CC BY
12BEYN9LXALQ MÎQRASÎYANIN CARÎ UÇOTUNUN VaZÎYYaTÎ УЭ
PERSPEKTÎVLaRÎ
XaLÎLOVA ELMiRA ELBRUS QIZI
"iqtisadiyyat" kafedrasinin muallimi, Mingaçevir Dovlat Universiteti, Azarbaycan
Annotasiya: Mdqalddd beynalxalq miqrasiyanin qloballaçmanin anparlaq tazahùrlarindan biri oldugu va demak olar ki bùtùn olkalarin bu prosesda içtirak etmasindan daniçilir. Son illarda dùnya dhalisinin artim dinamikasi, bu artimin miqrasiya prosesina tasiri, qaçqinlarin va koçkùnlarin cari statistikasi va olkalar ùzra yerlaçdirilmasi qlobal problemlardandir. Miqrantlar ham qabul edan olkalarin, ham da mança olkalarinin inkiçafinda mùhùm, çox vaxt avazedilmaz amildir. Hamçinin, miqrasiya proseslarinda iççi qùvvasinin axini ila barabar elmi resurslarin mùbadilasi da hayata keçirilir. Bu da onu demaya asas verir ki, miqrasiya resursundan istifada faktiki olaraq bir çox olkalarda milli inkiçaf strategiyasinin tarkib hissasidir.
Açar sôzlsr: beynalxalq miqrasiya, amak miqrantlari, qaçqinlar, donor olka, resipiyent olka, immiqrasiya, emiqrasiya.
STATUS AND PROSPECTS OF CURRENT ACCOUNTiNG OF ÎNTERNATÎONAL
MiGRATiON
E .E .KHALiLOVA
Abstract: The article mentions that international migration is one of the brightest manifestations of globalization and that almost all countries participate in this process. In recent years, the dynamics of world population growth, the impact of this growth on the migration process, the current statistics of refugees and displaced persons and their placement by country are global problems. Migrants are an important, often irreplaceable factor in the development of both host countries and countries of origin. Also, in migration processes, the exchange of scientific resources is carried out along with the flow of labor force. This suggests that the use of migration resources is actually an integral part of the national development strategy in many countries.
Keywords: international migration, labor migrants, refugees, donor country, recipient country, immigration, emigration.
Hazirda dunyada ela bir olka yoxdur ki, miqrasiya probleminin tasirina maruz qalmasin. Donor olkalar da, resipiyent olkalar kimi, muasir miqrasiya axinlarinin burulganinda i§tirak edirlar. Beynalxalq miqrasiya Avropa ittifaqi olkalarini yeni dalgalarla ahata etmayi dayandirmir, onlarin liderlari da oz novbasinda yorulmadan yeni, son daraca mubahisali ideyalar irali sururlar. Bazilari multikultural camiyyatdan, tolerantliqdan va miqrantlarin mumkun assimilyasiyasindan dani§ir, bazilari isa tamamila neqativdir va galan acnabilara har cur loyal olan siyasati tanqid edir. Bu qutblu fikirlar yaranmi§ problemlari hall etmir. Onlar, sadaca olaraq camiyyatin yeni uzvlari ila bagli 9atinliklari if§a edir, acnabilarin yeni muhitda yaranan assimilyasiya problemlarina ictimaiyyatin diqqatini calb edir.
Beynalxalq miqrasiya adlandirilan amak resurslarinin beynalxalq harakati murakkab va qeyri-muayyan bir prosesdir va bir ne9a 9ox istiqamatli axini tamsil edir.
Lakin amak miqrasiyasinin problemlarini nazardan ke9irmazdan avval dunya amak ehtiyatlarinin xususiyyatlarina baxaq.
