CC BY
8Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 »
2021 - 5.81
ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ ECONOMIC SCIENCES
AZ9RBAYCANIN UMUMMiLLi LiDERi HEYD9R OLiYEViN MiLLi iQTiSADi iNKl§AF STRATEGiYASININ, MALiYYa V9 AUDiT SiSTEMiNiN QURUCULUGUNDAKI ROLU
9HM9DOV AKiF KAMRAN OGLU
"iqtisadiyyat" kafedrasinin muallimi, Minga9evir Dovlat Universiteti, Azarbaycan
Annotasiya: Azdrbaycan Respublikasmin Mustaqillik dovrunun ilk illdrindd Azdrbaycan iqtisadiyyati gox murakkab va gatin bir yol kegmi§dir. Bu dovr iqtisadi siyasatprinsiplarinin va social-iqtisadi inki§afin mutanasibliyinin pozulmasi, Respublikada va onun hududlarindan kanarda ba§ veran malum tarixi proseslarin gozlanilmadan dayi§masi, iqtisadi islahatlarin duzgun istiqamatlandirilmamasi va butovlukda iqtisadi systemin dayi§masi ila saciyyavidir.
Bu gun milli iqtisadi inki§afin Azarbaycan modeli haqqinda qabul olunan statusa malikdir. dsasi dunyanin siyasi va iqtisadi arenasinda gorkamli va mohkam iradali uzaqgoran strateq kimi taninmi§ Umummilli Liderimiz Heydar dliyev tarafindan qoyulmu§ va bu gun onun layiqli davamgisi, dunya arasinda ozuna bir §axsiyyat va dovlat ba§gisi kimi kifayat qadar nufuz qazanmi§ olka Prezidenti ilham dliyev tarafindan muvaffaqiyyatla hayata kegirilan Azarbaycan milli iqtisadi inki§af modeli muasir dunya iqtisadi modelinin muayyan xususiyyatlarini va asas musbat cahatlarini ozunda aks etdirsa da, bir gox milli xususiyytlarina, istehsal va qeyri istehsal amillarina gora onlardan farqlanir.
Agar soztor:Umummilli lider, ulu ondar, iqtisadi inki§af maliyya, audit.
NATIONAL LEADER OF AZERBAIJAN HEYDAR ALIYEV NATIONAL ECONOMIC
DEVELOPMENT STRATEGY, ITS ROLE IN THE CONSTRUCTION OF THE FINANCIAL AND AUDIT SYSTEM
A.K.AHMEDOV
Abstract: In the first years of the independence of the Republic of Azerbaijan, the economy of Azerbaijan went through a very complicated and difficult path. This period is characterized by the violation of the principles of economic policy and the proportionality of socio-economic development, the unexpected change of known historical processes occurring in the Republic and beyond its borders, the incorrect direction of economic reforms and the change of the economic system as a whole. Today, the Azerbaijani model of national economic development has an accepted status. The foundation of Azerbaijan was laid by our National Leader Heydar Aliyev, known as an outstanding and strong-willed visionary strategist in the political and economic arena of the world, and successfully implemented by President Ilham Aliyev, who today is his worthy follower and has earned enough prestige for himself as a personality and head of state in the world. Although the economic development model reflects certain features and main positive aspects of the modern world economic model, it differs from them due to many national characteristics, production and non-production factors.
Keywords: National leader, great leader, economic development, finance, audit.
Xalqimizin Umummilli Lideri Heydar 3liyev Respublikanin butun sahalarinda milli iqtisadi inki§af strategiyasini muayyanla§dirmi§ muasir dovrun talablarina uygun olaraq ham yeni Azarbaycan dovlat9iliyi ideyasini yaratmi§ ham da bu ideyani hayata ke9iran siyasi va intelektual quvvalari-sari§tali idara9ilari va olkani mutaraqqi sosial-iqtisadi inki§af orbitina 9ixarmaga qadir olan milli kadrlari formala§dirmaga nail olmu§dur.
