CC BY
32UOT 911.3
AZ9RBAYCANDA URBANiZASiYA PROBLEMi
Q9HR9MANOV MURAD AKiF OGLU
"Land§aft§ünashq" §öbasinm elmi i§9isi, AMEA §aki Regional Elmi Markazi, §aki, Azarbaycan. https://orcid.org/0000-0001-5365-5279
MUSTAFABÖYLi HÜSEYN LÜTVÖLi OGLU
Geologiya-mineralogiya üzra falsafa doktoru "Land§aft§ünashq" §öbasinin rahbari, AMEA §aki Regional Elmi Markazi, §aki, Azarbaycan. https://orcid.org/0000-0003-4566-8787
Xülas3. Ölkamizda urbanizasiya prosesi ötan asrin 90-ci illldrinin ortalarindan ba§layib. Hdmin dövrda iqtisadiyyatin digar bölmalari kimi, aqrar sahada da tanazzülün ba§ vermasi, tasarrüfatlarin dagilmasi ciddi §akilda ma§gulluq problemina yol agdi. Kand va rayonlarda istehsal müassisalarinin baglanmasi, torpagin akib-becarilmasinin gatinla§masi ucqar bölgalarin sakinlarinin miqrasiyasina sabab oldu va ümidlarini §ahara, asasan da Bakiya bagladi.
iqtisadi gatinlik naticasinda regionlarda ya§ayan ahalinin §ahara üz tutmasi paytaxtda alava problemlarin meydana galmasila naticalanib. Bu gün ölkanin markazi §aharinda ahali sixliginin yaratdigi qaygilar har addimda hiss olunur. i§iq, qaz, su, kanalizasiya va digar kommunal xidmatlar sahasinda amala galan yüklanma, yollarda naqliyyat tixaclarinin yaranmasi, atmosfer havasinin girklanmasi bu siraya aid edilan problemlardandir.
Düzdür, son dövrlar hökumat urbanizasiya siyasatini tanzimlamak maqsadila bir sira layihalarinin icrasi istiqamatinda müayyan i§lar görür. Regional iqtisadiyyatin formala§masina dastak maqsadila Dövlat proqramlarinin qabulu, ganc ailalarin manzilla bagli problemini hall etmak ügün ipoteka kreditlari layihasinin va digar proqramlarin realla§masi insan resurslarinin qorunmasina, idara olunmasina hesablanib.
Urbanizasiya prosesi i§sizlik, regional balansin pozulmasi va sosial xarakterli digar problemlarla §artlanir. Demali, regionlarda yeni i§ yerlari agmaqla, ahalinin qaz, su, elektrik enerjisi ila tachizatini yax§ila§dirmaqla, madani-intellektual mühit formala§dirmaqla, paytaxta va digar iri §aharlara kütlavi axini zaiflatmak mümkündür. «Regionlarin sosial-iqtisadi inki§afi Dövlat Proqrami»nda mahz har bir bölganin malik oldugu tarixi ma§gulluq ananalarinin barpasi nazarda tutulub. Son maqsad regionlarda yeni i§ yerlarinin agilmasi yolu ila paytaxt Bakiya kütlavi axinin qar§isinin alinmasidir.
Agar sözlzr: urbanizasiya, miqrasiya, i§sizlik, sosialproblemlar, dövlatproqramlari.
THE PROBLEM OF URBANIZATION IN AZERBAIJAN
GAHRAMANOV MURAD AKIF OGLU Scientific worker of the "Landscape" department, Sheki Regional Scientific Center of ANAS, Sheki, Azerbaijan.
MUSTAFABEYLI HUSEYN LUTVALI OGLU
Doctor of Philosophy in Geology-Mineralogy, Head of the "Landscape" department, Sheki Regional Scientific Center of ANAS, Sheki, Azerbaijan.
Abstract. The process of urbanization in our country began in the mid-1990s. At that time, as in other sectors of the economy, the decline in the agricultural sector, the collapse of farms led to a serious employment problem. The closure of production facilities in villages and districts, the difficulty of cultivating the land, led to the migration of residents of remote areas and pinned their hopes on the city, especially in Baku.
As a result of economic difficulties, the population living in the regions turned to the city, which resulted in additional problems in the capital. Today, the concerns of the population in the central city of the country are felt at every step. Overcrowding in the field of electricity, gas, water, sewerage and other utilities, traffic jams, air pollution are among the problems.
It is true that the government has recently been working on a number of projects to regulate urbanization policy. Adoption of state programs to support the formation of the regional economy, the implementation of the mortgage loan project and other programs to address the housing problem of young families are aimed at the protection and management of human resources.
