CC BY
9ФИЛОСОФСКИЕ НАУКИ UOT 2.14
MUASiR iSLAM UNiVERSALiZMi
iRAD9 Z9RQANAYEVA ZUMRAD QIZI
AMEA-nin Falsafa va Sosiologiya institutunun Etika §obasinin aparici elmi i§9isi, falsafa uzra falsafa doktoru, dosent, Baki, Azarbaycan
СОВРЕМЕННЫЙ ИСЛАМСКИЙ УНИВЕРСАЛИЗМ
ИРАДА ЗАРГАНАЕВА ЗУМРАД
Доцент, доктор философии по философии, ведущий научный сотрудник отдела Этики Института Философии и Социологии НАН Азербайджана, Баку, Азербайджан
Orcid: 0000-0001-9912-2953
Аннотация. «Современный исламский универсализм» — это основанная на теоретических и практических данных стратегия действий, отстаивающая идею универсальности исламских ценностей для всего человечества. Природа исламского универсализма находит отражение в механизмах действия, деятельности ведущих сил и лидеров. В статье анализируются аспекты этого направления деятельности, которые служат общим интересам и близким целям с мультикультурализмом. Подчеркивается, что мультикультурализм носит локальный характер, тогда как современный исламский универсализм является теорией, поддерживающей глобальное разнообразие и солидарность. В отличие от европейского универсализма, современный исламский универсализм служит тому, чтобы жить универсальными ценностями, полезными для мира, человеческой жизни и будущей жизни, извлекая пользу из науки с верой, применяя природные ресурсы и человеческий потенциал в соответствии с Божьими предупреждениями в священных книгах.
Agar sozlw. islam, universalizm, hamraylik, мйsэlmanlщ, tasisatlanma.
Keywords: Islam, universality, solidarity, Islam world, organization.
Ключевые слова: Ислам, универсализм, солидарность, мусульманство, организованность.
islam dininda ela tamal prinsiplar vardir ki, zamandan va makandan asili olmayaraq aksar insanlar tarafindan tabii qar§ilanir. Lakin islam dunyagom§undan 9ixi§ etmalarina baxmayaraq muasir §araitda bu din mansublarinin va dini tamsil edan qurumlarin faaliyyatinda muxtalif tendensiyalar mu§ahida olunur: ifrat radikalliq va fanatizm, motadillik, islahat?iliq, universalizm.
Muasir islam fundamentalizmi XIX asr musalman islahat9ilarinin "islam xilafatini barpa etmak" taliminin davami kimi meydana galan, muasir dovrda muayyan daxili vaziyyat va beynalxalq durumla alaqadar maqsad va vazifalari olan faaliyyat prinsipidir. Muasir islam olkalari dunya dovlatlarina sulh namina dozumluluk, tolerantliq gostarsalar da, dovlatin daxilindaki bazi narazi quvvalar, ahalinin bir qismi "imperializmin butun tazahur formalarina" qar§i mubariza azmi ila birla§ir, qar§i tarafin movqeyindan asili olaraq, hatta radikal, ekstremist xarakter alirlar. "Muasir islam fundamentalizmi" monoqrafiyasinin muallifi R.Mursalov yazir: islam fundamentalizmina, xususila onun terrorla bagli tazahurlarina qar§i mubarizanin insanliq 9ar9ivalarindan kanara 9ixmamasi u9un islam harakatlarinin radikal xarakter almasina ravac veran amillari a§kar etmak va aradan qaldirmaq lazimdir. Muasir islam fundamentalizmi postindustralizasiya va qloballa§ma marhalasinin yeti§dirmasi olub, bu proseslarin toratdiyi problemlara islam dunyasinin cavab reaksiyasidir. Problemlar isa qar§iliqli guza§tlar §araitinda hall edilmalidir (1, 159). Muallif haqlidir.
Haqiqatan da hadisa va ya prosesa mudaxila zamani, yalniz maraqlar deyil, ham da axlaqi-etik, huquqi dayarlar nazara alinmali, sistemin butun elementlari va amillari hesablanmalidir.
Monoqrafiyada muasir islam fundamentalizminin ta§akkul prosesi izlanilir; onun xarici alamla munasibatlarinin ba§lica prinsiplari a9iqlanir; radikalla§maya ravac veran amillar ara§dirilir; onun maliyya qaynaqlari a§kar edilir; dunyanin muxtalif yerlarinda islam adindan faaliyyat gostaran qeyri-hokumat ta§kilatlari haqqinda malumat verilir; islam fundamentaizminin qloballa§ma prosesi ila alaqasi a9iqlanir va fundamentalist islam carayani kimi muasir vahhabiliyin siyasi va aqida prinsiplari gostarilir.
Muasir islam fundamentalizmini ta§viq edan sabablardan birincisi xarici fovqaldovlatlarin artiq mustaqillik alda etmi§ musalman dovlatlarindan he9 cur al 9akmak istamamasi, onlara siyasi, iqtisadi, harbi va madani mudaxilani davam etdirmasidir. ikincisi - tabii olaraq birincidan dogan sababdir: elmi-intellektual saviyya yuksaldikca musalmanlarin "buyruq qulu" olmamaq, mustaqil siyasi irada yeritmak istayinin guclanmasi, onlarin oz maddi-manavi sarvatlarina goz dikanlara qar§i etirazlarinin muta§akkil forma almasidir. Malik oldugu ruhi-manavi, maddi imkanlarini bilan, mustaqilliklarini dark edan insanlarin ozlarina guvani artir, onlar artiq ba§qasinin diktasi ila ya§amaq istamirlar.
islam adi ila pardalanan radikalizmi bir qrup musalmanin imperializma cavab reaksiyasi kimi da qabul etmak olar. Dunyaya demokratiya "darsi veran", bazi olka liderlarini oz olkalarini adalatla idara etmamakda gunahlandiraraq xalqi ila birlikda "cazalandiran" (9fqanistan, iraq, va s.), tabii sarvatlari dunya ahalisi arasinda "barabar bolu§durmak" 9agiri§i ila zaif dovlatlara tazyiq gostaran fovqaldovlatlarin mubariza usullari terror va ekstremizmdan daha dah§atlidir. Zorakiliga he9 bir saviyya va manada haqq qazandirmaq olmaz. Ortaq dayarlar va va umumi naticalar nazara alinmadigi u9un hala da istar lokal, istarsa da qlobal §akilda, gozlanilmaz motivlarla va adalatsizliyin labud naticasi kimi ba§ariyyat aci problemlarla qar§i-qar§iya qalir.
