CC BY
12СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫЕ НАУКИ
M9RK9Zi ARAN iQTiSADi-COGRAFi RAYONUNDA PAMBIQCILIGIN iNKt§AFI
aLiYEVA SEYiDNiSa XO§B9XT QIZI
Müallim, Ümumi cografiya kafedrasi, Azarbaycan Dövlat Pedaqoji Universitet Baki, Azarbaycan
Xülasa: Pambiq önamli texniki bitkidir, toxuculuq, kimya, avtomobil, hava ndqliyyati va s. sdnaye sahdldrindd geni§ istifada edilir. Pambiq bitkisi Azdrbaycan drazisindd VII dsrddn bdri becarilmaya ba§lanilib. X asrdan isa artiq pambiq-parga istehsal olunaraq satilirdi. Ölkamizin an qadim pambiqgiliq bölgasi §irvan hesab edilir.1920-1990-ci illarda Azarbaycanda mövcud olan pambiq akin sahalarinin % hissasi, ümumi akin sahalarinin isa 50%-i Kür-Araz ovaliginin payina dü§mü§dür.
Düzan relyef, olduqca alveri§li iqlim §araiti, geni§ suvarma imkanlarina malik olan Markazi Aran iqtisadi-cografi rayonunda kegmi§ Sovetlar birliyi dövründa 20-ya qadar rayon pambiqgiliqla ma^gul olurdu. Kegmi§ SSRi zamaninda ölkamizda ixtisasla§dirilmi§ va intensiv vaziyyatda akingilik sahasi olan pambiqgiliq hal-hazirda nisbatan zaiflami§dir.
A?ar sözlar: pambiq, akin sahasi, t3sarrüfat,s3naye, iqtisadiyyat
THE DEVELOPMENT OF COTTON CULTIVATION IN THE MIDDLE ARAN ECONOMIC-GEOGRAPHICAL REGION
ALIYEVA SEYIDNISA XOSHBEXT
Teacher, Department of General Geography, Azerbaijan State Pedagogical University, Baku,
Azerbaijan
Summary: Cotton is a significant technical plant which is used widely in weaving,chemistry,car,air transportation industries and so on. This plant has been commenced to harvest since VII age. When it comes to X age, it was already began to be sold by being produced as cotton cloth. Shirvan is considered as the most ancient cotton farming region of our country. Kur-Araz ovaligi accountedfor 50% of total crop fields and 3/4 of cotton crop fields in Azerbaijan from 1920 to 1990.
There were 20 cities in central Aran economic-geographical region which were engaged in cotton farming at the time of the Soviet Union due to its flat relief, suitable climate conditions, wide irrigation opportunities. Cotton farming has deteriorated recently, whereas it used to be a qualified and intensive part of agriculture at the time of the Soviet union.
Key words: cotton, arable land, farm, industry, economy
РАЗВИТИЕ ХЛОПКОВОДСТВА В ЦЕНТРАЛЬНОАРАНСКОМ ЭКОНОМИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКОМ РАЙОНЕ АЗЕРБАЙДЖАНА
АЛИЕВА СЕИДНИСА ХОШБАХТ КЫЗЫ
Преподаватель кафедры общей географии Азербайджанского государственного педагогического университета Баку, Азербайджан
Резюме: Хлопок является важным растением технического, текстильного, химического, автомобильного, воздушного транспорта и др. широко используются в промышленности. Хлопчатник возделывается на территории Азербайджана с 7 века. С 10
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
века производилась и продавалась хлопчатобумажная ткань. Ширван считается старейшим хлопководческим районом нашей страны. В 1920-1990 годах 3/4 посевных площадей хлопка в Азербайджане и 50% всех посевных площадей приходилось на Кура-Аразскую низменность.
В период бывшего Советского Союза хлопководством занималось до 20 районов Центрально-Аранского экономико-географического района, имеющего равнинный рельеф, очень благоприятные климатические условия и широкие возможности орошения. Хлопководство, бывшее в нашей стране во времена бывшего СССР специализированной и интенсивной отраслью сельского хозяйства, в настоящее время относительно ослаблено.