The process of urbanization is conditioned by unemployment, regional imbalances and other social problems. Thus, it is possible to reduce the mass flow to the capital and other major cities by creating new jobs in the regions, improving the supply of gas, water and electricity to the population, creating a cultural and intellectual environment. The State Program for Socio-Economic Development of the Regions envisages the restoration of the historical employment traditions of each region. The ultimate goal is to prevent the mass influx to the capital Baku by creating new jobs in the regions.
Key words. urbanization, migration, unemployment, social problems, government programs.
ПРОБЛЕМА УРБАНИЗАЦИИ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ
КАХРАМАНОВ МУРАД АКИФ ОГЛЫ,
Научный сотрудник отдела «Ландшафтоведение», Шекинский Региональный Научный Центр НАНА, Шеки, Азербайджан.
МУСТАФАБЕЙЛИ ГУСЕЙН ЛУТВАЛИ ОГЛЫ,
Доктор философии в области геологии-минералогии, Заведующей отделом «Ландшафтоведение», Шекинский Региональный Научный Центр НАНА, Шеки, Азербайджан.
Резюме. Процесс урбанизации в нашей стране начался в середине 90-х годов прошлого века. В то время, как и в других отраслях экономики, упадок в сельскохозяйственном секторе и развал ферм привели к серьезной проблеме с занятостью населения. Закрытие производств в селах и районах, трудности обработки земли вызывали отток жителей отдаленных районов связывали их надежды с городами, в основном с Баку.
В результате экономических трудностей население, проживающее в регионах, обратилось в город, что привело к возникновению дополнительных проблем в столице. Сегодня опасения, вызванные плотностью населения в центральном городе страны, ощущаются на каждом шагу. К проблемам, относящимся к этому ряду, являются перегрузки в сфере электричества, газа, воды, канализации и других коммуникаций, пробки на дорогах, загрязнение воздуха.
Правда, в последнее время правительство делает определенные мероприятия в направлении реализации ряда проектов по регулированию политики урбанизации. Принятие государственных программ в целях поддержки формирования экономики региона, реализация проекта ипотечного кредитования и других программ по решению жилищной проблемы молодых семей рассчитаны на защиту и управление человеческими ресурсами.
Процесс урбанизации обусловлен безработицей, региональной несбалансированностью и другими социальными проблемами. Поэтому ослабить массовый поток в столицу и другие крупные города можно за счет открытия новых рабочих мест в регионах, улучшения газо-, водо- и электроснабжения населения, формирования культурно-интеллектуальной среды. «Государственная программа социально-экономического развития регионов» предусматривает восстановление исторических традиций занятости каждого региона. Конечная цель - не допустить массового наплыва в столицу Баку за счет открытия новых рабочих мест в регионах.
Ключевые слова: урбанизация, миграция, безработица, социальные проблемы, государственные программы.
Giri§. Urbanizasiya fransiz dilinda "urbanisation", latin dilinda isa "urbs" (§ahar) sözlarindan olub, camiyyat hayatinda §aharlarin rolunun artmasini, ahalinin hayat tarzi, madaniyyati va demoqrafik tarkib hissasina 9ox böyük tasir göstarmasini bildiran prosesdir. Ba§qa sözla, urbanizasiya camiyyatin inki§afinda §aharlarin rolunun artmasi, maskunla§ma §abakasinda funksiyalarin mürakkabla§masi, faaliyyat növlarinin inteqrasiyasi, ahalinin §aharlarda camla§masi va mahsuldar qüvvalarin sanaye asasinda tamarküzla§masi prosesidir.
Urbanizasiyala§mi§ region mühüm ya§ayi§ areali olub, sosial makan bütövlüyü yaradaraq, nüva §ahar kimi aqlomerasiya ahalisinin sosial va madani xidmatlara olan ehtiyacin böyük hissasini ödayir. Bir 9ox insan ü9ün §aharlar yeni imkanlar dünyasini tamsil edir, i§ yerlari, texnologiyalar §aharlarda camla§ib, faal iqtisadi inki§af orada mü§ahida olunur. Ona göra da urbanizasiya saviyyasi süratla artir.
§ahar sakinlarinin sayinin süratla artmasi ila alaqadar xüsusan sanayela§ma sahasinda yeni imkanlar yaranir, lakin bununla barabar, §aharlarda ahalinin haddan artiq sixla§masi, qeyri-barabarliyin artmasina va atraf mühitin deqradasiyaya maruz qalmasina sabab olur.