islami bir dunyagoru§ kimi tadqiq edarkan onun ba§lica hadafinin insanin toxunulmazligi, insan haqlarinin mudafiasi, dunyada birlik, hamraylik va sulh olmasi gorunur. islam Konfransi Ta^kilatinin1 nizamnamasinda bildirilir: "islama iman hissi xalqlarin yaxinla§masi, hamrayliyi va amakda§liginda guclu amildir" (2, 449). Bu dina iman gatiranlar ondan qaynaqlanan dayarlarin hayata ke9masina 9ali§ir, Quranin dikta etdiyi nizami kanar tasirlardan qorumagi ozlari u9un umda vazifa hesab edirlar. Yalniz ona gora yox ki, bu dunyanin salamatligi, camiyyatin xeyri u9undur, an ba§licasi Uca Yaradanin bizlara xabardarligidir (Dogru olani O bilir). Mahz bu inam, iman hissi butun dunyavi dayarlardan guclu hamraylik hissi yaradir.
islam hayatin butun sahalarina nufuz eda bilan dayarlar kompleksidir. Quran §axsiyyatindan va mansubiyyatindan asili olmayaraq har kasa qar§i nazakat va hormatla davranmagi oyradir, tolerantliq hisslari a§ilayir. Muqaddas kitabda vurgulanir ki, islam hadisa va proseslara §ahid olmaga qabil "orta bir ummat"in (3, al-Baqara, 143), motadil toplumun dinidir. Bu dini qabul edan insan isa sunni, §ia, xarici, batini, maliki, hanafi, §afii, cafari, vahhabi va s. deyil, musalman adlanir. Dilindan, cinsindan, darisinin rangindan, irqindan va s. asili olmayaraq har bir yetkin, agli ba§inda olan adam qalban istayarak musalman ola bilar. Kulli miqdarda falsafi adabiyyatin yazilmasina baxmayaraq,
1 islam Konfransi Ta§kilati 1969-cu ilda Marake§in paytaxti Rabatda musalman olka ba§gilarinin konfransinda tasis olunub. Musalman dovlatlarinin 22-25 sentyabr 1969-cu il tarixinda "dinin muqaddas dayarlarinin va ilk novbada Qudsun mudafiasi namina" butun musalmanlarin amakda§liginin vacibliyi §uari altinda Rabatda kegirilmi§ zirva goru§u islam hamrayliyi gargivasinda beynalxalq ta§kilat yaratmaq ideyasinin ba§langici olmu§dur. 1969-cu il 23 sentyabr tarixinda qabul edilmi§ bayanat i§tirakgi dovlatlar arasinda iqtisadiyyat, elm, madaniyyat va s. sahalarda amakda§liq va qar§iliqli yardim uzra ma§varatlarin kegirilmasini, aralarinda yarana bilacak problemlarin BMT-nin maqsad va prinsirlari asasinda hall edilmasi barasinda ohdaliklari aks etdirir. Hazirda 57 dovlat, o cumladan Azarbaycan islam Konfransi Ta§kilatinin uzvudur iKT-ya uzv olkalarin xarici i§lar nazirlarinin 2011-ci il iyunun 28-30-da Astanada kegirdiyi iclasda ta§kilatin adinin - islam Omakda§liq Ta§kilati, embleminin va bayraginin dayi§masi masalasi muzakira edilmi§dir
müsalmanligin meyari islam dininin müqaddas kitabi Qurani-karim, örnayi isa Mohammad (э) peygambardir. islamin qabul edilmasi camiyyatin farddan aminliyidir, tabiatin qorunmasi, elmin faydasi, dünyanin xilasidir.
islam dininin qoydugu qadagalar mükammal mantiqa, praktiki ahamiyyata va insan birgaya§ayi§inin sabitliyinin qorunmasina hesablanaraq, camiyyatin daha rahat tanzimlanmasini tamin edir (4, 79). islamin iqtisadi, sosial, ruhi-manavi dayarlari baçariyyatin saglam tamallar üzarinda taraqqisini tamin edir. Bazi islam qruplaçmalarinin dinda ifratçiliga va ekstremizma meyl etdiyi bir vaxtda islamin universal dayarlarinin, mötadillik metodunun ardicil va maqsadyönlü tabligina böyük ehtiyac vardir. islam universalizminin xarakteri, faaliyyat mexanizmlari, aparici qüvvalari, o cümladan ayri-ayri nümayandalarinin fikir va ideyalarinin tadqiqi olduqca aktualdir.
Universalizm - baçariyyatin xilasi ideyasi demak olar ki, bütün dinlara, o cümladan zardü§tlük, hinduizm, xristianliq va islama xasdir. Universalizm taliminda dini prinsiplar sosial problemlarin hallina yönaldilir. Universalizm problemi XX asrin sonlarindan etibaran ictimai fikir tarixinda xüsusi aktualliq kasb etmi§dir. iqtisadi, siyasi, madani sahalardaki qloballaçma meyllari demak olar ki, universalizm ideyalarinin bahralaridir.
Universalizm termini asasini latin sözü olan "universium" dünya, kainat anlayiçindan alir. Qadim Yunan falsafasindan bu günümüza qadar galib çatan mikrokosmos va makrokosmos arasinda alaqanin mövcudlugu, onlarin bir-birina tasiri, vahid orqanizm kimi faaliyyati masalasi, e.a.VI-V asrlarda Anaksimandr, Heraklit, Anaksaqor va baçqalari tarafindan naturfalsafa, sadalövh dialektika saviyyasinda meydana çixan universalizm ideyalari sonralar Plotin, Porfiri, Prokl va ba§qa neoplotonçularin mülahizalarinda daha rasional va sistemli §akil almi§dir.
Neoplotonçularin nazarinda dünya ela bir vahid, abstrakt, irrasional, ilahi nizam sayasinda qarar tutmuçdur ki, bu tartibat alamin eyni zamanda har xirda hissaciyina aiddir. Mistik xarakterli universalizmda dinamik panteizmin i§artilanni görmak mümkündür.
Universalizm ideyasi orta asrlarda daha dolgun va ahatali mazmun almi§dir. Avqustin, Erugen, Anselmin ictimai fikir tarixindaki xidmatlarindan biri sxolastikada tam va hissa, ümumi va takca arasinda alaqanin, universalilarin ontoloji tahlili, ümumi (kateqoriya) va xüsusi (a§ya) anlayiçlarinin tadqiqi masalalaridir. Sxolastik realzm fonunda ta§akkül tapan orta asrlar universalizmi bir sira tasavvürlarla xarakteriza olunur. Xristian universalizmi haqqinda ilk manbalar ingiltarada XVII asra, Avropa va Amerikada isa XVIII asra aid edilir. Universalizm ideyasi xristianliq tarixinda ilk dafa ilahiyyatçi Origenin (III asr) adi ila baglansa da, Platon, Aristotel, Foma Akvinat va Hegelin baxiçlarinda müayyan yer tutsa da, talim kimi asasan Amerikada maarifçilik dövründa formala§mi§dir.
ingiltaradan 1770-ci ilda Amerikaya galan Con Merrey (1741-1815) artiq 1779-cu ilda ilk dafa olaraq Massaçusets çtatinin Qloster çaharinda universalist kilsasi yaratmi§, sonralar Boston §aharinda universalist icmasinin baççisi kimi faaliyyat göstarmi§dir. Universalist kilsasina axi§an baptistlar arasinda AB§ va Kanadani dolaçan moizaçi E. Uinçester va Yeni ingiltaradan olan K.Riç da var idi. Eyni zamanda kalvinist va trinitarlardan taçkil olunan bu birlik X. Ballou (1771-1852) va onun 1805-ci ilda yazdigi "Günahlarin yuyulmasi" traktatinin ("Трактат об искуплении") tasiri altinda utarian baxiçlarini qabul etmiçdi. Deizm mövqeyindan çixi§ edan Ballou dini masalalara agilla yanaçmagin tarafdari idi. O, hesab edirdi ki, insan bütün günahlarinin cazasini bu dünyada çakir, ölanda isa ruhu tanrinin dargahina ucalir (5).