Dunyada i§9i quvvasinin hacmi bir ne9a amildan asilidir. Birincisi, ahalinin umumi sayidir. Cadval 1-da 1000 ildan artiq dunya ahalisinin artim dinamikasi verilmi§dir.
il dhalinin sayi, milyard nafar
1000 0.27
1600 0,56
1913 1.79
1973 3.92
2005 6.7
2015 7.2
2022 8.04
Cadva
1. Dünya ahalisinin artim dinamikasi
Cadvaldan göründüyü kimi dünya ahalisinin artim tempi insan camiyyatinin inki§afi ila eyni saviyyada iralilayir. Üstalik, agar ilkin marhalalarda ahalinin iki dafa artmasi 600 il arzinda ba§ vermi§disa, 20-ci asrda buna cami 50 il bas etdi.
Bu, ilk növbada, insan hayatinin keyfiyyatinin yax§ila§masi ila baglidir. 1600-cü ila qadar ba§ariyyatin inki§afi yüksak dogum nisbati, eyni zamanda, yüksak u§aq ölümü va a§agi ömür ila mü§ayiat olunurdu. Elm va texnikanin, tababatin va biologiyanin inki§afi ila gözlanilan ömür uzunlugu artmaga ba§ladi, u§aq ölümü azaldi, dogum isa yüksak olaraq qaldi. XX asrin ortalarinda post-sanaye marhalasina ke9idla bagli olaraq tibbda va biologiyada müsbat tendensiyalar fonunda ahalinin dogum amsali azalmaga ba§ladi, va ahalinin ahalinin artim tempi a§agi dü§dü.
Bela ki, 2022-ci ilda Yer kürasinin ahalisi 8,04 milyard nafardir. Bu göstarici 2050-ci ila qadar isa 9,55 milyarda 9atacaq.
Dünyanin regionlarina göra, ahalinin an 9ox maskunla§digi Asiya qitasidir. Burada ahalinin 60%-i ya§ayir, Afrikanin ahalisi 15%, Avropa - 11%, Latin Amerikasi - 9%, §imali Amerika - 5% ta§kil edir.
Dünya ölkalarindan an 9ox ahalisi olan £in 1349,6 milyon nafardir. öhalinin sayina göra ikinci yeri Hindistan tutur - 1220,8 milyon nafar. Ü9üncü yerda geni§ farqla AB§ qararla§ib - 316,7 milyon nafar. öhalinin artimi galacakda iqtisadi faal ahalinin va müvafiq olaraq ÜDM-in artmasina sabab olacaq.
Bununla bela, bazi ölka qruplari ü9ün ahalinin artim tendensiyalari göstarir ki, 2050-ci ila qadar inki§af etmi§ ölkalarin ahalisi 4%, inki§af etmakda olan ölkalarin ahalisi 38%, an az inki§af etmi§ ölkalarda isa demak olar ki, ahali iki dafa artacaq - 97% [1]. öhalinin bu artimi naticasinda inki§af etmakda olan va zaif inki§af edan iqtisadiyyatlarin sosial yükü artacaq ki, bu da i§sizliyin da artmasina sabab olacaq.
21-ci asrin avvallarinda dünyada bir ne9a asas miqrasiya axini formala§mi§di. Bu axinlar §arti olaraq qitalararasi va qitadaxili formada hayata ke9irilir. Birinci qrupda Latin Amerikasindan AB§-a, Canub-§arqi Asiyadan AB§-a, Afrika va Asiyadan Qarbi Avropaya, §imali va §arqi Afrikadan Fars körfazi ölkalarina miqrasiya hayata ke9irilir. Miqrasiya axinlarinin ikinci qrupuna Canubi va Markazi-§arqi Avropadan Qarbi va §imali Avropa ölkalarina miqrasiya daxildir. Canubi Markazi Asiyadan Qarbi Asiyanin neft hasil edan ölkalarina, az inki§af etmi§ Latin Amerikasi ölkalarindan Braziliya, Meksika, Argentina, Venesuelaya miqrant axini var. Demak olar ki, bütün Afrika ölkalari Canubi Afrika va Namibiyaya, Canub-§arqi Asiya ölkalarindan Yaponiyaya va yeni sanayela§mi§ ölkalara, ke9mi§ SSRi ölkalarindan Rusiyaya axin davam edir.