Har bir ölkada ahalinin va sanaye markazlarinin arazi üzra paylanmasina diqqat yetirilir, ahalinin va sanaye markazlarinin sixligi balansla§dirilir ki, hamin arazida atraf mühita tasirlar azalsin. Lakin §aharlarin camiyyat hayatinda rolunun artmasi, yani urbanizasiya prosesi bu balansin qorunmasina müayyan manada manealar yaradir. §aharlar böyüyür, onun atrafinda sanaye markazlarinin sayi artir, arazida yerla§ma sixligi ölkanin digar regionlarina nisbatan bir ne9a dafa yüksalir, belalikla da ahali va sanaye sixliginda balans pozgunlugu yaranir.
9sas hissa. Azarbaycan Respublikasinda §ahar problemlarinin iqtisadi, sosial-iqtisadi va cografi cahatdan öyranilmasi asasan 1960-ci illardan Baki-Sumqayit aqlomerasiyasinda urbanizasiyanin va istehsalin tamarküzla§masi vaxtindan ba§lanir. [4].
XIX asrin 50-ci illarina qadar Baki ahalisinin sayina göra §amaxi, §aki, Ganca va §u§adan sonra 5-ci yerda olub. 50-ci illarda "neft bumu" ba§layandan sonra qisa zamanda - 1859-cu ilda Baki artiq ahalisinin sayina göra ikinci pillaya yüksalir.
Bakida ahalinin süratli artimi o dövrda 9ar Rusiyasinin yeritdiyi kö9ürma siyasati va Azarbaycanin neft madanlarinin intensiv suratda istismar edilmasi ila bagli idi.
Bakinin süratla böyüyüb 9ar Rusiyasinda va sovet dövrünün ilk illarinda 5 an böyük §aharlar sirasina dü§masi, XX asrda Qafqaz regionunda an böyük , XXI asrda isa Yaxin §arq, Markazi Asiya va §arqi Avropa regionlarinda yerla§an 10 qlobal §ahardan birina 9evrilmasi özü ila sosial problemlari da gatirirdi. §aharin i9mali su taminati, kanalizasiya tachizati, sahiyya sisteminda 9atinliklar yaranirdi.
Urbanizasiya §aharlarda sanayela§manin daha süratla getmasi, i§ imkanlarinin 9ox olmasi va daha yax§i sosial imkanlardan irali galir. Har kas daha yax§i ya§amaq, tahsil almaq, daha 9ox qazanmaq, daha yax§i istirahat etmak arzusundadir. Lakin har §eyin daha yax§isini alda etmak arzusu, ba§qa sözla desak, kand ahalisinin §aharlara axini bir sira problemlarla mü§aiyat olunur.
Bu zaman §aharlarda sixligin artmasi naqliyyat va manzil problemlarinin hacmini geni§landirir. Naqliyyat vasitalarinin artmasi tixaclarin artmasina sabab olur ki, bu da vaxt itkisi va psixoloji garginlik yaradir. öhali sayinin manzillara nisbatan 9ox olmasi isa manzil bazarinda qiymatlari artirir.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
0halinin §aharlara kö9masinin süratli artimi ham da i§sizliyi yaradan amillardandir. i§sizliyin bu sababdan artmasi cinayatkarliq, ogurluq kimi manfi hallarin artmasi demakdir. Eyni zamanda, urbanizasiyanin saviyyasi yüksak olan §aharlarin ekologiyasi da korlanir.
Ab§eron iqtisadi rayonunun markazinda yerla§an paytaxt Bakida atmosfer 9irklanmasi real olaraq normani 4-5, bazi arazilarda isa 6 dafa a§ib. Rasmi raqamlara göra isa Bakida havanin 9irklanma saviyyasi normadan 2-3 dafa 9oxdur. Ekoloqlar isa bunun qar§isini almaqda acizdirlar, ona göra ki, bu daracada 9irklanmanin qar§isini almaq, onu cilovlayaraq öz macrasina qaytarmaq ü9ün 9ox§axali va fundamental tadbirlar görülmalidir. Nazarda tutulan tadbirlar isa ham iqtisadi, ham siyasi, ham da madani amillarin vahdatinda realla§dirilmalidir.
Urbanizasiyanin gedi§ina ham9inin dövlatda gedan siyasi proseslar da ciddi tasir edir. Beynalxalq normalara göra, urbanizasiya prosesinda §aharsalma texnologiyasi, onun hüquqi va sosial-ekoloji taraflari mühüm §artlardan biridir. Son illarda Baki §aharinda 9ox sayda 9oxmartabali ya§ayi§ binalarinin ucaldilmasi, köhna binalarin sökülmasi, §ahar atrafinda §axsi evlarin tikintisinin süratlanmasi §aharsalmanin hüquqi va sosial-ekoloji masalalarinin aktual problemlarindan birina 9evrilmasindan xabar verir.