Ключевые слова: хлопок, пашня, хозяйство, промышленность, хозяйство
Ölkamizda pambiqçiliq tasarrüfatinin kompleks inkiçafi ötan asrin 70-ci illarinin avvallarina tasadüf edir. Ümummilli liderimiz Heydar öliyevin ölkaya rahbarlik etdiyi 1969-1982-ci illar arzinda hayata keçirilan ugurlu aqrar siyasat naticasinda pambiqçiliq tasarrüfati çox süratla inki§af etmi§, hamin sahada böyük sanaye potensiali yaradilmi§, torpaqlarda meliorativ tadbirlar hayata keçirilmi§, irriqasiya sistemlari qurulmuç va pambiqçiligin elmi bazasi güclandirilmi§dir. Takca 1981-ci ilda respublika üzra pambiq istehsali rekord hadda - 1 milyon 15 min tona çatdirilmi§, xammal va emal sanayesi üzra regional ixtisaslaçma hayata keçirilmi§ va güclü maddi-texniki baza yaradilmiçdir.
Torpaqlarin mövcud vaziyyati, tabii iqlim çaraiti, su ehtiyatlan, amak resurslari va aqrotexniki servis xidmatinin saviyyasi bir sira bölgalarda pambiq akininin hayata keçirilmasina imkan verir. Bununla bela, rasmi statistik malumatlara asasan 1990-2015-ci illarda pambiq akini sahasi va istehsali azalmiçdir. Takca 2015-ci ilda pambiq akini sahalari 18,7 min hektar, mahsul istehsali 35,2 min ton taçkil etmiçdir.
Lakin 2016-ci ildan etibaran pambiqçiligin inkiçafi istiqamatinda görülan asasli tadbirlar naticasinda pambiq akini sahasi avvalki illa müqayisada 2,7 dafa artaraq 51,4 min hektara, pambiq istehsali 2,5 dafa artaraq 89,4 min tona çatdirilmiçdir.
Malum oldugu kimi, Azarbaycanda 2004-cü ildan hayata keçirilan regionlarin sosial-iqtisadi inki§afina dair müvafiq Dövlat proqramlari, hamçinin reallaçdirilan çoxsayli layihalar digar sahalar kimi aqrar sektorun da inkiçafini süratlandirib. Bu, eyni zamanda, regionlarda amak ehtiyatlarindan, tabii-iqtisadi resurslardan daha effektiv istifada olunmasina, infrastrukturun müasirla§dirilmasina va ahalinin maçgullugunun artirilmasina zamin yaradib. Bu kontekstda vurgulamaq olar ki, iqtisadiyyatin neftdan asililigini azaltmaq maqsadila ölkamizda ixracyönümlü mahsul istehsalinin taçviqi istiqamatinda hayata keçirilmi§ tadbirlar ananavi kand tasarrüfati sahalarinin, o cümladan pambiqçiligin inkiçafinda da mühüm naticalarin alda olunmasina takan verib.
Ümumilikda, qeyd edak ki, regionlarda fermerlar ^ün yaradilan §arait, o cümladan böyük tasarrüfatlarin faaliyyati aqrar sahaya olan maragin daha da artmasinda asasli rol oynayir. Vurgulanmalidir ki, bu gün Azarbaycan dövlati kand tasarrüfatinin inkiçafi, an asasi isa fermerlarin asas galirli sahalar üzra spesifiklaçmasi ^ün bütün addimlari atir. Bunun sirasinda gübralarin güza§tli çartlarla satilmasi, fermerlarin toxum va ya çiyid ila tamin edilmasi, o cümladan lazimi texniki vasitlarin alda olunmasi, sahalara gatirilmasi, akin va ya biçin prosesinda içtirakinin tamini, yanacaq pulunun verilmasi va digar lazimi masalalarin halli yer alir. Bela olan taqdirda isa fermerlarin ildan-ila bu sahaya maraginin artmasi tamin olunur, akin sahalari artirilir, mahsuldarliq isa gündan-güna çoxalir.
Azarbaycanin böyük pambiqçiliq ananasi vardir.