Bazi miqrasiya axinlarinin hacmlari Cadval 2-da taqdim edilmi§dir.
immiqrantlarin böyük aksariyyati man§a ölkasindan daha alveri§li §artlarla i§ tapmaq ü9ün bir ölkadan digarina kö9mü§ insanlardir. Bu raqama mövsümi va sarhad i§9ilari daxil deyil.
Donor ölka Alici ölka Gedanlar, min nafar
Meksika AB§ 5000.0
Misir Körfaz dövlatlari 2900.0
Türkiya Almaniya 2800.0
Pakistan Kiçik Asiyanin neft hasil edan ölkalari 1000,0
Hindistan Kiçik Asiyanin neft hasil edan ölkalari 1000,0
Filippin AB§ 900.0
Filippin Kiçik Asiyanin neft hasil edan ölkalari 800.0
Kolumbiya Venesuela 800.0
Cadval 2. Bazi miqrasiya axinlarinin hacmlari
Bütün immiqrantlar beç kateqoriyaya bölünür:
• ölkaya qanuni olaraq qabul edilmiç immiqrantlar;
• müqavila ila içlayan miqrant iççilar;
• qeyri-qanuni immiqrantlar;
• siginacaq axtaranlar;
• qaçqinlar.
Qanunsuz miqrantlar, bu insanlarin ölkaya neca daxil olmasindan asili olmayaraq, alici ölka ûçûn böyük problem yaradir: onlar sarhadi qanunsuz keçiblar va ya müddati bitmiç viza ila qaliblar. Qanuni sanadlari olmadigindan bu insanlar an az maaçli içlarda, çox vaxt kölga bizneslarinda istifada olunur, vergi ödamir va heç bir sosial xidmata uygun ola bilmirlar. Burada çoxsayli geyim fabriklarinin, qida istehsalinin, tikinti briqadalarinin adlarini çakmak olar.
Qaçqin axini adatan silahli, dini va ya etnik münaqi§a ölkasina bitiçik olan ölkani doldurur. Bu axinin asas xüsusiyyati onun qafil va kütlavi xarakter daçimasidir. Qaçqin statusu siza isti yemak, siginacaq va maddi yardim almaq, sonradan i§a düzalmak imkani verir. Lakin ölkanin inkiçaf saviyyasi na qadar yüksakdirsa, qaçqinlara bir o qadar da rahat çarait taklif olunur. Bu da öz növbasinda qaçqin axininin artmasina sabab olur. Onlari artiq qonçu ölkalara deyil, daha saxavatli çartlar taklif etdiklari yerlara göndarirlar. Bazan qaçqin axini o qadar çox olur ki, onu alan ölkalar bütün sosial öhdaliklarini yerina yetira bilmirlar. Bu, qaçqinlar arasinda naraziliq yaradir va sosial garginlikla doludur. Bir qayda olaraq, qaçqinlar öz ölkalarinda münaqi§a hall olunana qadar resipiyent ölkada qalirlar. Vatanlarina qayitmaq istamayan qaçqinlarin bir hissasi siginacaq üçün müraciat edir va naticada yeni vatandaçliq alir. Cadval 3-da qeyri-qanuni miqrantlarla qaçqinlar arasindaki asas farqlar ümumilagdirilir.
Kateqoriya Qanunsuz miqrantlar Qaçqinlar
Axinin tabiati "Sürünan", kiçik partiyalarda. Birdan, kütlavi.
Hayata dastak metodu Qeyri-qanuni istehsalda açagi maaçli iç. Resipient ölkadan dövlat dastayi.
Qabul edan ölkada qalma müddati Müvafiq orqanlar tara-findan açkarlanana va ölkadan çixarilana qadar. istadiyi kimi ölkadan getmak.
Harakatlilik Birinci siginacaq ölka-sinda qalma. ilk siginacaq ölkasindan daha yaxçi çaraiti olan ölkaya miqrasiya.
Cadval 3. Qaçqinlar va qeyri-qanuni miqrantlar arasinda asas farqlar
Qanuni olaraq qabul edilmiç immiqrantlara va müqavilali iççilara daha yaxindan nazar salaq. immiqrantlarin sayina göra lider AB§-dir - 51 milyon nafar. ikinci yeri 12 milyon nafar miqrant sayi ila Almaniya tutur. Rusiya 11,8 milyon nafar göstarici ila reytinqin ^üncü pillasinda qararlaçib.