Mustaqillik barpa edildikdan bir muddat sonra, yani Heydar 9liyevin rahbarliyi ila 1997-ci ildan ba§layaraq Respublikamizda makroiqtisadi sabitla§ma va iqtisadiyyatin davami va dayanaqli
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science" PF "International Research Center "Endless Light in Science"
ECONOMIC SCIENCES
inki§afi sahasinda boyuk ugurlar alda edilmasini sartlandirmi§dir. Sosial-iqtisadi sferada alda olunmu§ ugurlar olka vatanda§larinin ya§ayi§ saviyyasinin yuksaldilmasina, i§sizliyin va an asasi yoxsullugun azaldilmasina xidmat etmi§dir. Bu noqteyi nazardan, muasir Azarbaycanin qurucusu Heydar Oliyevin rahbarliyi altinda Azarbaycan iqtisadiyyatinin 1970-1980 va 1993-2003-cu illarda davamli va dinmaik inki§af dovrunun oyranilmasi va qloballa§ma §araitinda onun tabligi masalalari xususi ahamiyyat kasb edir.
9sasi Umummilli Lider Heydar 9liyev tarafindan qoyulmu§ milli iqtisadi inki§af (1993-2003) aktual problemlarin halli istiqamati 2003-cu ildan Ulu Ondarin layiqli davam^si ilham 9liyev tarafindan davam etdirilir. Bu manada:
• iqtisadiyyatin inki§afinda raqamsalla§manin rolu.
•Qloballa§ma va qlobal iqtisadiyyat.
•Qloballa§an dunyada ba§ veran bohranlarin insanlarin maddi rifahina tasiri.
•Azarbaycanda muhasibat u9otunun muasir vaziyyati va onun inki§af meyillari
•Muhasibat u9otu va maliyya hesabatinin beynalxalq standartlari va onlarin tatbiqi xususiyyatlari.
•idaraetmada beynalxalq maliyya standartlarina uygun muhasibat u9otunun ta§kili prinsiplari.
•Azarbaycanda idaraetma islahatlarinin zaruriliyi va proritet istiqamatlari.
•Qloballa§manin inki§af etmakda olan olkalara tasiri.
•Azarbaycan iqtisadiyyati yeni inki§af marhalasinda
•Beynalxalq iqtisadi munasibatlarda qloballa§ma fenomeni.
•Qloballa§ma prosesinda Azarbaycanin sosial va iqtisadi inki§af istiqamatlari.
•Valyuta bazarinin faaliyyatinin tahlilinda istifada olunan praktik metodlar.
•Aqrar sahanin davamli inki§afi, arzaq tahlukasizliyinin muhum §artidir.
•Azarbaycanda innovasiya potensialinin qiymatlandirilmasi.
•Qlobal inki§afda beynalxalq maliyya munasibatlari.
•Maliyya bazarinin inki§af formala§masi.
• Azarbaycanin qloballa§an dunya iqtisadiyyatina inteqrasiya prosesinda stimulla§dirici vergi sisteminin asas istiqamatlari.
• Olka iqtisadiyyatinin inki§afinda yungul sanayenin rolu.
•Azarbaycanin muasir milli iqtisadi inki§af strategiyasi: problemlar, ralliqlar, va strateji hadaflar.
•Qloballa§ma §araitinda Azarbaycanin bank sektoru.
Va sair qeyd etdiklarim va etmadiklarim movzularla Azarbaycan muasir iqtisadi elmlarin aktual problemlarin hallinda maqalalarda va bir 9ox taninmi§, iqtisad9ilarin, muvafiq dovlat qurumlarinin rahbarlari va mutaxassislarinin i§tiraki ila "Azarbaycan dinamik inki§af yolunda: naticalar va perspektivlar" movzusunda ke9irilmi§ konfransda ilk dafa olaraq Azarbaycan yeni iqtisadi inki§af modelinin formala§masi zaruriliyi, onun movcud problemlarinin ara§dirilmasi, onlarin halli yollari strategiyasinin muayyanla§dirilmasi masalalari muzakira edildi.
Hazirda Azarbaycan modelinin istinad noqtasini iqtisadiyyatin ekstensiv inki§afi ta§kil edir. Yani milli iqtisadi inki§afin tabii resurslarin daha geni§ miqyasda calb edilma hesabina deyil, ilk novbada movcud resurslardan daha samarali istifada edilmasi, intensive struktur islahatlarinin hayata ke9irilmasi va takmilla§dirilmasi, iqtisadiyyatin diversifikasiyasi, transformasiyasi, §axalandirilmasi va nahayat olkanin iqtisadi resurslarina asaslanan qeyri-neft sektorunun inki§afi hesabina alda edilmasina soykanir.