Azarbaycanda ahalisinin sayina göra an böyük §aharlar Baki, Ganca, Sumqayit, Minga9evir va §irvandir. Baki Qafqazin an iri §ahar aqlomerasiyasina 9evrilmi§dir. Burada Azarbaycan ahalisinin 23%-a qadari, §ahar ahalisinin isa 43%-i, ümumilikda isa 2,3 mln. nafar ahali ya§ayir [2]. Qeyd olunan §aharlar üzra ahali sayi va onun sixligi a§agidaki cadvalda aks olunmu§dur (cadval 1).
Azarbaycanda ^aharlar üzra ahali sayi va onun sixligi (01.01.2021)
Cadval 1
№ §aharlarin adlari 0razi (min km2) 0hali sayi (min nafar) 0halinin sixligi (1 km2, nafar)
1. Baki 2,14 2300,5 1075
2. Sumqayit 0,09 346,4 3849
3. Ganca 0,11 335,8 3053
4. Minga9evir 0.14 106,4 760
5. §irvan 0,07 87,9 1256
Bakida miqrasiyanin xarakteristikasi mürakkabliyi ila se9ilir. £ünki bir paytaxt kimi i§, sosial va siyasi imkanlarina göra güclü olmasi digar regionlarin ahalisini özüna calb edir. Baki §aharinda qeydiyyatsiz ya§amaga, i§lamaya qoyulan qadaga müstaqillik illarinda aradan qalxdiqdan sonra uzun illar boyu regionlarda i§sizlik, elektrik, qaz, su problemlarindan aziyyat 9akan ahali paytaxta axin edir. Axin edan ganclarin böyük hissasi ya ali tahsil almaq, ya da i§ ü9ün Baki va Sumqayita üz tuturlar.
Kandlardan §ahara axinin olmasi aqrar ölka olan Azarbaycanda kand tasarrüfati sektorunda kadr ehtiyatlari baximindan yaxin galacakda mühüm sosial-iqtisadi tahdidlar yarada bilar. Har il dövlat büdcasindan kand tasarrüfati mahsullarinin istehsali ü9ün subsidiyalar ayrilir, güza§tlar tatbiq edilir. Uzun illar amak vardi§lari kand tasarrüfatinda formala§mi§ insanlarin, ixtisasli mütaxassislarin, xüsusila ganclarin §ahara axini regionlarda ixtisasli kadr 9ati§mazligi problemini yaradir. Ölkamizda a9ilan bütün dövlat va özal ali tahsil müassisalarinin aksariyyati Bakida yerla§ir. Ganc kadrlarin ölkada barabar paylanmasinin ta§kili ü9ün Bakidan ba§qa digar iri §aharlarda da özal va dövlat universitetlarinin a9ilmasi ta§viq olunmur. Halbuki, regional ali tahsil müassisalarinin inki§afi miqrasiya axinlarinin tanzimlanmasinda ahamiyyatli rola malikdir.
§ahar ahalisinin sayindaki süratli artim bir sira texniki va infrastruktur asasli problemlari, masalan, tullantilarin idara olunmasinda 9atinlik, resurslarin 9ati§mazligi, hava 9irklanmasi, insan saglamligi ila bagli narahatliqlar, naqliyyat sixligi, zaiflayan infrastruktur kimi problemlari tatiklayir. 0lava olaraq, sahiyya, taqaüdlarin paylanmasi, sosial xidmatlarin idara olunmasi, tahsil va digarlari
da ahamiyyatli daracada mürakkab masalalara çevrilir. Urbanizasiyanin bu kimi manfi naticalarinin qar§isini almaq ûçûn §aharlarin hökumat, icmalar, §ahar agentliklari, qeyri-kommersiya taçkilatlari va digarlarinin birga amakdaçligini talab edan hall yollarina, hamçinin §aharlarda tacili çakilda ortaya çixan texniki, fiziki, sosial problemlarin halli ûçûn taçkilati va institusional tanzimlamalara da ehtiyaci var.