Xristian universalistlari tahsila xüsusi diqqat göstarir, öz ideyalarini yaymaq maqsadi ila universitet va kolleclar yaradirdilar. Onlardan Medfordaki Taft universiteti (Massaçusets §tati, 1852) va müqaddas Lavrenti adina Кантон universiteti (Nyu-York çtati, 1856) daha maçhurdur. 1961-ci ilda Amerika Universalist kilsasi va Amerika unitarian camiyyati birlaçarak Unitarian-universalist camiyyatini yaratmiçlar ki, hazirda Massaçusets çtatinin Boston çaharinda yerlaçir (5).
Müasir unitarianlarin yeddi asas prinsipi vardir:
1. Biz har bir insanin dayar va layaqatina inaniriq.
2. Biz insan münasibatlarinda adalat va marhamat hissini zaruri hesab edirik.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
3. Biz bir-birimizi oldugumuz kimi qabul edir va icma üzvlarinin manavi yüksali§ina çali§iriq.
4. Biz inaniriq ki, har bir §axs haqiqati va hayatin manasini axtarmaqda azaddir.
5. Biz vicdan azadligina can atir, icmada va bütün camiyyatda demokratik proseslari dastaklayirik.
6. Biz inaniriq ki, dünya ictimaiyyatinin asas maqsadi sülh, azadliq va adalat olmalidir.
7. Biz sülh va sevgi prinsiplarina asaslanan har bir dünyagörü§a hörmatla yanaçiriq (6).
Universalizm universiumu bütöv bir tam, sistem olaraq nazardan keçiran, induvidualizma
alternativ carayan hesab oluna bilar. Adam Müller va Otmar §pannin mülahizalarina göra, sosial universalizm induvidualizma ziddir. Bu talima asasan, agar §axsda dünyanin inki§af qanunauygunlugunu dark etmak va bu nizami qorumaq yolunda hamraylik duygusu va atraf mühitla harmoniya yaratmaq cahdi yoxdursa, fardi xoçbaxtlik mümkün deyildir. Universalizm Oriqenin tabirinda insanligin xilasi missiyasi hesab olunurdusa, müasir universialist M.Ridela göra vatanparvarlikdir (7).
Universializm haqqinda müxtalif raylari (8; 9; 10; 11) ümumila§dirarak açagidaki kimi xarakteriza etmak olar.
Universalizm universuma bütöv yanaçan, onu tam (dini va dünyavi) çakilda tadqiq va izah edan va ondan ümumi naticalar çixaran dü§ünca formasi, tabii va ruhi proseslari ahata edan çoxtarafli bilik, bütövlüya cahdi asaslandiran falsafi paradiqmadir. Demali, fardin maksimum azadligini tamin edan istanilan harakat o zaman dogrudur ki, çoxlugun azadligi va mövcud ümumi qanunlara müvafiq olsun. Qisaca, universalizmin hadafi insanlarin bir-birilarinin azadligina toxunmadan, qanunlarla va mantiqla azad ya§am yollarini aramaqdir. Bu isa dilindan, dinindan irqindan, sosial statusundan asili olmayaraq, yalniz universal manavi va hüquqi normalarla mümkündür. ösrin avvallarinda neokantçilar Kantin "manaviyyat metafizikasini bir qayda ila izah edirdilar: qanunlarla va mantiqla ya§a, yani universalistcasina (12, 290).
Keçan asrin 70-ci illarindan etibaran "ideologiyasizla§ma" nazariyyaçilarinin (Y.Habermas, Q.Markuze, D.Bell, Z.Bjezinski va b.) bütün cahdlarina baxmayaraq, dünyanin vahid sistem kimi, universal - "ümumba§ari dayarlar" asasinda inki§afi, habela multikulturalizmin asas prioritet ideologiya kimi taqdim olunmasi çaraitinda islam dini tamsilçiliyi va tasisatlanmasi proseslari diqqatdan kanarda qala bilmaz. Müasir dünyanin qarbyönümlü siyasi-iqtisadi manzarasinda, tahsil, ordu, KiV sayasinda qloballaçma va inteqrasiya proseslarinin süratlanmasi çaraitinda universalizm ideologiyasi va ayrica müasir islam universalizmi ilk baxiçda multikulturalizma alternativ qüvva kimi görünür. Lakin islamin dini-falsafi mahiyyati va bu din mansublarinin milli-etnik rangarangliyi fonunda bunlar nainki zidd, hatta ortaq maraqlara va yaxin maqsadlara xidmat edan ideologiyalar kimi araçdirila bilar.
"Müasir islam universalizmi" deyarkan artiq yetkin ideologiya deyil, islam dayarlarinin bütün baçariyyat ^ün universalligi ideyasini müdafia edan, nazari va praktik dalillarla asaslandiran, faaliyyat strategiyasina malik çaxsiyyatlarin va qurumlarin fikir va ideyalari nazarda tutulur. Bu dü§üncalar indiyadak mövcud olan falsafi ideyalardan na ila farqlanir? islam universalizminin xarakteri, faaliyyat mexanizmlari, aparici qüvvalari, o cümladan ayri-ayri nümayandalarinin fikir va ideyalarinin tadqiqi olduqca aktualdir.
Dünya tabiat-camiyyat, maddi-manavi, intellektual-ruhi, dini-elmi va s. aspektlarda bir harmoniya ta§kil edan sistemdir. Sistemin har bir kompanenti prosesin gediçinda konkret rol oynayir. Falsafi ideyalar sistemin faaliyyatinda o zaman pozitiv rol oynayir ki, sistemin tabiatini va funksiyasini hartarafli nazara alsin. Birtarafli yanaçmalar bazan aks naticalar verir. Masalan, multikulturalizm Kanada, Azarbaycan va Türkiya kimi ölkalarda tabii qarçilansa da Avropada, Rusiya va Ermanistanda birmanali qarçilanmir. Bu problemin bir-sira obyektiv va subyektiv sabablari vardir.