Aparilan ara§dirmalar gostarir ki, Azarbaycanin inki§af modelinin fundamental asaslarindan birini iqtisadiyyatin modernla§dirilmasi ta§kil edir. 9sasi Ulu Ondar Heydar 9liyev tarafindan hala ke9id dovrunun ilk illarindan qoyulmu§ modernla§ma siyasati ozunda faktiki olaraq dord qlobal problem ahata edirdi: idaraetrmanin modernla§dirilmasi, infastrukturun modernla§dirilmasi va insan kapitalinin modernla§dirilmasi.
ECONOMIC SCIENCES
Bu gun modernla§dirmanin butun istiqamatlari uzra hayata ke9irilan praktiki i§larin naticalarini bizim har birimiz real hayatimizda hiss edir va goruruk. Milli iqtisadi inki§af modelinin asas xususiyyatlarindan biri butun sahalarda modernla§manin daimi va davamli xarakterli olmasidir.
Olkanin sosial-iqtisadi inki§afinda maliyyanin rolunun artmasi onun mazmununun nazari cahatdan oyranilmasini, bu asasda yeni maliyya siyasatinin maqsad va vazifalarina uygun maliyya mexanizminin i§lanib hazirlanmasinin zaruriliyini §artlandirir ki, bu da iqtisadiyyatin yuksak inki§af suratini tamin etmaya tasarrufat9iligin butun subyektlarinin samarali faaliyyat gostarmasina, budca sisteminin butun halqalarini tarazla§dirmaga, ahalinin sosial mudafiasinin suratlandirilmasina va hayat saviyyasinin yuksaldilmasina imkan verir.
Muasir iqtisadi adabiyyatlarda maliyya nazariyyasi masalalara kifayat qadar diqqat yetirilmir ki, bu da maliyyanin sosial-iqtisadi proseslara tasirinin laziminca qiymatlandirilmamasina, maliyya siyasatinin maqsad va vazifalarinin asaslandirilmasinda uygunsuzluqlarin amala galmasina, dovlatin sabit iqtisadi inki§afa va makroiqtisadi davamliliga nail olunmasi uzra hayata ke9irdiyi tadbirlarin samaraliliyinin zaiflamasina gatirib 9ixarir. Bu masalalarin halli maliyya sisteminin inki§afinin yeni konsepsiyasinin i§lanib hazirlanmasini, olkada maliyya sabitliyina nail olunmasini, iqtisadi bohranin manfi tasirlarinin azaldilmasini talab edir.
Maliyya-iqtisad fanlari uzra, xususan maliyya nazariyyasi sahasinda darsliklara olan ciddi talablari nazara alaraq, taqdim edilan darslikda iqtisadi nazariyyanin asas muddaalarinin, Azarbaycanin va xarici tatqiqat9ilarin baxi§larinin tahlili asasinda maliyyanin mahiyyati va rolu, maliyya resurslari va maliyya mexanizminin haqqinda nazari muddaalar asasinda maliyya sistemi, maliyyanin idara edilmasi haqqinda nazari baxi§lar §arh edilir, onlarin sosial-iqtisadi proseslara tasiri mexanizmi faaliyyatinin xususiyyatlari gostarilir. Masalalara bu cur yana§ma Azarbaycanda makro va mikro saviyyada maliyya munasibatlarinin ta§kilinin xususiyyatlarini va habela maliyyanin muasir meyillarini gostarmaya imkan verir. Bu masalalarin darindan oyranilmasi mutaxassislarin hazirlanmasinda ahamiyyatli rol oynayir. £unki, onlar nainki kifayat qadar nazari biliklara yiyalanmali, ham da praktiki vardi§lara va bu biliklari maliyya-kredit sferasi orqanlarinda pe§akarcasina istifada etmak qabiliyyatina malik olmalidir.
