 600 min yeni i§ yeri açilmasini tamin edacayini söylayanda bu casaratli çagiriç çoxlari üçün fantastik bir arzu kimi görünürdü. Çünki o zaman ölkada içsizlik 50%, yoxsulluq 49% taçkil edirdi. 9n adalatli hakim olan zaman göstardi ki, canab ilham öliyev nainki uzaqgöran va praqmatik bir siyasatçidir, o eyni zamanda müdrik va realist bir dövlat xadimidir. Canab ilham öliyev 600 min yeni i§ yeri açacagiq söylayanda ham da 600 min ailanin hayat saviyyasinin yüksalacayini dü§ünürdü. Be§ il arzinda ölkada vad olunan 600 min i§ yeri avazinda 900 min yeni i§ yeri açildi ki, bunun da 700 mini daimi i§ yerlari idi. öhalinin maçgullugunun taminati sonraki illarda da dövlat baççisinin diqqati markazinda oldu va bu illar arzinda ölkada 1 milyon 800 mini daimi olmaqla 2 milyon yeni i§ yeri açildi. içsizlik on dafa a§agi dü§dü. indi Azarbaycanda içsizlik 2003- cü illa müqayisada 10 dafa azalaraq, 4,9% taçkil edir va ölkamiz içsizlik göstaricisina göra dünyada an önda gedan ölkalardan biridir. indi Azarbaycan vatandaçlari i§ yeri axtararkan daha geni§ seçim imkanlari alda etmiçlar.
Respublikamizda amakhaqlarinin artirilmasi davamli bir ananaya çevrilib. Bahs olunan mûsahibada bildirildiyi kimi, postmûhariba dövrUnda Qarabagi va Çarqi Zangazuru barpa etmak va ölkanin ordu potensialini gûclandirmak Azarbaycanin asas xarc istiqamatlarini taçkil edir. Bu iki asas istiqamat respublikamiz ûçûn hala uzun illar prioritet kimi qalacaq. Bununla bela, Azarbaycan dövlati insanlarin galir imkanlarinin geniçlanmasini, o cûmladan da amakhaqlarinin mûtamadi qaydada artirilmasini diqqat markazinda saxlayir. Respublikamizda artiq tarixa dönan 2022-ci ilda reallaçdirilan sosial mazmunlu islahatlardan taxminan 3 milyon 400 min insan faydalanmaq imkani qazanib. O cûmladan ûçûncû sosial paket çarçivasinda amakhaqqi seqmenti ûzra 1 milyon 200 min vatandaça alava olaraq 1 milyard 100 milyon manat mablaginda amakhaqqi artimlari edilib. Eyni zamanda, bir çox sektorda çaliçanlarin amakhaqlari ciddi çakilda artirilib.
Prezident ilham öliyevin cari ilin avvalinda imzaladigi "öhalinin sosial rifahinin yax§ila§dirilmasi sahasinda alava tadbirlar haqqinda" Sarancama asasan minimum ayliq amakhaqqi 1 yanvar 2023-cû ildan 15 faiz artirilaraq 300 manatdan 345 manata çatdirilib. Dövlat bûdcasindan maliyyalaçdirilan sahalarda çaliçan iççilarin ayliq tarif (vazifa) maaçlari da bir ay mûddatinda bu Sarancama uygunlaçdirilacaq va minimum amakhaqqi artimi vahid tarif cadvalinin (VTC) bûtûn pillalari ûzra amakhaqlarinda artimlari tamin edacak. Ümumilikda, minimum amakhaqqi va VTC ûzra içlayanlarin amakhaqqi artimi 700 min nafara §amil olunacaq. Minimum amakhaqqi bu il ûçûn mûayyan olunan ya§ayi§ minimumunu (246 manat) da 40,2 faiz ûstalayir. Bûtôvlûkda, son 5 ilda sosial sahada inqilabi islahatlarin tarkib hissasi kimi, minimum amakhaqqi 2,7 dafa artirilaraq 130 manatdan 345 manata çatdirilib. 