Müqayisali tahlil üçün müasir islam universalizmi, onun nazari-praktik naticalarinin falsafi çarhina keçmazdan avval hazirda camiyyat hayatinda aktual olan multikulturalizm nazariyyasinin Avropadaki naticalarina nazar salaq.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
B. Baver "Hudson Review" jurnalinda yazir ki, Avropada, xüsusila Niderland, Danimarka, ingiltara, Norveç, isveç, Avstriya, Almaniya va Rusiya kimi ölkalarda multikulturalizm ideyasi va siyasatina nifrat artir. ikinci dünya müharibasindan sonra Qarbda millatçilik, konservatizm va dini fanatizm meyllarini yumçaldaraq camiyyatda sülh, bari§iq mühiti yaratmaq, müxtalif madani qruplarin birga, barabar hüquqlu inkiçafini tamin etmak maqsadila irali sürülan bu nazariyya hazirda birmanali qar§ilanmir. Çünki multikulturalizm bazi Avropa ölkalarinda gözlandiyindan farqli naticalar vermakdadir.
Yerli ahalinin genotipinin güclandirilmasi va saglamlaçdirilmasi, demoqrafik böhranin zaifladilmasi, ucuz i§çi qüvvasinin tamin olunmasi va s. problemlarin halli mövcud madaniyyatin assimilyasiyasini da süratlandirmi§dir. "Azad dünyaya" ayaq basan immiqrantlar öz milli-manavi dayarlarini daha yax§i dark etmaya ba§lami§lar. Galdiklari ölkalarda sosial taminatin bütün imkanlarindan yararlanmaga va "gözal hayata" can atan insanlar, yeni makanin ayar-askiklarini da uzun müddat içinda tahrif olunaraq yaçayanlardan daha aydin görür va ondan qorunmaga çaliçirlar. Belalikla, immiqrantlar milli-manavi dayarlar müstavisinda yerlilara nisbatan daha özlü va mühafizakar rol oynayirlar. Naticada bütün sosial-siyasi va hüquqi dövlat saylarina baxmayaraq camiyyatdaki ortaq dayarlar galmalarin xeyrina dayiçir.
Xüsusila müsalman ölkalarindan olan miqrantlar avtoritar rejimin pancasindan xilas olduqdan sonra nainki ananalara sadiqliyini qoruyub saxlayir, dina öz vatanlarinda oldugundan daha çox, an vacibi isa ananalardan azad saglam dü§ünca ila baglanirlar. Eyni zamanda islam va müsalmanlarin hayat tarzi ila tani§ olmaq imkani alda edan yerlilar arasinda islami qabul edanlarin sayi artir (13). Bütün bu amillar birlikda Avropa ölkalarinda islamin nüfuz dairasinin artmasina sabab olur. Bu isa ictimai-siyasi hayatda nazaraçarpan amildir.
Bazi hallarda Qarbin siyasat adamlari öz dogma ölkalarinda bu proseslara tamkin göstarmakda çatinlik çakirlar. Onlar buna mane olmaga va özünamaxsus dayarlarini qoruyub saxlamaga çaliçirlar. Darindan balad olmadiqlari, bazan da takabbürla qabul etmadiklari bir ideologiyanin naticalari ila hesablaçmaq istamirlar. Masalan, A.Merkel, D.Kemeron, H.Sarkozi "multi-kulti" tahlükasindan açiq daniçir, öz ölkalarinda bu ideologiyanin milli dayarlari açindirdigini etiraf edirlar. Onlarin fikrinca Avropa realliginda tolerantliq va multikultural yanaçma yeni qüvva ila ananalari davam etdirmaya deyil, dayarlarin yenilanarak dayiçilmasina gatirib çixarir. Ona göra da hazirda Avropa ölkalarinda multikulturalizmin iflasi haqqinda daha çox dü§ünülür va alternativ ideoloji çixi§ yollari axtarilir.
Bazi siyasatçilarin ifrata vararaq dövlatlarin daxilina qoyulmu§ "gizli bomba" kimi §arh etdiklari bu tendensiyani Rusiya Federasiyasi Konstitusiya mahkamasinin sadri Valeri Zorkin Yaroslavl forumundaki çixiçinda milli dövlat nazariyyasinin va ona alternativ nazariyyanin da iflasa ugradigini qeyd etmiçdi. Bu zaman o, müxtalif etno-konfessional qruplarin multikulturalizm ideyasi altinda milli dövla^iliya inteqrasiya masalasini nazarda tutaraq açiq-aydin bayan etmi§dir: "Ruslara imtiyazlar yox, hüquq barabarliyi va adalat lazimdir" (14). Maraqlidir, bu fikri adalatin va hüquq barabarliyinin taminatçisi deyir, bas onda vaxtaçiri millatçi qruplarin tacavüzüna maruz qalan ahali na etsin?
Qurani-Karimda buyrulur: "(Ey möminlar!) Kitab ahlindan bir çoxu haqiqat onlara balli olduqdan sonra bela, tabiatlarindaki hasad üzündan sizi, iman gatirmi§ oldugunuz halda yenidan küfra sövq etmak istarlar. Allahin amri galincaya qadar (halalik) hamin §axslari ahv edin va onlari qinamayin" (3, Baqara/109).
Tacavüza, i§gala maruz qalmi§ ölka olan Azarbaycanda ahalinin qazab, nifrat va qisas hisslarinin tanzimlanmasinda islama iman amili va dina münasibatda hakimiyyatla xalqin birliyi xüsusi ahamiyyat daçiyir.
Hüquq barabarliyi va adalat nizam-intizamli, yüksak manavi mühitda formalaçir. Ölkada saglam madani mühitin yaranmasi isa müdrik dövlat idaraçiliyi ila mümkündür. istar birbaça, istarsa da dolayisiyla zoraki üsullar camiyyati yalniz bir müddatlik idara eda bilar. Naticada isa xalq tarafindan hakimiyyata nifrat va inamsizliq yarana bilar. islamin müayyanla§dirdiyi manavi dayarlar
va yönümlar isa insanda inam va faaliyyat coçqunlugu ila yanaçi qeyri-din mansublarina qar§i tolerant münasibat yaradir.
Multikulturalizm tolerantligin bir nümunasi olub, lokal madaniyyatlarin kütlavi madaniyyat daxilinda mövcudlugunu qoruyub saxlamasi va paralel inkiçafini tamin etmak talablarina cavab veran bir nazariyyadir. Bu nazariyyani zamanin talabi da hesab etmak olar. Mütaxassislar multikulturalizmi bir ölkada, yaxud bütün dünyada etnik, madani müxtalifliyin qorunmasini, tolerantligi dastaklayan ideologiya kimi taqdim edirlar (15).