Onu da qeyd eda bilarik ki, Prezident Canab ilham öliyev "Azarbaycan Respublikasi regionlarinin 2019-2023-cü illarda sosial-iqtisadi inkiçafi Dövlat Proqrami"nin icrasinin birinci ilinin yekunlarina hasr edilan konfransdaki çixiçinda sahibkarlarin pambiqçiliq tasarrüfatina böyük ahamiyyat vermasinin mühümlüyündan daniçaraq deyib ki, pambiqçiliq birbaça olaraq emal sanayesini §artlandirir: "Ancaq biz pambigin 50 faiza qadarini ölkamizda emal eda bilirik. Buna göra na lazimdir, yeni iplik fabriklari, sonra isa tekstil fabriklari, daha sonra isa hazir mahsul fabriklari".
Nazara almaliyiq ki, Azarbaycan qadim zamanlardan pambiqçiliq ananasi olan dövlatlardandir.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Münbit cografi paraît "ag qiziPin vatanimizda yüksak saviyyada yetiçdirilmasina imkan verir. Hala keçmi§ SSRi dövründa öz "ag qizil'i ila taninan Azarbaycan bu gün dünya bazarinda tazadan pambigi ila taninmasi ûçûn bütün vacib addimlari atir. Qeyd olundugu kimi, atilan davamli addimlar öz növbasinda, hamin sahada mahsuldarligin artimina, hamçinin fermerlarin illik galirlarinin çoxalmasina §arait yaradir. Bir sözla, bu sahanin inki§afi istiqamatda görülan i§lar davamli xarakter daçiyir.
Bu maqamda xatirladaq ki, bu ilin avvalinda Kand Tasarrüfati Nazirliyinin taçkilatçiligi ila "Azarbaycan Respublikasinda pambiqçiligin inki§afi ila bagli 2020-ci ilin yekunlari va 2021-ci ilda qarçida duran vazifalar" mövzusunda keçirilan onlayn mü§avirada qeyd edilmi§di ki, Azarbaycan Respublikasinin Prezidenti ilham öliyev tarafindan aqrar sahanin inki§afi prioritet istiqamatlardan biri kimi elan olunub, aqrar sektorun digar sahalari kimi pambiqçiliq sahasi da yeni inki§af marhalasina qadam qoymuçdur. Son illarda prezidentimizin verdiyi tapçiriqlar, "Azarbaycan Respublikasinda pambiqçiligin inkiçafina dair 2017-2022-ci illar üçün Dövlat Proqrami"nin icrasi ila bagli görülmü§ içlar öz bahrasini vermiçdir. Hayata keçirilan tadbirlardan sonra 2020-ci ilda 2019-cu illa müqayisada 41 min ton çox pambiq istehsal olunaraq 336 min tona çatdirilib. Mahsuldarliq isa 2019-cu ila göra 14 faiz artaraq 33,6 s/ha taçkil edib.
Pambiqçiliqda mahsuldarligin daha da artirilmasi mühüm vazifa kimi qarçiya qoyulmuçdur.
Sözügedan mü§avirada ölkamizda cari il üçün pambiq istehsalina hazirliq, qarçiya qoyulmuç vazifalar, pambiqçiligin inkiçafi va bunla bagli hadaflar müzakira olunub. Cari ilda pambiq akininin zamaninda hayata keçirilmasi, texniki taminatla alaqadar masalalarin icra olunmasi va bütün istehsalat prosesini ahata edan dövr üçün kompleks tadbirlar plani hazirlanmiçdir.
Belalikla, pambiqçiliq tasarrüfatinda mahsuldarligin artirilmasi vacib vazifa kimi qarçiya qoyulmuçdur. Bu gün qarçida duran mühüm hadaf pambigin yetiçrilmasinda intensiv texnologiyalardan istifada olunmasi ila mahsuldarligi artirmaqdir. Hamçinim, yüksak mahsuldarliga göra torpaq va su resurslarindan düzgün istifada olunmali, növbali akin tatbiq edilmalidir. Bundan savayi, aqrotexniki tadbirlarin zamaninda va düzgün yerina yetirilmasinin, akin sahalarinin aqrokimyavi analizinin aparilmasinin, mineral gübralardan samarali istifada olunmasinin, zararvericilarla mübariza tadbirlarinin zamaninda görülmasi mühüm masalalardan biridir.