Mûhacirlarin уэ ölkanin yerli ahalisinin nisbatini götorsak, manzara bir qadar farqli, bazan dah§atli
olacaq. Ölkalarin miqrantlarin sayina göra siralamasi Cadval 4-c
Ölko Immiqrantlarin Ölko Immiqrantlarin
sayi sayi
ölko ohalisinin ölko ohalisinin
% %
BOO 88.4 Iordaniya 41.0
Kûveyt 73.6 Honq Konq 38.9
Lixtençteyn 62.6 Livan 34.1
Andorra 59.7 Saudiyya 32.3
Orabistani
Makao 58.3 Isveçra 29.4
Monako 55.8 Avstraliya 28.2
Sinqapur 45.4 Kanada 21.8
э taqdim olunur.
Cadval 4. Ölkalarin miqrantlarin sayina göra siralamasi (ümumi ahalinin faizi) [2]
Cadvaldan göründüyü kimi, miqrantlar ûçûn an calbedici olan çiçaklanan inkiçaf etmakda olan neft hasil edan ölkalar уэ yeni sanayela§mi§ ölkalardir. Bundan alava, miqrantlari Î0ÎT-in kiçik dövlatlari calb edir. Mûnaqiça zonalarina qon§u olan ölkalarda miqrantlarin nisbati yüksakdir.
Son vaxtlara qadar bela hesab olunurdu ki, amak resurslarinin miqrasiyasi ham donor ölkaya, ham da resipiyent ölkaya ziyan vurur. Görak bu dogrudurmu?
Resipiyent ölka yeni i§çi qûvvasi axini alir. Miqrantlar tez-tez kûça уэ binalarin tamizlanmasi, istehsalat, ticarat уэ tikinti kimi yerli ahali tarafindan bayanilmayan sanaye sahalarinda çaliçirlar. Masalan, Belçikada immiqrantlar bütün madançilarin yarisini, isveçrada inçaat iççilarinin 40%-ni, Fransada avtomobil sanayesinda çaliçanlarin ûçda birini уэ tikintida içlayanlarin dördda birini taçkil edir. Belalikla, alici ölkalarda immiqrant amayindan istifada etmadan mövcud ola bilmayan bir sira sanaye sahalari yaranmiçdir. Miqrantlarin daha az amakhaqqi ûçûn içlamaya hazir olmasi bir tarafdan onun saviyyasinin açagi dûçmasina sabab olur, digar tarafdan isa amak bazarinda raqabati artirir.
9mak bazarini miqrantlar doldurur. Son on ilda AB§-da mûnasib amak bazari 47%, Avropada isa 70% artib. Ogar ali tahsilli amak bazarindan daniçiriqsa, o zaman Avropada 14%, AB§-da 21%, Kanadada 31% miqrantlar tarafindan doldurulur [3]. AB§-da riyaziyyat, proqram taminati, mûhandislik ûzra hakimlarin 40%-i уэ texniki universitet mûallimlarinin 25%-i miqrantdir.
immiqrantlarin 80%-ni 20-64 ya§ arasi iqtisadi faal ahali taçkil etdiyindan ölka ahalisinin ümumi cavanlaçmasi mûçahida olunur. Îçlayan miqrantlarin resipiyent ölkanin ÜDM-in artmasina töhfasi Avstraliya, AB§, Kanadada 0,5%-dan isveçra уэ Lûksemburqda 2%-э qadardir. Ölka iqtisadiyyati baximindan göstaricilar çox da böyük olmasa da, miqrantlarin ödadiyi vergilar sosial mûavinatlardan уэ aldiqlari ödani§lardan çoxdur. AB§-da miqrantlardan vergi galirlari onlarin aldiqlari sosial yardimin mablagindan 20 dafa çoxdur. Ona göra da immiqrantlar qabul edan ölkanin iqtisadiyyati ûçûn yûk deyil.