Tadqiqat va mü§ahidalar göstarir ki, multikulturalizm istanilan lokal, müasir islam universalizmi isa qlobal müxtaliflik va hamrayliyi dastaklayir. islam istanilan halda fardi azadligi ictimai azadliqdan ayirmir. Yani öz seçim azadligini dark edan kas baçqasinin seçimina da hörmatla yanaçmalidir. ifrat milli xudbinliyin va qapaliligin sixici buxovlarini qirmaqla islam müxtalif xalqlarin madaniyyatinda parlaq fardi xüsusiyyatlarin yeni manaviyyat asasinda daha dolgun inkiçafina takan vermiçdir. islam madaniyyatinin asasinda ictimai adalat, haminin Allah qarçisinda barabarliyi, azadliq, sülh va amaya çagiriç, elma va biliya müstasna ehtiram kimi universal dayarlar durur.
islam dininin müqaddas kitabi Qurani-Karimda çaxsiyyatindan asili olmayaraq hamiyla ümumi prinsiplar asasinda raftar edilmasina dair xatirlatmalar vardir. Masalan: "Ey iman gatiranlar! Bir qövm digarini laga qoymasin. Ola bilsin ki, laga qoyulanlar laga qoyanlardan yax§i olsunlar...Bir-biriniza tana etmayin, eyb tutmayin va bir-birinizi pis laqablarla çagirmayin. iman gatirdikdan sonra fasiq adini qazanmaq neca da pisdir. Mahz tövba etmayanlar zalimdirlar" (3, 49 / 11); "Ey iman gatiranlar! Biz sizi bir kiçi va bir qadindan yaratdiq. Sonra bir-birinizi taniyasiniz deya, sizi xalqlara va qabilalara ayirdiq. Allah yaninda an hörmatli olaniniz Allahdan an çox qorxaniniz, pis amallardan an çox çakinaninizdir. Haqiqatan Allah bilandir, xabardardir" (3, 49/13)"(Ya Mahammad!) Söyla ki: Biz Allaha, biza nazil olana (Qurana), ibrahima, ismayila, ishaqa, Yaquba va ogullarina (Bani israilin sonraki peygambarlarina) nazil edilana, Rabbi tarafindan Musa, isa va (sair) peygambarlara verilanlara inandiq va onlarin heç birini bir-birindan ayirmiriq. Biz yalniz Ona taslim oluruq!" (3, 3 / 84); "Ey möminlar! Allaha va Peygambarina endirdiyi kitaba (Qurana) va ondan avval nazil etdiyi kitablara iman gatirin! Allaha, Onun malaklarina, kitablarina, peygambarlarina va Axirat gününa inanmayan §axs, §übhasiz ki, çox azmi§dir"(3, 4 / 136).
insanin bütün xislatini nazarda tutaraq göstarilan bu xabardarliqlarda har §ey aydindir. islam bütün insanlara, bütöv baçariyyata ünvanlanmi§ bir dindir: onu zahiran qabul edan müsalman, iman gatirarak qalban va amalla tasdiq edan mömin hesab olunur. Qurani-karimda "Möminlar yalniz Allaha va Peygambarina iman gatiran, sonra heç bir §akk-§übhaya dü§mayan, Allah yolunda mallari va canlari ila cahd edanlardir! Mahz belalari sadiq olanlardir!" (3, 49/15).
islamda an çox önam verilan universal dayrlardan biri imandirsa, digari yuxaridaki ayadan da göründüyü kimi, sadaqat anlayiçidir. Sadaqatsizlik va onun naticasi Qurani-Karimda aydin çakilda göstarilir: "iman gatirib sonra kafir olan, sonra iman gatirib yena kafir olan, sonra da küfrünü artiran kaslari Allah heç vaxt bagiçlayan va dogru yola yönaldan deyildir!" (3, 4/137).
islam fardlarin ruhi inkiçafina, hayat va faaliyyatina, manaviyyata, ictimai axlaqa, sosial-siyasi proseslara tasir gücüna malik vacib faktordur. Ona münasibatin müxtalifliyinin sabablari insan amili ila baglidir. insan tiplari va müvafiq olaraq islamin dark olunma saviyyasi na qadar müxtalifdirsa, ona münasibat da bir o qadar farqlidir. Nainki qeyri-müsalmanlar, hatta aqida birliyina baxmayaraq, müsalman toplumlar arasinda da mövcud olan dü§ünca va faaliyyat farqlari asasan insanin iman hissi va biliyina sadaqat amili ila izah olunur. Bu keyfiyyatlar insanin ruhi alaminin vacib amili kimi onun bütün hayat faaliyyatina, idrakina, yaradiciligina, müasir dövrün mürakkab situasiyalarindan çixa bilmak maharatina, ünsiyyat va alaqalarina, belalikla camiyyata tasir edir.
islamda böyük önam verilan universal anlayiçlardan biri adalatdir. ödalatli olmaq, özünün va baçqalarinin hüquqlarina hörmat göstarmak, adalat ^ün çaliçmaq möminin vazifasi olmaqla yana§i har camiyyatin sosial problemlarinin halli yolunda vacib amildir. islamin müqaddas kitabi Qurani-Karim taraqqinin asasi olan ticarat va iqtisadi münasibatlarda halalliq va adalat prinsipina yüksak
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
dayar verir. Mahz bu gün dünya iqtisadiyyatinin inkiçaf va tanazzül darslari müqaddas kitabin ayalarinin takzibedilmaz oldugunu tasdiqlayir.
Müasir islam universalizminin nümayandalari içarisinda islam 9makda§liq Taçkilatina daxil olan ölkalarin alim va mütafakkirlari Yusuf Kardavi, Mahammad Qazali (1917-1996), öbdülhamid öhmad 9bu Süleyman, Cabir Alvani, Salim Bahnasavi, öhmad Davudoglr ila yana§i siyasi xadimlar va Qarbda faaliyyat göstaran müsalman liderlari qeyd etmak olar (16; 17; 18; 19; 20; 21; 22; 23). "salamworld.com" fasebook §abakasinin 40-dan yuxari ölkada apardigi sorguya asasan an nüfuzlu müsalman siyasi liderlari açagidaki kimi siralanmi§dir: Türkiyanin ba§ naziri Racab Tayyib ördogan; 1981-2003-cü illarda Malayziyanin ba§ naziri olmu§ Mahathir Mahammad; Qatar dövlatinin amiri Hamad ibn Xalifa al-Tani; Azadliq va adalat partiyasinin sadri, Misirin ilk demokratik prezidenti Mahammad Mursi; iran islam Respublikasinin prezidenti Mahmud öhmadinecat; Qazaxistan prezidenti Nursultan Nazarbayev; Tunisin ruhani lideri Raçid Hannuçi; Saudiyya örabistaninin krali Abdulla ibn Abdul aziz; 2005-ci ildan iKT-in (iöT) ba§ katibi olan Ekmaladdin ihsanoglu; Bruney sultanliginin 29-cu hakimi Hasanal Bolkiah; Marakeçin ba§ naziri, ödalat va inkiçaf partiyasinin lideri Abdelil Benkiran; "Abu Dhabi Investment Authority" fondunun tasisçisi, ömman valiahdi Mahammad ibn Zeyd; 1936-ci ilda Cenevrada anadan olmu§, Keniyada va isveçrada ya§ami§, Harvard universitetinin mazunu, 20 yaçindan etibaran ismaililarin 49-cu imami, "Aga Khan Development Network" taçkilatinin rahbari IV Karim Aga Xan; iordaniya krali II Abdulla; Çeçenistanin prezidenti Ramzan Kadirov (24).
islam aqidasina sadiq olan siyasi liderlar islamin universal prinsiplarini fardi aspektdan ictimai aspekta çixarmiç, yalniz manavi hadisa deyil, ham da erkan çaglarda oldugu kimi maddilaçan madaniyyat oldugunu bir daha tasdiq etmiçlar.