Qeyd eda bilarik ki, artiq çiyid akinina ba§lanilmi§dir. Bölgalarin hava-iqlim çaraitina göra bu istiqamatda içlar görülür. Bir neça gün avval Tartar Regional Aqrar Elm va innovasiya Markazinin talimçi mütaxassislari tarafindan Yevlax Dövlat Aqrar inkiçaf Markazinda "Pambiq akilacak sahanin hazirlanmasi, sapinin ta§kili va becarma texnologiyasi" mövzusunda maraqli talim keçirilmiçdir. Pandemiya olduguna göra 10 nafara qadar fermer va aqrar sahanin mütaxassisinin içtirak etdiyi talimda sosial masafa qorunmu§, tibbi maskalardan istifada edilmiçdir.
Tartar Regional Aqrar Elm va innovasiya Markazinin direktor müavini olan Namiq Mammadov, markazin mütaxassisi olan Bayram öliyev va ba§ aqronom Alim öliyev çixi§ edarak, pambiq akilacak olan sahanin akina hazirlanmasindan, sapinin taçkilindan va becarma texnologiyasindan daniçiblar. Bildirilib ki, pambiq sahasini yüksak keyfiyyatla becarmak üçün avvalca quzapayi sahadan çixarilmalidir. Sahada az miqdarda pambiq kolu qalarsa i§ vaxti kotanin, kultivator, dirmigin i§çi orqanlarina iliçacak va §umun, becarma içlarinin, sapinin düzgün aparilmasina maneçilik edacak. Saha quzapayindan tam tamizlandikdan sonra üzvi va mineral gübra verilmali, 30-35 santimetr darinliyinda çumlanmali va arat olunmalidir. Saha malalanmali, sapindan qabaq alaq otlarina qar§i kimyavi herbisitlar verilmalidir. Sapin aprelin avvallarinda - havanin temperaturu 20-25 C olduqda hayata keçirilmali, har hektara 70-80 kiloqram lifli, 20-25 kiloqram isa lifsiz toxum sapilmalidir. Carga arasi 90 santimetr olan sahalarda 120-130 min, 60 santimetr olan cargalarda isa 100-110 min bitki olduqda hektardan yax§i mahsul götürmak mümkündür.
Ölkamizda aqrar sektorun, xüsusila pambiqçiligin inkiçafina nail olmaqla bagli qarçiya qoyulan vazifalar Neftçala rayonunda da ugurla icra olunur. Rayon Dövlat Aqrar inkiçaf Markazindan bildiriblar ki, ötan il 23 min 41 ton mahsul istehsal edan rayon pambiqçilari bu mövsüm istehsali 25
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
min tona çatdirmagi qar§iya maqsad qoyublar. Bu maqsada nail olmaq ûçûn akinçilar 6 min 728 hektar sahada §um aparib, sahalara kifayat qadar üzvi gübra verib, §umlanmi§ sahanin 2 min 676 hektari arata qoyublar. Hamçinin 1563 mahsul istehsalçisi ila müqavila baglanilib, sapin ûçûn lazim olan bütün texnika baxi§dan keçirilarak hazir vaziyyata gatirilib, kifayat qadar yüksak reproduksiyali toxum sortlari sifari§ olunub. Yaxin zamanlarda sahalarin malalanaraq sapin üçün hazirlanmasina baçlanilacaqdir. Torpaqda normal temperatur yaranan kimi sapin kampaniyasina baçlanilacaq.