iqtisadiyyatimizda materiallarinin bu cur §arhinin mantiqiliyi dord bolma, ibarat olan darsliyin strukturunu muayyan etmi§dir. Birinci bolmada xronolojitarixi tahlil asasinda maliyya nazariyyasinin umumi asaslari, obyektiv iqtisadi kateqoriya kimi maliyyanin mahiyyati va funksiyalarinin muasir durumu §arh edilir, bazar munasibatlari §araitinda onun mazmununundayi§masi tahlil edilir, Azarbaycan Respublikasinin muasir maliyya sisteminin xarakteristikasi verilir. Maliyyanin idara edilmasi masalalari atrafli oyranilmakla, maliyyanin iqtisadiyyata va sosial sferaya tasiri tadqiq edilir. Azarbaycan Respublikasinda maliyya siyasatinin mazmunu va ahamiyyati, muasir §araitda onun hayata ke9irilmasinda maliyya mexanizminin rolunu atrafli ara§dirilirr. Burada maliyya nazarati va audit xidmatinin izahina xususi diqqat yetirilir.
ikinci bolmada Azarbaycan dovlat va baladiyya maliyyasinin tarkibi tahlil edilir, onun mazmunu, dovlat, regional va yerli saviyyada ta§kili xususiyyatlarinin xarakteristikasi verilir. Burada budcanin takrar istehsal prosesinda rolu, Azarbaycan Respublikasinin budca sisteminin ta§kili, galirlari va xarclari, budca prosesinin hayata ke9irilmasi masalalarinin ara§dirilmasi xususi yer tutur. Bu bolmada burcadankanar dovlat va baladiyya fondlarina, Azarbaycan Respublikasinin budca sisteminin (edcalarin) balansla§dirilmasinin tamin edilmasinda xususi rol oynayan dovlat va baladiyya borclanmasi masalalari §arh edilir.
U9uncu bolma fardi sahibkarliq da daxil olmaqla tasarrufat subyektlarinin, yani iqtisadiyyatin ayriayri sfera va sektorunda kommersiya va qeyri-kommersiya ta§kilatlarinda, ev tasarrufatinda maliyyanin ta§kilinin oyranilmasina hasr edilmi§dir.
Bu movzular §arh edilarkan tasarrufat subyektlarinin maliyya resurslarinin manbalarinin va novlarina, mikrosaviyyada maliyyanin idara edilmasinin xususiyyatlarinin ara§dirilmasina xususi diqqat yetirilir. Burada sigorta faaliyyatinin nazari aspektlari va ta§kili asaslari, maliyya bazarinin formala§masi va inki§afi masalalarina geni§ yer verilir.
ECONOMIC SCIENCES
Dördüncü bölmada beynalxalq valyuta-maliyya va kredit münasibatlari atrafli i§iqlandirilir.
Bütün asas masalalarin §arhi Azarbaycanin, habela xarici ölka alimlarinin elmi-nazari va praktiki müddaalarina asaslanir.
Bazar iqtisadiyyati §araitinda maliyya planla§dirilmasi va proqnozla§dirilmasina, qeyri-kommersiya ta§kilatlarinin maliyyasinin faaliyyat xüsusiyyatlarina, maliyya bazarinin nözlarina, dövlat va baladiyya maliyyasi kimi masalalara daha geni§ yer verilir.
Statistik, müqayisali, faktiki tahlil metodlarindan istifada edilmi§, materiallarin §arhinda xronoloji, sistemli va kompleks yana§maya istinad edilmi§dir. 9sas anlayi§larin ilkin müayyan edilmasindan ibarat olan §arhin mantiqi va maliyyanin ta§kilinin va faaliyyatinin asaslarinin maliyya münasibatlarinin qanunauygunluqlarini va müasir inki§af meyillarini ba§a dü§maya imkan verir.
Maliyya makroiqtisadi nazariyyanin ayrilmaz hissasi kimi inki§af edarak (avvalca dövlat, sonra müassisa va ev tasarrüfati kimi) son naticada "maliyya nazariyyasi" qisminda makroiqtisadi nazariyyada se9ilmak ü9ün kifayat qadar farqlandirici alamatlara malikdir.