Donor ölkalar ûçûn isa asas iqtisadi üstünlük miqrantlarin öz ölkalarina pul köçürmэlэridir. Beynalxalq miqrantlar köçdüklэri, habela getdiklari ölkalarin iqtisadi inki§afina artan töhfa vermakdadirlar. Bu proses evda qalan qohumlarina ahamiyyatli pul ^ç^malari göndardiklari zaman ba§ verir. Pandemiyaya va bununla bagli bûtûn mahdudlaçdirici tadbirlara baxmayaraq, 2020-ci ilda miqrantlar evlarina taxminan 702 milyard dollar göndarmi§dir. Bu, 2019-cu illa mûqayisada cami 2,4 faiz azdir. 2020-ci ilda ailalarina an çox pul ^ç^an Hindistan, Çin, Meksika, Filippin va Misir vatandaçlari olub. Ötan il Hindistandan olan miqrantlarin pul ^ç^malari 83 milyard dollara, Çindan isa 59 milyard dollara çatib.
Emiqrasiyanin iqtisadi ûstûnlûklarina vasitaçi çirkatin manfaatindan vergilar уэ mûhacirlarin §axsi sarmayalari (torpaq, daçinmaz amlak, qiymatli kagizlar, eva istehsal vasitalari, uzunmûddatli mallarin alinmasi) daxildir.
Miqrasiyanin qeyri-iqtisadi üstünlüyü tahsil almiç, ixtisaslarini artirmiç va maddi vaziyyatini yaxçilaçdirmiç yüksak ixtisasli kadrlarin vatana qayitmasidir. Onlar yeni bilik va ixtisaslarin daçiyicisina çevrilirlar, ona göra da dövlatin vazifasi bu potensialin reallaçdirilmasi ^ün garait yaratmaqdir.
ömak miqrasiyasinin manfi naticalarini minimuma endirmak üçün milli va beynalxalq miqrasiya siyasati hazirlanir. Milli miqrasiya siyasatinin maqsadi beynalxalq miqrasiyanin sosial vaziyyata va amak bazarina nazaratsiz tasirinin qarçisini almaqdir.
Beynalxalq saviyyada miqrasiya B3T konvensiyalari ila tanzimlanir. 1947-ci ilda miqrant iççilar haqqinda 97 nömrali Konvensiya, 1975-ci ilda Miqrasiya sahasinda sui-istifada va miqrant iççilar üçün imkan va raftar barabarliyinin tamin edilmasi haqqinda 143 nömrali Konvensiya, 1990-ci ilda 45/158 nömrali Miqrantlarin müdafiasi haqqinda Konvensiya qabul edilmiçdir.
Miqrasiya proseslarinda iççi qüvvasinin axini ila barabar elmi resurslarin mübadilasi da hayata keçirilir.
Bu tip bilik resurslari toplanmiç biliklarin hacmini va keyfiyyatini va ölkanin ilk növbada elmi-tadqiqat va takmillaçdirma sahasinda onun takrar istehsali va innovasiya sahasinda hayata keçirilmasi imkanlarini xarakteriza edir. Elmi resurslarin asas hacmi iqtisadi ômakdaçliq va inkiçaf Taçkilati (OECD), Çin va Rusiya ölkalarinda camlaçmiçdir. Ümumi Ar-Ge xarclarinin 35%-i AB§-in, 24%-i ÎeiT va Ai-ya üzv ölkalarin, 14%-i isa Yaponiyanin payina dügür.
Ayri-ayri ölkalarin elmi resurslarini qiymatlandirmak üçün açagidaki göstaricilardan istifada olunur:
• ölkanin ÜDM-da elmi-tadqiqat va innovasiyalara çakilan xarclarin payi;
• elm tutumlu mahsullarin ÜDM-da payi;
• büdca xarclarinin elmi-tadqiqat içlarina payi;
• elm va elmi xidmatlarda çaliçan mütaxassislarin sayi;
• sitat indeksi (elmi maqalalarda müayyan bir ölkadan olan tadqiqatçilarin içina keçidlar);
• müxtalif manbalardan alinan qrantlarin sayi va ö^üsü.