Saatli, Agcabadi va Kürdamir rayonlari göstaririlari mümkün qadar artirmaq niyyatindadir. Respublikanin an böyük pambiqçiliq rayonu olan Saatlida isa növbati ilin mahsulu üçün çiyid sapinina hazirliq i§lari görülür. Rayon Dövlat Aqrar inki§af Markazindan verilan malumata göra, bu il Saatlida 13 min 850 hektar sahada pambiq akini aparmaq nazarda tutulub. Ötan il ölka üzra an çox "ag qizil" istehsal edan pambiqçilar bu il da mahsul istehsalinda farqlanmak ^ün bütün tadbirlari vaxtinda hayata keçirirlar. Bu maqsadla rayonda faaliyyat göstaran 4 pambiq emali müassisasi 2 min 964 mahsul istehsalçisi ila müqavila baglayib, 13 min 644 hektar sahada qi§ §umu aparilaraq, ondan 6 min 555 hektari arata qoyulub, suvarma kanallari vaxtinda lildan tamizlanib. Hazirda bazi arazi nümayandaliklarinda çiyid sapilacak sahalarda malalama içlarina baçlanilib.
Qeyd edak ki, ötan il Saatlida 14 min 141 hektar pambiq sahasindan 47 min 365 ton mahsul yigilib. Har hektarin mahsuldarligi 33 sentner olub. Pambiqçilar cari ilda mahsul istehsalini 50-55 min tona çatdirmagi qarçiya maqsad qoyublar.
Ötan il mahsul tadarüküna va har hektarin mahsuldarligina göra respublikanin pambiqçiliq rayonlari arasinda ön siralarda dayanan Agcabadi pambiqçilari isa cari ilin çiyid sapinina baçlayiblar. Xatirladaq ki, 2020-ci ilda Agcabadi rayonunda 10 min 689,2 hektar sahada pambiq akilib, 37 min 887 ton mahsul istehsal edilib, orta mahsuldarliq 35,44 sentner olub. Agcabadi pambiqçilari 2021-ci tasarrüfat ilinda da bol mahsul yeti§dirmak azmindadirlar. Cari ilda rayon arazisinda 10 min 615 hektara yaxin akin sahasinda pambiq akilmasi planlaçdirilib.
Bununla alaqadar olaraq "Azarpambiq" MMC, "MKT istehsal Kommersiya" MMC va "P-Agro" MMC ila istehsalçilar arasinda müqavilalar baglanilib. Rayonun bütün tasarrüfatlarinda pambiq mövsümüna hazirliq ba§a çatib. 9kin sahalarindan yüksak mahsul alda etmak ^ün aqrotexniki talablara düzgün va ardicil amal olunmasi diqqat markazinda saxlanilib. Sahalar optimal müddatda §umlanilib, tamizlanib, suvarma suyu va mineral gübralarla tamin olunub, malalanib.
Artiq tasarrüfatlarda çiyid sapinina baglanilib. Bu il sahalarda rayona emal müassisalari tarafindan gatirilmi§ yüksakkeyfiyyatli pambiq sortlari yetiçdirilacak. Traktorlar, sapin aqreqatlari va digar texniki vasitalar sapin içlarina safarbar olunub. Çiyid sapininin 15-20 gün müddatinda ba§a çatdirilacagi planlaçdirilir.
Respublikamzin aran rayonu olan Kürdamirda da çiyid sapini kampaniyasina baglanilib. Rayon Dövlat Aqrar inkiçaf Markazindan bildirilib ki, ilk günlardan sahalara 25 sapin aqreqati, 30-dan çox malaçakan traktor çixarilib va artiq 100 hektardan çox sahada sapin aparilib. Çiyid sapini rayonun asasan, §ilyan, Qarasu, Muradxan, Sor-Sor, Köhünlü, Karrar va Garis öyriband arazi dairalarini ahata edir.
Qeyd eda bilarik ki, pambiqçiliq sahasi Kürdamirda ananavi tasarrüfat sahasidir. Ötan il bölgada 1997,5 hektarda akin aparilmiç, har hektardan 28,7 sentner mahsul götürülmü§dür. Cari ilda rayonda 2500 hektar sahada çiyid sapilacayi gözlanilir. Pambiq tadarükü mantaqalari 96 nafar istehsalçi ila müqavila baglayib. Hazirda sapinin qisa vaxtda va müta§akkil ba§a çatdirilmasi ^ün bütün qüvvalar safarbar olunub.