Ölkamizin §ahar va rayonlarinin davamli va tarazli inki§afinin tamin olunmasi maqsadila Azarbaycan Respublikasi regionlarinin sosial-iqtisadi inki§afi dövlat proqramlari qabul edilmi§dir. Azarbaycan Respublikasi regionlarinin inki§afi ölkada ugurla hayata keçirilan davamli sosial-iqtisadi inki§af strategiyasinin mühüm tarkib hissasidir. Regionlarin inki§afi sahasinda qabul edilmi§ va ugurla hayata keçirilmi§ dövlat proqramlarinda, habela regionlarin sosial-iqtisadi inki§afina dair alava tadbirlarla bagli sarancamlarda nazarda tutulmu§ vazifalarin icrasi ölkada qeyri-neft sektorunun davamli inki§afina, regionlarda kommunal xidmatlarin va keyfiyyatli sosial infrastruktur taminatinin yüksaldilmasina, sahibkarliq mühitinin daha da yax§ila§dirilmasina, investisiya qoyuluçunun artmasina, yeni müassisalarin, i§ yerlarinin açilmasina va naticada, ahalinin maçgullugunun artirilmasina va yoxsulluq saviyyasinin azaldilmasina takan vermi§dir.
Ölkada amak ehtiyatlarindan samarali istifada edilmasi, ahalinin maçgulluq va sahibkarliq imkanlarinin geni§landirilmasi, layiqli amayin dastaklanmasi, i§çi qüvvasinin raqabat qabiliyyatliliyinin artirilmasi va amak mahsuldarliginin yüksaldilmasi hesabina iqtisadi inkiçafin tamin edilmasina yönaldilmi§ uzunmüddatli dövlat maçgulluq siyasatinin formalaçdirilmasi maqsadila Azarbaycan Respublikasi Prezidentinin 2018-ci il 30 oktyabr tarixli Sarancami ila "2019-2030-cu illar ûçûn Azarbaycan Respublikasinin Maçgulluq Strategiyasi" tasdiq edilmiçdir. [3].
Bu strategiyanin hayata keçirilmasinda, o cûmladan regionlarin sosial-iqtisadi inkiçafinin yeni keyfiyyat marhalasina yûksalmasinda regionlarin sosial-iqtisadi inkiçafi ila bagli qabul edilmiç dövlat proqramlari (2004-2008, 2009-2013, 2014-2018 va 2019-2023-cû illar üzra) böyük ahamiyyat kasb edir. 2004-cû ildan ugurla icra olunan bu proqramlar regionlarda §ahar, qasaba va kandlarin simasini köklü çakilda dayi§mi§, regionlarin ahali sayinin (Xarita sxem - 1) va potensialinin artmasina, infrastruktur taminatinin, kommunal xidmatlarin keyfiyyatinin, biznes va investisiya mühitinin yax§ila§masina va ahalinin rifahinin yûksalmasina geni§ imkanlar açmiçdir [5].
Dövlat proqramlarinin icra olundugu 2004-2018-ci illar arzinda ûmumi daxili mahsul 3,3 dafa, o cûmladan qeyri-neft sektoru üzra 2,8 dafa, sanaye üzra 2,6 dafa, kand tasarrüfati üzra 1,7 dafa artmiçdir. Bu müddatda hayata keçirilmiç maqsadyönlü tadbirlar naticasinda ölkada 1,5 milyonu daimi olmaqla 2 milyondan çox yeni i§ yeri, 100 mindan çox müassisa yaradilmiç, içsizlik 5 faiza, yoxsulluq saviyyasi isa 5,1 faiza enmiçdir. Dövlat proqramlari çarçivasinda görülmü§ geniçmiqyasli içlar regionlarin qarçidaki illarda da inkiçafi ûçûn möhkam zamin yaratmiçdir [5].
Ohali sayi, nafar
10 281 -20 000 20 001 -40 000 40 001 - 60 000 60 001 - 80 000 80 001 - 100 000 100 001 - 140 000 140 001 - 180 000 180 001 -250 000 > 250000
Xarita sxem - 1. 2021-ci ilin avvalina Azarbaycan Respublikasinin iqtisadi va inzibati $ahar va rayonlari üzra ahalinin yerla^masi [1].
Ölkamizin §ahar va rayonlarinin davamli va tarazli inki§afinin tamin olunmasi maqsadila qabul edilmi§ Azarbaycan Respublikasi regionlarinin sosial-iqtisadi inki§afi dövlat proqramlarinin ugurlu icrasi naticasinda §ahar, qasaba va kandlarimizin simasi köklü §akilda dayi§mi§, regionlarin iqtisadi potensiali artmi§, infrastruktur taminati, ahaliya göstarilan dövlat xidmatlarinin keyfiyyati, biznes va investisiya mühiti yax§ila§mi§, ahalinin rifah hali yüksalmi§dir.