Эп mühüm göstarici ölkanin ÜDM-da elmi-tadqiqat va innovasiyalara ayrilan xarclarin payidir. Bu göstariciya göra Koreya Respublikasi dünya ölkalari arasinda liderdir. Lakin öz ö^ülarina göra ölkalarin büdcalari müxtalifdir, ona göra da mütlaq manada AB§ elmi-tadqiqat içlarina dünyanin digar ölkalarina nisbatan daha çox pul xarclayir. Onlari Çin va Yaponiya izlayir. Tadqiqat va inkiçaf xarclarina göra bazi ölkalarin reytinqi Cadval 5-da göstarilmigdir.
ÜDM-da elmi-
Ölka tadqiqat va takmiUa§dirma xarclarinin payi,%
israil 4.25
Koreya Respublikasi 4.24
isveç 3.25
Yaponiya 3.14
Almaniya 2.94
Danimarka 2.87
Finlandiya 2.75
AB§ 2.74
Çin 2.12
Cadval 5. Dünya ölkalari üzra elmi-tadqiqat va inkiçaf xarclarinin ÜDM-da payi [4]
ETi-nin inkiçaf saviyyasi asasan maliyyalaçdirma strukturu ila müayyan edilir. Maliyyalaçmada öz büdcasindan müayyan pay ayiran dövlatla yanaçi, sahibkarliq strukturlari, ölkanin aparici universitetlari, bazi qeyri-kommersiya taçkilatlari içtirak edir. Tadqiqat va inkiçafa maliyyalaçdirmanin strukturu ölkalar arasinda farqlidir, lakin ümumi tendensiyalari müayyan etmak
olar. 58%-dan 83%-э qadar elmi-tadqiqat i§larinin maliyyala§dirilmasi üzra asas xarclari biznes sektoru öz üzarina götürür. Dövlatin payi israilda 1,7%-dan Rusiyada 32,0%-a qadar, ali tahsilin payi ginda 6,8%-dan Fransada 22,0%-a qadar dayi§ir. Qeyri-kommersiya sektoru yalniz AB§-da ahamiyyatli rol oynayir va burada Ar-Ge xarclarinin 4,1%-ni ta§kil edir. Digar ölkalarda onun töhfasi ahamiyyatsizdir. Ölkalar üzra elmi-tadqiqat va innovasiyalarin maliyyala§dirilmasinin strukturu Cadval 6-da göstarilmi§dir.
Elm tutumlu mahsullarin ÜDM-da xüsusi 9akisi aerokosmik, acza9iliq sanayesinin, kompüterlarin, rabita vasitalarinin, tibbi, daqiq va optik avadanliqlarin istehsalinin inki§af saviyyasi ila müayyan edilir._
Ölka AR-GE xarclarinin maliyyolosdirilmosindo sektorlarin payi
Dövlat Sahibkarliq sektoru Ali tahsil Qeyri-kommersiya sektoru taskilatlar
AB§ 11.5 71.2 13.2 4.1
gin 15.7 77.5 6.8 0
Yaponiya 7.5 78.8 12.3 1.4
Almaniya 13.7 68.0 18.3 0
Koreya Respublikasi 11.5 77.7 9.1 1.6
Fransa 12.9 63.6 22.0 1.6
israil 1.7 85.6 11.7 1.0
Rusiya 32 58.7 9.1 0.2
Cadval 6. Dünya ölkalarinda ETi-nin maliyyala§dirilmasinin strukturu [4]
Elmi resurslarin mübadilasi ham texnologiya va patent ticarati saviyyasinda, ham da elmi kadrlarin miqrasiyasi yolu ila hayata ke?irilir. Ümumdünya öqli Mülkiyyat Ta§kilati elmi miqrasiyanin donor va resipiyentlari olan 20 an böyük ölkani müayyan edir.
Tadqiqat9ilarin qabuluna göra AB§ liderdir. 2006-2010-cu illar ü9ün onlar elmi kadr axininin 57,1%-ni qabul etmi§lar. Geni§ farqla gedirlar - Almaniya - 7,1%, isve9ra - 6,1%, Böyük Britaniya -4,4%, Hollandiya - 2,7%, Fransa - 2,6%, Sinqapur - 2,1%, Kanada - 2,0%, Yaponiya - 2,0% , gin -1,6%.