700 min vatandaçimizi ahat edacak minimum amakhaqqindaki artim ûçûn dövlat bûdcasindan alava 450 milyon manat ayrilacaq. Diqqati çakan asas maqamlardan biri da ondan ibaratdir ki, hansi sektorda çaliçmasindan asili olmayaraq minimum amakhaqqi alan bûtûn vatandaçlarimizin maaçlari artacaq. Artimlar özal sektoru da ahata edacak. Yani, yalniz dövlat sektorunda deyil, özal sektorda çaliçanlara da cari ildan etibaran 345 manatdan az amakhaqqi verila bilmaz. "Biz gözlayirik ki, bu il Azarbaycanda orta ayliq amakhaqqi 900 manatdan çox olacaq. Belalikla, sosial sahada bu addimlari ataraq ham ehtiyaci olan insanlara arxa-dayaq oluruq, eyni zamanda, biz öz siyasatimiza sadiqliyimizi göstaririk. [8]
Dövlatimizin sosial siyasat kursunun çox mûhûm istiqamatlarindan biri aztaminatli insanlarin sosial mûdafiasinin daim diqqat markazinda saxlanilmasidir. Pensiyalar, mûavinatlar, taqaûdlar va digar sosial ödani§lar ilbail artirilir, ûnvanli sosial yardim va özünü maçgulluq proqramlari daha çox ehtiyaci olan ailalari ahata edir, sosial evlar tikilir, ipoteka kreditlari verilir, §ahid ailalari, Qarabag mûharibasi alillari, macburi ^ç^nlar daha geni§ çakilda dövlatin qaygisi ila ahata olunurlar.
Azarbaycan dövlatinin yeritdiyi sosial siyasatla bagli sosial adalat prinsipindan daniçarkan dövlatin galirlarinin maliyya resurslarinin takca bûgûnun maiçat ehtiyaclarinin ödanilmasina deyil, aksina daha uzunmûddatli sosial infrastrukturun yaradilmasina yönaldilmasi masalasina toxunmaliyiq.
Ümummilli Heydar öliyevin neftdan galan galirlarin galacak nasillara ötomlmasi, belalikla da "adalatli bölg^' prinsipinin tatbiqi ila bagli "Neft Azarbaycanin an böyük sarvati olub, xalqa, özü da takca indiki nasla deyil, ham da galacak nasillara mansubdur" fikri dövlatimizin yûrûtdûyû sosial siyasatin uzunmûddatli perspektiva hesablanmasinin bariz nûmunasidir.
Beynalxalq tacrûbada ölkalarin inkiçafinin asasinda digar faktorlarla yanaçi, asas eribarila 3 manba - zangin tabii sarvatlar, o cûmladan karbohidrogen ehtiyatlarinin olmasini, mûasir texnologiyalara malik olmaq va onlarin istehsalinda öncüllük, darin elmi potensiala malik insan kapitalinin olmasi vacib hesab edilir. Bunlardan birinci gec-tez tûkanan, ikincisi isa köhnalan sarvatdir. insan kapitali isa tûkanmir, köhnalmir, aksina, mûnbit çaraitda daha da inkiçaf edir.
ikinci dûnya mûharibasindan sonra Yaponiyanin, iyirminci asrin sonlarindan isa, Canubi Koreyanin, Sinqapurun inkiçafi mahz insan kapitali, sûni intellektla baglidir.
Neft galirlarini insan kapitalina çevirmak! Bu da canab prezident ilham öliyevin irali sûrdûyû va ugurla hayata keçirdiyi onlarla tarixi ideyalardan biridir!