Hazirda i§galdan azad edilmi§ arazilarin barpasi, galacak inki§afinin tamin olunmasi, zaruri infrastrukturun yaradilmasi va ahalinin dogma torpaqlarina qayidi§i istiqamatinda geni§miqyasli tadbirlar hayata ke?irilir. Qeyd edilan arazilarin zangin iqtisadi potensialindan, tabii sarvatlarindan va geni§ turizm imkanlarindan samarali istifada etmakla onlarin barabar inki§afinin tamin edilmasi ü9ün nazarda tutulan bütün i§larin vahid proqram asasinda aparilmasi maqsadi qar§iya qoyulmu§dur.
Aqrar sahanin inki§afi ü9ün i§galdan azad olunmu§ arazilarda dövlatin dastayi ila damazliq heyvan cinslarinin artirilmasi ü9ün tasarrüfatlarin yaradilmasi, qoyun9ulugun inki§afi ü9ün cins heyvanlarin ayrilmasi, ari9iligin inki§afi, otlaq sahalarina uygun xirdabuynuzlu kooperativ va tasarrüfatlarin yaradilmasi kimi tadbirlar realla§dirilacaqdir. Bela ki, hamin arazilarda kand tasarrüfatinin inki§afi, ilk növbada, ölkanin arzaq tahlükasizliyinin güclanmasina, ahalinin ma§gulluq taminatina töhfa veracak, yeni investisiyalarin calb edilmasina va su ehtiyatlarinin istifadasina imkan yaradacaq. Bu proses qeyri-neft mahsullarinin ixracinin artmasina sabab olacaq, akin dövriyyasi artacaq, akin sahalarinin tasarrüfat suyu ila tamin olunmasini yax§ila§diracaqdir. Bütün bunlar isa 30 ila yaxin müddatda öz dogma yurdundan didargin dü§mü§ ahalimizin tez bir zamanda i§galdan azad olunmu§ arazilarimiza qayitmasina, paytaxt Baki va digar §aharlarimizin yükünün azalmasina töhva veracakdir.
Dövlat Proqramlari 9ar9ivasinda regionlarda infrastrukturun barpasi va inki§afi, ahalinin kommunal xidmatlarla, o cümladan elektrik enerjisi, qaz va su ila tachizati, sahiyya va tahsil müassisalarinin tikintisi, ahalinin sosial vaziyyatinin daha da yax§ila§dirilmasi istiqamatinda mühüm tadbirlar hayata ke9irilmi§, bu sahaya irihacmli dövlat investisiyalari yönaldilmi§dir.
Azarbaycan regionlarinin sosial-iqtisadi inkiçafi ila bagli Dövlat Proqramlarinin icrasi ilk növbada, regionlarin qeyri-proporsional inkiçafinin qarçisini almaga xidmat edan takmil konsepsiya olmaqla yanaçi, sosial-iqtisadi sabablarla bagli daxili miqrasiyanin fasadlarinin aradan qaldirilmasina yönalib. Dövlat proqramlari regionlarin tarazli inkiçafi, infrastrukturun yenilaçdirilmasi, yeni i§ yerlarinin açilmasi, sosial problemlarin halli naticasinda respublikada sosial-iqtisadi sabablarla bagli urbanizasiya templarinin ahamiyyatli daracada zaiflamasina imkan yaradib. Bela ki, dövlatin dastayi ila regionlarda çox ciddi islahatlarin hayata keçirilmasi, fermer tasarrüfatlarinin imkanlarinin yax§ila§dirilmasi, regionlarda sanaye parklarinin yaradilmasi, çoxlu sayda yeni müassisalarin açilmasi bölgalarda amak resurslarina ehtiyaci yaratmiç va bu da urbanizasiyanin hiss olunacaq daracada zaiflamasina sabab olmuçdu. Açagidaki cadvalda urbanizasiya saviyyasinin ölka üzra son on ilda dayiçmasi aks olunmuçdur (Cadval 2).
Azarbaycanda urbanizasiya saviyyasinin dayi^masi (2011-2021)
Cadval 2
illar dhalinin ümumi sayi, (min nafar) o cümladan: Bütün ahaliya nisbatan
paliar ahalisi (min nafar) kand ahalisi (min nafar) $ahar ahalisi (%) kand ahalisi (%)
2011 9111,1 4829,5 4281,6 53,0 47,0
2012 9235,1 4888,7 4346,4 52,9 47,1
2013 9356,5 4966,2 4390,3 53,1 46,9
2014 9477,1 5045,4 4431,7 53,2 46,8
2015 9593,0 5098,3 4494,7 53,1 46,9
2016 9705,0 5152,4 4553,2 53,1 46,9
2017 9810,0 5199,0 4611,0 53,0 47,0
2018 9898,1 5237,8 4660,3 52,9 47,1
2019 9981,5 5273,9 4707,6 52,8 47,2
2020 10067,1 5312,0 4755,1 52,8 47,2
2021 10119,1 5358,5 4760,6 53,0 47,0
Azarbaycan Respublikasi regionlarinin sosial-iqtisadi inkiçafi Dövlat Proqramlarinin hazirlanmasi va hayata keçirilmasila alaqadar (Baki çaharinin rayon va qasabalari, ölkanin regionlari üzra tadbirlar va s.) regionlarda vaziyyatin yax§ila§masina va daxili miqrasiya proseslarinin qarçisinin alinmasina sabab olmuçdur. Hamçinin regional iqtisadiyyatin formalaçmasina dastak maqsadila Dövlat proqramlarinin qabulu, ganc ailalarin manzilla bagli problemini hall etmak ^ün ipoteka kreditlari layihasinin va digar proqramlarin reallaçmasi insan resurslarinin qorunmasina, idara olunmasina hesablanmiçdir.