Müasir islam universalizminin an ma§hur nümayandasi türk mütafakkiri, natiq, yaziçi va §airi Fatullah Gülandir. O, türk, arab, fars dillarini, aski Osmanli türkcasini bilan, din, tarix, falsafa, sosiologiya problemlari ila ma§gul olan alim, asarlari dünyanin müxtalif dillarinda yayilan nüfuzlu §axsiyyatdir.
F.Gülan 1941-ci ilda örzurumun Qorucuq kandinda anadan olmu§, ela orada islam biliklarina yiyalanmiçdir. 1959-cu ilda Türkiya Cümhuriyyati Diyanat i§lari üzra Dövlat Komitasinin nazdinda rasmi i§a baçlayan Gülan taqriban 30 il Türkiyanin ödirna, Qirxlareli, izmir, ödramit, Manisa, Çanaqqala va s. bölgalarinda müxtalif vazifalarda çali§mi§dir. Bu illar arzinda samimi va qalblari riqqata gatiran söhbatlari, xütba va vazlari, konfranslardaki maruzalari ila xalq arasinda milli-manavi dayarlara etimad, xidmat e§qi va §övqü meydana gatirmi§, biliyi va mantiqi ila elmi ictimaiyyatin sevgisini, ehtiram va hörmatini qazanmiçdir.
Çaxsiyyati haqqinda müxtalif ziddiyyatli mülahizalar irali sürülan M.F.Gülanin maarifçilik faaliyyati danilmazdir. Yeni naslin iman va intellekt içiginda, ümumba§ari dayarlar çarçivasinda tahsili va galacaya hazirlanmasi istiqamatinda gördüyü içlar qisa müddatda Türkiya tahsilini qaldirmiç va sarhadlarini daha da geni§landirmi§dir. Mahz Gülanin taçkilatçiligi ila 1990-ci ilda avvalca Türkiyada, Sovet ittifaqinin dagilmasindan sonra isa Azarbaycanda, Orta Asiya ölkalarinda va sonra da dünyanin yüzdan çox dövlatinda ruhi va intellektual tarbiyaya asaslanan tahsil müassisalari açilmiçdir.
ideya, qurulu§, faaliyyat va elmi bilik etibarila Fathullah Gülanin yaratdigi müassisalarin tahsilda va beynalxalq olimpiadalarda qazandigi ugurlar Türkiya ba§da olmaqla, bütün ölkalarda yüksak saviyyali dairalarin, sosioloqlarin, taninmi§ dövlat adamlarinin, alimlarin, matbuat orqanlari, QHT va sivil toplum qurumlarinin, bütünlükda xalqin ragbatini, alqi§ va minnatdarligini qazanmiçdir. Tahsilda alda olunmu§ müvaffaqiyyatlar Türkiya va dünya ictimaiyyatinin diqqatini Fathullah Gülana va onun "Könüllülar Harakati"a yönaltmi§dir.
Türkiyada garginlik va qütbla§ma artmaga baçlayan dövrda, 1994-cü ilda Fathullah Gülan faxri sadrliyi ila insanligi ümumba§ari sülha yönaltmayi qarçisina maqsad qoyan Gazeteciler ve Yazarlar Vakfini (Jurnalistlar va Yazarlar Vaqfi) tasis etmiçdir. Burada müxtalif dünyagörü§lara malik insanlar qarçisinda Fathullah Gülanin çixiçinin dogurdugu aks-sada ham diqqati onun fikirlarina yönaltmi§,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ham da Türkiyadaki gargin ab-havanin yumçalmasina va amin-amanligin barqarar olmasina §arait yaratmiçdir. Fathullah Gülanin taklifi ila Vaqfin nazdinda taçkil edilan "Abant Platforma"lari mübahisali mövzularda farqli fikirli ziyalilari bir masa atrafinda birlaçdirmaya nail olmuçdur.
Bütün dünyada madaniyyatlar va dinlararasi qarçidurmalardan, münaqi§alardan bahs edilan zamanda Türkiyada müxtalif tabaqalar arasinda taçkil olunan dayirmi masa, müzakira, birga konfranslar tacrübasini farqli dinlarin nümayandalari arasinda da hayata keçirmak istayan Fathullah Gülan dialoq va xo§görü (tolerantliq, har kasi öz mövqeyinda öz dayarlari ila qabul etmak) faaliyyatina ba§lami§dir. Eyni missiya ila Türkiyada müxtalif dinlarin görkamli nümayandalarini ziyarat edan, onlari qabul edan Fathullah Gülan farqliliklara baxmayaraq, birgaya§ayi§in va qarçiliqli anlayiçin mümkünlüyünü irali sürmü§dür.
Fathullah Gülan 1997-ci ilda Amerikada ADL Rahbari Abraham Foksman (Abraham Foxman), Xristianlar arasinda böyük nüfuzu olan Kardinal Con Okonnor (John O'Connor) va 1998-ci ilda Vatikanda Papa II Jan Paulla (John Paul) görü§mü§, universalizm ideyalarini onlarla bölü§mü§dür. Dü§ünca va faaliyyat etibarila dünya ictimaiyyatinin diqqatini çakan bela görü§lar madaniyyatlar va dinlararasi dialoqa böyük töhfa olmuçdur.
1999-cu ilda müalica maqsadila AB§-in Pensilvaniya §tatina gedan F.Gülanin Amerikada 11 Sentyabr hadisasindan sonra söyladiyi "Müsalman terrorist, terrorist da müsalman ola bilmaz" devizi dünya ictimaiyyatinda güclü aks-sada dogurmuçdur (25).