Cografi mövqeyina göra Zardab §ahari Kür çayi ila Qarasu çayinin yaratdigi yarimadaya banzar bir arazida yerlaçdiyina göra burada da§qin tahlükasi daim mövcud olub. Lakin bu da bir realliqdir ki, Kür çayinin zardablilarin hayatinda tarixan xüsusi yeri va ahamiyyati olub, bu gün da var. Tasadüfi deyil ki, Zardab rayonunun 42 kandindan 22-i mahz Kür çayi boyunca yerlaçir. Ümumiyyatla , Kür çayinin 85 kilometri, respublikamizin üzra taqriban12 faizi Zardab arazisindan keçir. Markazi Aranda yerlaçan Zardab üçün Kür çayinin, onun bol suyunun müstasna ahamiyyatini nazara alan zardablilar hayatlarini tahlükaya atmaqdan bela çakinmayarak zaman-
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Impact Factor: SJIF 2019 - 5.П СЕЛЬСКОХОЗЯСТВЕННЫЕ НАУКИ
2020 - 5.497
2021 - 5.81
zaman daha 9ox ana Kürün sahilina siginiblar.
Malumdur ki, Kür 9ayi tez-tez da§ar, sahillari, oradaki akinlari yuyub aparar, Kürkanari kandlarin sakinlari sel sularindan canlarini götürüb qiraq kandlara qa9ar, aylarla orada maskunla§ardilar. Bela hallara an qadim zamanlardan tutmu§ Hasan bay Zardabinin Zardabda ya§adigi dövrlarda da, 1930-1940-ci illarda da tez-tez tasadüf olunardi. 1968-1980-ci illarda Zardab rayon partiya komitasina Fikrat §arif oglu öfandiyev rahbarlik edib. Bu dövrda rayonda pambiq9iligin, heyvandarliq va barama9iligin inki§afi istiqamatinda xeyli iralilayi§ alda edilmi§, ahalinin ya§ayi§ saviyyasinin yüksalmasi ü9ün mühüm i§lar görülmü§dür. Madani va sosial obyektlarin, tarla dü§argalari va tövla binalarinin, istehsal müassisalarinin tikintisina diqqat artirilmi§dir. Bunun naticasidir ki, bu gün Zardab §aharinda 40-dan 90X kü9a, 1500-dan 90X ev var.
Ulu öndarin Azarbaycana ba§9iliq etdiyi zamanda Zardab §aharinin Kür 9ayinin da§qinlarindan mühafizasi barasinda xeyli i§ görülmü§, sahil bandbarkitma i§lari ham9inin beton üzlüklar 9akilmasi hayata ke9irilmi§dir.
1978-ci ilda Kürün növbati dafa da§masi naticasinda Zardab §aharinin kö9ürülmasi tahlükasi yaranarkan Heydar öliyevin Zardaba tarixi safari olmu§dur.
"0kin9i" qazetinin 3 iyun 1978-ci il tarixli sayinda ulu öndarin Zardaba safari haqqinda a§agidaki mazmunda malumat verilmi§dir: "Heydar öliyev insanlarla olduqca mehriban görü§mü§, onlarin problemlari ila yaxindan maraqlandi. Ulu öndar ham9inin tasarrüfatlarla tani§liga da böyük diqqat yetirdi. §aharimizin giri§indaki 800 ba§liq mal-qara va süd9ülük-amtaa kompleksina galdi. Daha sonra isa 50 min ba§liq qu§9uluq kompleksinda, daha sonra isa 1977-ci ilda istifadaya verilan 1600 ba§liq mal-qara kökaltma meydan9asinda olmu§dur. Böyük yem zavodu da ölka rahbarinin diqqatini calb etmi§di.
9D9BÍYYAT:
1. Z.T.Imrani, K.Z.Zeynalova "Azarbaycanda tasarrüfatin arazi ta§kilinin iqtisadi-cografi xüsusiyyatlari" Baki-2014
2. https://e-qanun.az/framework/36050 Azarbaycan Respublikasi Prezidentinin 2017ci il 13 iyul tarixli 3082 nömrali sarancami ila tasdiq edilmi§dir.
3. https://www.agro.gov.az/az/news/pambiqciliq-2021-buguenedek-63684-hektar-sahede-ciyid-sepini-aparilib
4. Cografiya ensiklopediyasi: II kitab Baki-2012
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