Alimlarin mühacirat etdiyi ölkalara galinca, burada manzara daha 9ox§axalidir. Birinci yerda olan ginin payi 16,3% ta§kil edir. Bundan sonra Hindistan - 12,1%, elmi kadrlarin va biliyin yayilma tendensiyasini tasdiq edan inki§af etmi§ ölkalar galir: Almaniya - 9,3%, Böyük Britaniya - 7,4%, Kanada - 6,4%, Fransa - 5,7%. Bu ölkalarda alimlarin xarica axini illik axini üstalayir. Qeyd edak ki, inki§af etmi§ ölkalarin elmi kadrlarin miqrasiyasinda faal i§tiraki biliyin yayilmasi kimi tendensiyanin göstaricisidir. Bu dövrda AB§-dan elmi mühacirat 2,1%, Rusiyadan - 2,0% ta§kil edib. Biliyin yayilmasi müayyan mühitda biliyin yayilmasi va bu biliyin qabuledicisi ü9ün maqbul formada ona 9ixi§in tamin edilmasidir.
Sonda isa onu qeyd ede bilarik ki, artiq inki§af etmi§ ölkalarin hökumatlari tam dark edirlar ki, miqrasiya ahalinin qocalmasi va xroniki i§9i qüvvasi 9ati§mazligi §araitinda onlarin inki§afi ü9ün mühüm resursdur. Mahz buna göra da qlobal böhran zamani camiyyatda anti-miqrant ahval-ruhiyyasinin artmasina baxmayaraq, bir 90X dövlatlar miqrantlar ü9ün "qapilari arali saxlamaga" davam etdilar va hatta xarici vatanda§lar ü9ün yeni, daha sadala§dirilmi§ qaydalar tatbiq etdilar. Masalan, isve9ra 2009-cu ilin fevralinda ke9irilan referendumda Ai vatanda§lari ü9ün a9iq qapi siyasatini tasdiqladi. isve9 2008-ci ilin dekabrindan §irkatlara acnabilari i§a götürmakda daha 90X 9eviklik veran yeni qaydalari tatbiq etmaya ba§ladi. gexiya miqrantlar ü9ün 2009-cu ildan ya§il kart sistemini tatbiq edib. Pol§a mövsümi i§larda i§layan acnabi i§9ilarin calb edilmasi prosedurunu sadala§dirib.
Bütün bunlar onu demaya asas verir ki, miqrasiya resursundan istifada faktiki olaraq bir çox ölkalarda milli inkiçaf strategiyasinin tarkib hissasidir. Bu resursu miqrasiya üzra kölga biznesi, miqrantlarin qeyri-qanuni maçgullugu va istismari, insan alveri kimi onu mügayiat edan manfi hallardan maksimum daracada azad etmak ^ün qabul edan ölkalarla manga ölkalar arasinda amakdaçligi güclandirmak lazimdir. Bu proses takca hökumatlararasi saviyyada deyil, ham da qeyri-hökumat taçkilatlari saviyyasinda hayata keçirilmalidir.
9D9BÎYYAT
1. Dünyanin demoqrafik vaziyyati. BMT Hesabati, 2022 [Elektron resurs] - giriç formati: http://www.un.org/en/development/desa/population/publications/pdf/trends/Concise%20Report%2 0on%20the%20World %20Population%20Situation% 202014/ru.pdf.
2. Beynalxalq Miqrant Ehtiyatinda Trendlar: [Elektron resurs] - giriç formati: http://www.un.org/en/development/desa/population/migration/data/estimates2/estimates15.shtml
3. Mixaylov E.M. Miqrasiyanin rolu va onun qabul edan ölkalarin iqtisadiyyatinda ahamiyyati. [Elektron resurs] - giriç formati:
http://rospersonal.ru/expert_article/roli_migracii_i_ee_znachenie_v_ekonomike_prinimayuwih_str an.
4. Rusiya va dünya ölkalari, 2018. - M .: Rosstat, 2018. - S. 324.