Sonda onu da göstarmak olar ki, maliyya bir elmi istiqamat kimi maliyya resurslarinin amala galmasi, bölü§dürülmasi va istifadasi asasinda yaranan münasibatlari öyranir va bu münasibatlarin inki§af qanunauygunluqlarini a§kar edir. Maliyya elminin malum aparati (mazmunu) inki§af edir, yeni mazmunla, ictimai hayatin adekvat ger9akliklari ila zanginla§ir. Maliyyanin sosial-iqtisadi mahiyyati a§agidaki masalalarin tadqiqi va onlara cavab vermasindan ibaratdir: bu va ya digar tasarrüfat9i subyekt, vatanda§, dövlat, yerli özünüidaraetma orqani özünün maliyya resurslarini kimin va yaxud nayin hesabina formala§dirir va bu pul vasaitlari neca, kimin xeyrina istifada edilir?
Maliyya - müayyan zaman müddatinda pul dövriyyasi va dövriyyadaki pulun hacminin müayyanla§dirilmasi, pul vasaitlarinin müxtalif funksiyali va mahiyyatli fondlara calbi va istifadasinin idara edilmasi prosesidir.
Maliyyanin mahiyyatinin bela aydinla§masi göstarir ki, maliyya bütövlükda mahsul axinlarini tamamlayan, mübadilani asanla§diran pul dövriyyasi demakdir.
Maliyya markazi banklarin, dövlatin kredit va büdca siyasatinin yardimi ila " yaranan " pul vasaitlarinin macmu hacmidir.Maliyya müxtalif fondlara - dövlat büdcasi, fardi kommersiya layihalari fondu, bank sektoru va s calb edilan, istifada edilan pul vasaitlaridir.Maliyya pul va pul fondlari ila bagli bu va ba§qa proseslarin idara edilmasidir.
Maliyya - pullarin müxtalif fondlara calbi, istifadasi, dövriyyasi, harakatini va s. xarakteriza edan münasibatlar pulun özü yarandigi andan ta§akkül tapmaga ba§layir.
Maliyya sisteminin ta§akkül tarixi pulun yaranma tarixindan ba§lansa da, maliyya tarixi pul tarixi ila tam eynila§dirmak albatta ki, sahv olardi. £ünki avvalda göstarilmi§dir ki, maliyya sistemi müxtalif pul fondlarinin formala§masi, istifadasi va s. balka da, dövlat maliyya sisteminin ta§akkül va inki§af hesab etmak olar.
Belalikla, dövlat maliyya sisteminin maliyya tarixinda ahamiyyatli yer tutmasi mübahisasizdir.
Maliyya ( maliyya nazariyyasi ) - pul dövriyyasi va dövriyyadaki pulun hacminin formala§masi, pul vasaitlarinin harakati va istifadasi, pul vasaitlarinin idara edilmasi proseslarini va bu proseslarin efekktivlik saviyyasinin artirilmasi yollarini öyranan elmdir.
Bu xarakteristikadan a§kar görünür ki, maliyya elmi takca pul dövriyyasini tasvir etmamalidir.Bu elm Markazi Bankin u9ot daracalarini artib, yaxud azaltmaq faktinin konstasiyasi ila mahdudla§malidir. Maliyya nazariyyasi vergi daracalarinin artirilib-azadalmasi qararlarinin qeydiyyatini aparmaqla kifayatlanmamalidir. Yaxud har hansi inversiya layihalarinin u9otunu aparmagi öz maqsadi hesab etmamalidir. Maliyya elminin balka da va yaqin ki, an ba§lica vazifasi bu hayata ke9irilan va ke9irilacak i§larin iqtisdi effektivliyini müayyanla§dirmakdir.Maliyya elminin an ba§lica vazifasi budur ki, dövriyyadaki pul hacminin ümumi iqtisadi artimi §artlandiran saviyyada artimi va azalmasini müayyyanla§dirsin.Fiskal siyasatin samarali olmasini tamin etsin.Fardi layihalarin na daracada effektiv olub-olmamasi a§karlasin.
Maliyyanin ba§qa va daha tez-tez istifada olunan §arhlarindan biri isa a§agidaki kimidir:
ECONOMIC SCIENCES
Maliyya - dovlatin, onun arazi bolmalarinin, ham9inin ictimai mahsulun payla§dirilmasi va yenidan payla§dirilmasi prosesinda genislandirilmi§, yenidan istehsalat va sosial ehtiyaclarin tamin olunmasi u9un zaruri olan vasait fondlarinin formala§masi, payla§dirilmasi va istifada uzra iqtisadi pul vasaitlarinin munasibatlaridir.