öslinda o, sadaca Qurani-karimdan irali galan hikmati çox lokonik ifada etmiçdir. Hazirda F.Gülan fikir va mülahizalari bütün dünyada maraqla qarçilanan, çaxsiyyati, asarlari araçdirma va müzakiralarin baçlica mövzusuna çevrilan fenomenal çaxsiyyatdir. Artiq onun ideyalari böyük mütafakkirlarla müqayisa olunur, fikirlari Amerikanin ayalat senatlarinda, Londonun Lordlar Palatasinda, Rusiyanin Dövlat Dumasinda müzakiraya, asarlari acnabi ölkalarin maçhur universitetlarinda onun adina açilmiç kafedra va institutlarda tadqiqata calb edilir, maruza va tezislari müxtalif dövlatlarda taçkil olunan konfranslarda araçdirilir. Baçda Amerika, Türkiya, Rusiya, italiya, Ukrayna va s. ölkalar olmaqla bir çox dövlatlarin nüfuzlu televiziya proqramlari, jurnal va qazetlar ondan müsahibalar almi§, sülh, sevgi va qardaçliq mövzusundaki fikirlari müxtalif beynalxalq konfranslarin mövzusuna çevrilmiç, müzakiralar taçkil olunmuçdur.
F.Gülan 2008-ci ilin iyun ayinda AB§-in maçhur "Foreign Policy" jurnalinin internetda keçirdiyi sorgunun qalibi olaraq "Dünyanin yaçayan an böyük intellektual insani" mükafatina layiq görülmü§dür. Sahhatindaki problemlara göra hazirda Amerikada yaçayan Fathullah Gülan tiraji milyonlari keçan sasli, görüntülü va yazili asarlari ila Türkiyanin an çox izlanilan va oxunan mütafakkiridir. On vaz va konfranslarla yanaçi, dini, elmi, falsafi, adabi, aktual mövzularda bir çox suallara badahatan verdiyi cavablarini aks etdiran maqnitofon va video qeydlari vardir. F.Gülanin aksar asarlari baçari problemlara va islam universalizmi ideyalarinin çarhina hasr olunmuçdur.
islam universalizmini digarlarindan farqlandiran baçlica alamat hadafinda yalniz dünya hayatini deyil, eyni zamanda aqibat va axirat saadatini tutmasidir. Aqibat va axirat mafhumlarinin darki insanin maddi-manavi, ruhi durumunu, hayat tarzi va faaliyyat istiqamatlarini müayyanla§dirir.
öcnabinin müsalman alamindaki ilk taassürati insanlardaki istiqanliliq, xo§görü, daim kömaya hazir olmaq, xeyirxahliq va an baçlicasi xo§ tabassüm keyfiyyatlari ila baglidir. Ela bir §ey ki, onu heç bir ideal Qarb üsuli-idarasi, siyasi rejimi yaxud nazariyyasi vasitasila reallaçdirmaq mümkün deyildir. Müsalmanligin qeyd olunan va olunmayan bir-sira ruhi-manavi üstünlüklari har hansi falsafi nazariyya asasinda deyil, daha çox onun universal dünyagörü§ünün asasi olan dini va iman hissi ila baglidir.
iman hissi sosial rifahin asas göstaricilarindan biri olan iqtisadiyyata da tasir edir. Mahz islam iqtisadiyyatini digar maliyya tasisatlarindan farqlandiran cahat maliyya alaqalarinin islam prinsiplari va imana güvan asasinda qurulmasidir. "islam iqtisadiyyatinda idaraetma sistemi manavi dayarlarin meyari ila formalaçir, §ariat hökmlari ila tanzimlanir va dayiçilan davraniç qaydalari ila nizamlanir" (2б, 267).
M.X.Meybullayevin "islam iqtisadiyyati" monoqrafiyasi islam dini prinsiplari asasinda qurulmuç iqtisadiyyatin nazari, praktik tadqiqina hasr olunmuçdur. iqtisadi münasibatlar sistemi kimi amlak va mülkiyyat münasibatlari, ticarat, amak bölgüsü, maliyya-kredit, bank i§i va vergi sistemi (xüms va zakat) müasir iqtisadi tafakkür baximindan §arh edilmiçdir. ösarda dünyanin 55 islam ölkasinin timsalinda müasir sosial-inkiçaf meyllari tadqiq edilmiç va onlarin iqtisadi inkiçafinin strateji aspektlari göstarilmi§dir.
XXI asrda dünya iqtisadiyyatinin qar§ila§digi qlobal problemlarin hallinda islam iqtisadi asaslarinin oynaya bilacayi xüsusi rolun mahiyyati izah olunarkan Qurani-Karimda va Mahammad Peygambarin(a) sünnasinda göstarilan iqtisadi dayarlara istinad edilmiçdir. ösarda dörd xalifa, ömavilar, Abbasilar va Osmanli dövrlarinda dövlat idaraçiliyinin iqtisadi yönlari tadqiq olunmuç, islamin real hayata bagliligi va dünya madaniyyatinin inkiçafindaki rolu araçdirilaraq, onun iqtisadi asaslarinin yetarinca manimsanilmamasi va hayata tatbiq edilmamasinin sabablari tadqiq olunmuçdur.
Tadqiqat içinda müasir islam ölkalarinda iqtisadiyyatin inkiçafi va formalaçma müddati ara§dirilmi§, "islam iqtisadiyyati"nin mahiyyati, onun dünya iqtisadi sistemlarindan farqi qeyd olunmuç, eyni zamanda milli iqtisadiyyatimizin ta§akkülü va inkiçaf modelinin hazirlanmasi istiqamatinda elmi mülahizalar irali sürülmü§dür (26)
islamin ham da baçari rifah hali töradan iqtisadi sistem oldugunu sübut etmak deyil, onu neca tatbiq etmak haqqinda dü§ünan universalistlarin fikrinca islam manaviyyatindan ayri iqtisadi inkiçafdan daniçmaq mümkün deyildir.
Malumdur ki, iqtisadi idaraetma prosesi inandirma, macburetma, maraqoyatma va amaletma prinsiplarina asaslanir. islam iqtisadiyyatinda inandirma va macburetma prinsiplarina ehtiyac qalmir. Burada taraflarin güvan qaynagi bir-birini tanima (çaxsiyyat amili) va iman hissidir. "islam iqtisadiyyatinin idara olunmasi üçün inandirma, macburetma prinsiplari bilavasita dini-manavi dayarlardan irali galdiyina göra daha çox maraqoyatma va amaletma prinsiplari üstünlük taçkil edir" (26, 267). islama göra alqi-satqi har çaraitda adalatla, tabii qaydalarla, ^üncünün müdaxilasi olmadan aparilmalidir.