Müstaqilliyinin ilk illarinda torpaqlari içgal olunan, iqtisadiyyati çökan, bir milyona yaxin qaçqin va macburi köçkünü olan, sovetdan qalma tahsil sistemi süqut edan, onsuz da zaif olan maddi texniki bazasi köhnalan tahsil va elm sahasini güclandirmak, köhnalmi§ zararli stereotiplari qirmaq, yeni kadrlar hazirlamaq milyardlarla manat vasait, gargin amak, güclü siyasi irada talab edirdi, lakin canab Prezident qisa vaxt arzinda bunu da bacardi. Tahsil sisteminin modernlaçdirilmasi siyasati ila yana§i olaraq tahsilin maddi- texniki bazasi demak olar ki, yenidan quruldu, 3500 dan çox maktab va u§aq bagçasi yenidan tikildi, müasir avadanliqla tachiz edildi, yeni kolleclar, universtetlar yaradildi, xaricda tahsil proqrami qabul edildi, 5 mindan çox azarbaycanli ganc bu proqram vasitasi ila dövlat vasaiti hesabina dünyanin taninmiç universitetlarinda tahsil aldilar. indi o ganclarin bir qismi Vatana dönarak Azarbaycan dövlatinin idara olunmasinda yaxindan i§tirak edir, xaricda qalanlar isa diaspor taçkilatimizi güclandirarak Azarbaycani dünyada layaqatla tamsil edirlar.
2018-ci ilin aprelinda Azarbaycan xalqinin böyük etimadi ila yenidan dövlat baççisi seçilan Prezident ilham öliyevin tapçiriqlari asasinda hayata keçirilan köklü sosial islahatlar, imzaladigi farman va sarancamlar ötan 4 illik dövrda ölkanin sosial inkiçafi istiqamatinda mühüm iralilayiçlari tamin edib. Bu dövrda ölkamizda minimum amakhaqqi 2,6 dafa, orta ayliq amakhaqqi 40 faiza yaxin, median amakhaqqi 74 faiz artib. Minimum pensiyada 2,4 dafa, orta ayliq pensiyada 65 faiz artim ba§ verib. Hassas qruplara yönalan müavinat va taqaüdlarda orta hesabla 2,5-3 dafa, bazi qruplar üzra 3 dafadan çox artima nail olunub. Aparilan islahatlar naticasinda son 4 ilda amak müqavilalarinin sayi 30 faiz, illik amakhaqqi fondu 2 dafadan çox artib. [9]
Göründüyü kimi, ölka ahalisinin rifah halinin yax§ila§dirilmasi aparilan sosial-iqtisadi siyasatin mühüm prioritetlarindan biridir. Son illar arzinda tatbiq olunan sosial paketlar, dövlat baççisi tarafindan imzalan farman va sarancamlar insanlarin sosial müdafiasini güclandirmak va onlara dövlat qaygisini daha da artirmaq maqsadina xidmat edir.
Bu addimlarin har biri humanizm, dövlatin öz vatandaçina qaygisinin va hörmatinin xidmat nümunasidir. Ugurlu sosial siyasat dövlat vatandaç, vatanda§ dövlat birliyinin zaruri §artidir.
Mahz bu qaygi, bu diqqat asasinda Canab Prezidentin irali sürdüyü " Biz birlikda güclüyük!" §üari bütün dövrlarin birlik va hamraylik himnina çevrildi. Mahz bu birliyin sayasinda biz, torpaqlarimizi da içgaldan azad etdik, arazi bütöblüyümüzü barpa etdik, tarixi yurdumuza dönü§ü reallaçdira bildik.
9D9BiYYAT
1. Azarbaycan Respublikasinin Konstitutsiyasi. Baki 1995.
2. Azarbaycan Respublikasinin "Büdca sistemi haqqinda" Qanunu 2 iyul 2002.
3. Azarbaycan Respublikasinin "Sosial sigorta haqqinda" Qanunu 18 fevral 1997.
4. Azarbaycan Respublikasinin "9mak pensiyalari haqqinda" Qanunu 7 fevral 2006.
5. ölakbarov Э.Э. "Azarbaycan Dövlatinin sosial-iqtisadi inkiçafinda vahid büdca sisteminin rolu". Baki 2005.
6. öliyev A., Qasimov N. "Azarbaycanda ahalinin hayat saviyyasinin yüksaldilmasinin aktual problemlari". Baki 2000.
7. "Azarbaycan statistik göstaricilari". Baki 2015.
8. https://www.yeniazerbaycan.com/Siyaset_e26676_az.html
9. https://president.az/az/articles/view/50474