Bu §artla birga dovlat maliyyasinin bir qayda olaraq onlarin iqtisadi va maddi xarakteriskasi da vardir:
1) iqtisadi manada - milli galirin bolgusu, payla§dirilmasi va yenidan bolgusu naticasinda dovlat va baladiyya pul fondlarinin formala§masi prosesinda yaranan pul munasibatlari sistemidir:
2) Maddi manada - umumi maqsadlar u9un safarbar va istifada olunmu§ dovlat va baladiyya sturuukturlarin pul fondlaridir.
MALiYYONiN FUNKSiYALARININ MOZMUNU
1. Bolgu- yenidan bolgusu -Maliyya mexanizminin faaliyyati prosesinda istehsal olunmu§ ictimai mahsulun bolgusunu va yenidan bolgusunu hayata ke9irilir.Bununla yana§i ictimai pul fondlari sistemi vasistasila dovlat maliyya vasaitlarinin formala§masi va onlarin bolgusunu haayata ke9irilir. Ela hesab olunur ki, ictimai maliyya fondlari vasitasila umumidaxili mahsul bolu§durulur.Bu da dovlat va baladiyya maliyyasina makro iqtisadi nizamlama ahamiyyati verir.
2. Tanzimlama -Camiyyatin va dovlatin quvvada olan talabatlarinin va imkanlarinin tasnifatindan va sistemla§dirilmasindan ibaratdir.
3. Nazarat-Maliyya camiyyatin va dovlatin talabat hacmi va imkanlari uzra monitorinq va nazarati hayata ke9irmaya §arait yaradir.Bu funksiya, tabii ki, digarlari ila six alaqadair.
Maliyya sferasi maliyya sistemi adlandirilir. £unki sistem har bir hissasi tamligin xarakteristikasina oz tovhasini veran va qar§iliqli alaqali hissalardan ibarat muayyan bir tamliqidir.Sistem anlayi§inin bu izahindan ballidir ki, maliyya sferasini, Umumiyyatla , bir sistem adlandirmaq u9un bu sfera muxtalif eaementlardan alt sistemlardan va s. dan ibarat olamalidir.
Postsovet maliyya darsliklari va §arh lugatlarinda maliyya sisteminin izahi §aksiz mubahisali maqamlara malikdir.Bela ki, bu darslik va lugatlar maliyya sistemi anlayi§ani asasan a§agidaki kimi xarakteriza edir;
Maliyya sistemi pul vasaitlarinin yaranmasi va istifadasi prosesinda yaranan maliyya munasibatlarinin macmsudur.Bu izahda bir tarafdan sistem anlayi§ina qar§iliqli alaqali elementlarin yaratdigi butovluk §artina diqqatsiz yana§ilir.Yani gostarilmirki, maliyya sistemi qar§iliqli alaqali munasibatlar macmusudur.
Azarbaycan Respublikasinda xazinadarliq sistemi 1995-ci ilda umumi milli lider Heydar 9liyevin dovrunda Ba§ xazinadarliq budca sistemi yaradilmi§dir.Qeyd ediram ki, ilk xazina u9otu regionlar uzra Minga9evir §aharinda 1-ci marhalanin ba§ tutmu§dur ki, bu da manim hamin dovrda Minga9evir maliyya idarasinin rahbari olmu§sam .Xazina darliq i§inin qurulmasinda faal i§tirak9ilarindan olmu§am.
Milli iqtisadiyyatin bazar munasibatlarina ke9masi va dunya sistemina six inteqrasiyasi, muxtalif mulkiyyat va ta§kilati-huquqi formali tasarrufat subyektlarinin yaranmasi, sahibkarliq faaliyyatinin geni§lanmasi yeni olan biliklar sahasinin meydana galmasina sabab olmu§dur. Bu auditdir.