"islam fayda gatirmayan pul, qizil va gümü§ yigimini qadagan edir" (26, 278). islam iqtisadiyyati "samarali talab" prinsipi ila deyil, "ehtiyacin samarali ödanilmasi" prinsipi asasinda qurulur, bütün amak qabiliyyatli ahalinin faydali maçguliyyatinin tamin olunmasi vacib istiqamat kimi nazarda tutulur. islam dayarlari §axsi kamillaçma zamininda ictimai manafenin qorunmasini tamin edir. Masalan, islamda zakat prinsipi qeyd olunan universal dayarlardandir. Islamda istehlakin ödanilmasi fardi inkiçafi tamin edan maddi, manavi, sosial, alaqalandirmaya asaslanir. Birinin ac, digarinin toxlugu çaraitinda ba§ veran davraniç qaydalari islam camiyyatinda normal qarçilanmir.
islam birliyinin pozulmasi, tariqat va mazhabçiliyin darinlaçmasi müsalmanlar arasinda asrlar boyu qardaç qirginina sabab olmuçdur. Haqiqatan "müsalmanlar öz ölkalarinda sosial-iqtisadi geriliyi aradan qaldirmaq avazina mazhabçiliyin yayilmasi va qorunmasi ila bagli heç kasa xeyir gatirmayan masalalarla ma§gul olaraq" (26, 410) ictimai taraqqidan geri qalirlar.
Bu gün baçariyyatin an vacib problemi müharibalara son qoyulmasi, dünyada sülhün barqarar olmasidir. Bütün dinlarda, o cümladan islamda bu masala xüsusi aks olunmuçdur. Lakin dini va siyasi qurumlarin nümayandalari sözda müqaddas ehkamlari dastaklasalar da faaliyyatda qeyri-konstruktiv mövqe nümayi§ etdirirlar. ögar mötadil va uzaqgöran liderlar müharibani Allaha üsyan, nemata nankorluq va insanliga qar§i cinayat hesab edirlarsa, §öhrata va tamaha asir olanlar "iblis misali" hakimlik iddialari ila özlarini va atrafdakilari falakata sürüklayirlar.
islam na ifrati, na da askiyi taqdir etmir, haqiqi taslimiyyat va sadaqata önam verir. islama göra, hansi "ideal" namina olursa olsun, badanina bomba baglayib üsyan etmak - özünaqasd günahdir, yani yolverilmaz harakat, böyük qabahatdir. Habela subyektiv olaraq, "kafir" hesab etdiyi birisini guya "Allah namina" öldürmak da asassiz harakatdir. Dini ekstremizmin tarixini tadqiq edan Dr. Muhammad öbdül Gaffar al-Çarif yazir ki, ekstremizm ifratçiliq, Allaha asi olmaq va maddiyyata dü§günlük çaraitinda yaranir (21, 12).
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
islam fenomeni ila alaqadar mülahizalarda islamin mahiyyatini dark etmak bir problemdirsa, ona münasibat (qarazli, yaxud mötadil) masalasi tamam ba§qa problemdir. Monoteist dinlarin va ilahi risalalarin sonuncusu olan islam dini qar§iliqli münasibat va ictimai alaqalar sahasinda Qiyamat gününadak bütün zaman va makanlar ü9ün özünün abadi va yararli qayda-qanunlari, ilahi ehkamlari va tasisatlari ila, daim mötadilliya, bari§a, raziliga meyilliyi, anarxiya va 9aitnliklari sada üsullarla aradan qaldirmaq kimi xüsusiyyatlari ila se9ilmi§dir.
9D9BIYYAT
1. Mürsalov.R. Müasir islam fundamentalizmi. Baki: "Nurlan", 2004, -160 sah.
2. Жданов Н.В. Исламская концепция миропорядка-М.:Междунар.отношения,2003.568 с.
3. Qurani-karim.Tarcüma: Ziya Bünyadov va Vasim Mammadaliyev.Baki:«Azarna§r»1992,717
4. Nazim Cafarli. islam, onun qadagalari va müasirlik // Dövlat va din, 4(24), Baki: 2011, sah. 77-86.
5. Универсализм. Энциклопедия Кольера. http: //dic. academic. ru/dic. nsf/enccolier/5479;
6. Религия будущего - Унитарианский универсализм. http://religioznik.ru/ 2011/10/religiya-budushhego.
7. Ридел Манфред. Универсализм прав человека и патриотизм Кaнтовское политическoe зaвeщaниe нaщeму времени filosof.historic.ru/books/item/ f00/s00/z0000053.
8. Словарь синонимов русского языка; Практический справочник. М.; Александрова З. Е.. Русский язык. 2011 http: // dic.academic.ru/dic.nsf/dic _synonyms/185294/.
9. Толковый словарь Ушакова / http: // dic. academic. ru/dic. nsf/ ushakov/ 1068058/.
10. Чудинов А.Н.. Словарь иностранных слов, вошедших в состав русского языка. 1910; http: // dic.academic.ru/dic.nsf/dic_fwords/37161.
11. Толковый словарь Ожегова. 1992. http: // dic.academic.ru/dic.nsf/ogegov/ 251778.
12. Paulsen F. I. Kant. Sein Leben und Sein Lehre. Stuttgart, 1920
13. http://anspress.com/index.php?a=2&lng=az&nid=217833.
14. Зоркин Валерий. Русские хотят не привилигий а равноправие и справедливости //Аргументы недели № 36(277) 15 сентябр, 2011.
15. Некрасов С.И. , Некрасова Н.А., Платошина В.В. Американский мултикултурализм. Издательство "Академия Естествознания",2011,http://www.rae.ru/monographs/127-4131.
16. Аль-Кардави Юсуф. Исламское пробуждение между отрицанием и экстремизмом Международный Институт Исламской Мысли. Баку: "Идрак", 2008, ,171 с.
17. Аль-Газали Мухаммед. Исламская нравственность Комитет мусульман Азии Баку: Азерб.Гос.Книж. Палата, 1998, 156 s.
18. öbdülhamid öhmad abu Süleyman. Müsalmanin irada va manaviyyatinin böhrani. Baki: «idrak», 2009, 187 s.
19. Аль-Алвани Таха Джабир. Принципы методологии в исламском праве. Международный Институт Исламской Мысли, Баку: Идрак, 2008, 94 с.
20. öl-Bahnasavi Salim. Qeyri-müsalmanlarla qar§iliqli alaqalar. Baki: «idrak», 2008, 116 s.
21. 9l-§arif Muhammad öbdül Gaffar. Dini ekstremizm, onun sabablari va aradan qaldirilmasi yollari. Baki: «idrak», 2009, 57 s.
22. öbd ar-Rahman abd al-Xaliq. islama davatin salafi metodunun nazari asaslari. Baki: «Qizil §arq», 1996, 84 s.
23. Ahmet Davutoglu. Stratejik derinlik. istanbul: Küre yayinlari, 2009, 584 s.
24. 15 самых влиятельных мусульманских политических лидеров www.islamrf.ru/news/analytics/w-monitorings/24495/.
25. http://fgulen.com/ru/about-fethullah-gulen/tol erance).
26. Meybullayev M.X. islam iqtisadiyyati. "Ünsiyyat", Baki: 2001, 669 s.