Ölkamizda daxili amak ehtiyatlarindan samarali istifada edilmasi, ahalinin maçgullugu probleminin hall edilmasi va i§adüzalmada daxili amak ehtiyatlarindan istifadaya üstünlük verilmasi, bölgalarin amak bazarinin tarazlaçdirilmasi maqsadila iqtisadi faal ahalinin arazilar üzra bölgüsünün stimullaçdirilmasi mexanizminin yaradilmasi, rayonlara sarmayalarin calb olunmasi ila yeni i§ yerlarinin yaradilmasi kimi tadbirlar, hamin proqramlarin diqqat markazinda saxlanilmasi vacib hesab edilan vazifalardan olmalidir.
Abçeron kimi urbanizasiya saviyyasi yüksak olan arazilarda ahalinin daha çox maskunlaçmasi, urbanizasiya saviyyasi açagi olan ucqar arazilarda ahalinin azalmasi prosesinin qarçisini almaq, geni§ manada yax§ila§dirilmaq üçün ucqar regionlarda tasarrüfat strukturasinda müasir talablara cavab veran çaharyaradici - sanaye sahalarinin, maçinqayirmanin, elektrotexnikanin, yüngül sanayenin va
s. inkiçafina üstünlük verilmali, yeni i§ yerlari açmali, tarixi maçgulluq ananalarinin barpasinin nazara alinmasi, ahalinin tabii qaz, su, elektrik enerjisi ila tachizatini yax§ila§dirmali, madani-intellektual mühit formalaçdirmali, güza§tli kreditlar vermali va çartlari yüngülla§dirilmali, gane mütaxassislarin mavaciblari artirilmali va onlarin bazi kommunal xarclari dövlat tarafindan ödanilmalidir.
"Azarbaycan Respublikasi regionlarinin 2019-2023-cü illarda sosial-iqtisadi inki§afi Dövlat Proqrami çarçivasinda ölkada regionlarin inkiçafi ila alaqadar tanzimlanma sisteminin, o cümladan qanunvericilik bazasinin, institusional va iqtisadi mexanizmlarin daha da takmillaçdirilmasi, investisiya va innovasiya faalliginin artirilmasi, mütaraqqi texniki avadanliqlar va texnologiyalarin tatbiqi asasinda yerli iqtisadi (tabii-iqtisadi, istehsal-texniki va elmi-texniki) potensialin güclandirilmasi va tasarrüfat dövriyyasina tam calb olunmasi, buna uygun olaraq, iqtisadiyyatin çaxalandirilmasinin geniçlandirilmasi (digar müqayisali üstünlüya malik, alava dayar yaradan mahsul va xidmat istehsali sahalarinin da inkiçaf etdirilmasi) va samaraliliyinin yüksaldilmasi hesabina raqabatqabiliyyatliliyinin artirilmasi, sahibkarligin inkiçafi, mahsul va xidmat istehsali, satiçi va istehsal vasitalari bazarinda raqabat mühitinin daha da saglamlaçdirilmasi, maliyya resurslarina va bazara çixi§ imkanlarinin asanlaçdirilmasi, istehsal, sosial va bazar infrastrukturunun modernlaçdirilmasi, sosial xidmatlarin çeçidinin artirilmasi, keyfiyyatinin yax§ila§dirilmasi va aztaminatli insanlar ^ün alçatanliginin tamin edilmasi, hassas ahali qruplarinin sosial müdafiasinin güclandirilmasi, tabii ehtiyatlardan daha da samarali istifada olunmasi va ekoloji tahlükasizliyin qorunmasi üzarinda nazaratin möhkamlandirilmasi va bu kimi digar istiqamatlarda kompleks içlarin görülmasi nazarda tutulur [5].
Azarbaycan hökumati içgaldan azad olunmuç arazilarda barpa prosesini iri ya§ayi§ mantaqalarinin yaradilmasi yolu ila hayata keçirmak niyyatindadir. Artiq ilkin marhalada barpa planina daxil edilan 7 rayon markazinin (Agdam, Füzuli, Cabrayil, Zangilan, Qubadli, Laçin, Kalbacar) avvalkindan bir neça dafa çox ahalinin yaçayacagi çaharlar formasinda barpa edilacayi açiqlanib. öhalinin Baki va onun atrafindan regionlara üz tutmasi ^ün bu yaxçi fürsat yarada bilar: "Hazirda barpasi baçlanan va yaxinlarda baçladilacaq içgaldan azad edilmiç 8 §ahar (7 rayon markazi + §u§a) üzra qeydiyyatda olan ahalinin sayi 150 min nafara yaxindir. Artiq bayan edilib ki, barpasina start verilan Agdam çahari 100 min nafarin maskunlaçmasina imkan veracak. Bu isa çahara hazirda qeydiyyatda olan ahalinin sayindan (42 min nafar) 2.3 dafa çoxdur. Adiçakilan 8 §ahar an azi 500 min nafar ahalinin yaçaya bilmasina imkan vermalidir. Bu, ham ölkada urbanizasiyanin samarali planlama asasinda süratlandirilmasi, ham da son 30 ilda faktiki ya§ayi§ kimi iri §aharlari, xüsusila Baki, Sumqayit va Xirdalan kimi çaharlari seçmiç insanlara alternativ seçim imkani vermak baximindan çox önamlidir".
Natica. Tabii resurslardan mümkün qadar tam va samarali istifada olunmasi, tasarrüfat subyektlarinin faaliyyatinin güclandirilmasi, yerlarda yeni innovasiyalara asaslanan mahsul va xidmat istehsali sahalarinin dayar zancirinin bütün halqalari üzra inkiçaf etdirilmasi, elmi-texniki taraqqinin nailiyyatlarinin tatbiqi ila yaçil iqtisadiyyatin inkiçafi ^ün münbit §araitin yaradilmasi, bununla da ölkada neft sektoru ila yana§i, qeyri-neft sektorunun da dayaniqli inkiçafinin tamin olunmasi, qeyri-neft sektoru üzra ixrac hacminin artimina nail olunmasi, regionlarda, o cümladan kand yerlarinda yaçayan ahalinin layiqli maçgulluq va galir aldaetma imkanlarinin artmasi va onlarin sosial rifah halinin yüksalmasi, belalikla da regionlarin davamli va tarazli inkiçafinin tamin olunmasi gözlanilir.
Azarbaycanda qeyd etdiyimiz dövlat proqramlarinin düzgün aparilmasi, içgaldan azad edilmi§ arazilarin barpasi, zaruri infrastrukturun yaradilmasi va ahalinin dogma torpaqlarina qayidiçi ila Abçeron yarmadasinin bir sira atraf mühit va miqrasiya problemlarini hall etmak mümkündür. Regionlarda balansla§dirilmi§ sosial-iqtisadi inkiçafa nail olmaq, kand tasarrüfatini inkiçaf etdirmak, tahsil saviyyasini yüksaltmak ahalinin regionlara üz tutmasina sabab ola bilar. Natica etibari ila paytaxt Baki ba§da olmaqla digar böyük §aharlarimiz da urbanizasiya, onun yaratdigi iqtisadi va sosial problemlardan xilas olacaqdir.
9D9BÎYYAT SÎYAHISI:
1. Azarbaycanin demoqrafik göstaricilari / tart. ed. Azarbaycan Respublikasi Dövlat Statistika Komitasi. - Baki: 9 №-li kiçik müassisa, 2021. 560 s.
2. Azarbaycanin regionlari / tart. ed. Azarbaycan Respublikasi Dövlat Statistika Komitasi. - Baki: 9 №-li kiçik müassisa, 2021. 841 s.
3. Dayaniqli inkiçaf maqsadlari / tart. ed. Azarbaycan Respublikasi Dövlat Statistika Komitasi. -Baki: 9 №-li kiçik müassisa, 2021. 280 s.
4. öfandiyev V.9. Urbanizasiya va Azarbaycanin §ahar ya§ayi§ maskanlari (monoqrafiya). Baki, Baki Universiteti naçriyyati, 2002. 395 s.
5. Regionlarin sosial-iqtisadi inkiçafi (2019-2023) / tart. ed. Azarbaycan Respublikasi Dövlat Statistika Komitasi. - Baki: 9 №-li kiçik müassisa, 2021. 728 s.