Audit (latinca "audio" -e§itmak sozundandir) - muxtalif tasarrufat9iliq va mulkiyyat formalarina aid muassisalarda muhasibat u9otunun va maliyya hesabatinin aparilmasinin duzgunluyunun va quvvada olan qanunvericiliya uygunlugunun yoxlanmasi prosesidir. Audit muassisanin verdiyi maliyya informasiyasinin duzgunluyuna mustaqil nazaratdir va auditor ta§kilati (firmasi), yaxud sarbast auditorla muassisa, idara, ta§kilat, yaxud digar sifari§9i arasinda baglanan muqavila asasinda aparilir. Auditin maqsadi faktlarin toplanmasi va qiymatlandirilmasi, muassisanin hesabatinin, balansinin va tasarrufat9iliginin naticalarinin yoxlanilmasi, habela muassisanin muassisanin maliyya-tasarrufat faaliyyati ila bagli muxtalif masalalar uzra digar xidmatlarin gostarilmasidir.
ECONOMIC SCIENCES
Dünya tacrübasinda auditin xidmati 9ox asrlik tarixa malikdir. Azarbaycanda auditin ortaya 9ixma tarixi isa 1991-ci ildan ba§layir.
iqtisadi adabiyyatlarda audit anlayi§i haqqinda müxtalif fikirlar vardir. Xarici tacrübani §arh edan bir sira adabiyyatlarda auditin kompleks iqtisadi tahlil oldugu asaslandirilir. iqtisadi adabiyyatlarda audit ( daxili va xarici) özünün mahiyyati, mazmunu va tayinati etibarila ba§lica olaraq , maliyya-tasarrüfat faaliyyatinin va maliyya-tahlilinin metod va üsullardan istifada etmakla va ya onlari alaqalandirmakla hayata ke9irilmasi kimi ifada edilir.
"Audit xidmati haqqinda" Azarbaycan Respublikasi Qanununun 2-ci maddasinda müayyanla§dirilmi§dir ki, audit - amtaa istehsali va sati§i , xidmat göstarilmasi va i§ görülmasi ila ma§gul olan tasarrüfat subyektlarinda mühasibat u9otunun daqiq va düzgün aparilmasinan, mühasibat va maliyya hesabatlarinin müstaqil yoxlanilmasidir.
Auditin mahiyyatlarinin va vazifalarinin ara§dirilmasi göstarir ki, bu, xüsusila mürakkab sosial cahatdan neytral iqtisadi alatdir.
Milli iqtisadiyyatin bütün sahalarinda audit yoxlamalarini auditorlar hayata ke9irir. Bu zaman onlarin qar§isinda bir sira taxirasalinmaz vazifalar durur:
-müassisada mühasibat u9otunun ta§kilinda va aparilmasinda subyektlara auditor xidmati göstarmak;
- müassisa va tasarrüfat subyektlarinin faaliyyatlarinin yoxlanilmasinda onlara yardim9i olmaq;
- alda edilmi§ naticalar haqqinda iqtisadi subyektlata lazimi maslahatlar vermak;
- ekspert qiymatlandirmalarinda va müassisanin maliyya-tasarrüfat faaliyyatinin naticalarinin tahlilinda müassisaya xidmatlar göstarmak;
-müassisanin tasis sanadlarinin hazirlanmasinda subyektlara pullu xidmatlar göstarmak;
Müassisa va tasarrüfat subyektlarinin faaliyyati, onun ta§kili, idara edilmasi va asas maqsadlarinin hayata ke9irilmasi baximindan bazar mexanizminin ara§dirilmasi, kompleks §akilda öyranilmasi demak olar ki, bütün marhalalarda öz aktualligi ila farqlanmi§dir. Lakin müasir dövrda bütün elmi problemlarin, o cümladan idaraetma saviyyasinin yüksaldilmasinin kaskinlik daracasi qeyri-§artsiz, olduqca yüksakda durur.
Hazirda sosial-iqtisadi inki§afin süratlandirilmasi ü9ün tasarrüfat mexanizmi yenidan qurulmaqla, ciddi islahatlar hayata ke9irilir. Bu prosesin müvaffaqiyyatla hayata ke9irilmasinda insan amili halledici rol oynayir. Bu tacrübanin tatbiq olunmasi i§inda auditin rolu böyükdür.
idaraetmanin tarkib hissasi olan sosial iqtisadi idaraetmanin maqsadi va vazifalari camiyyatin ke9mi§inin, bugününün va galacak inki§afinin hartarafli öyranilmasi naticasindan irali galan audit i§inin ta§kilina §arait yaradir. Audit anlayi§ini daxili audit va kanar audit kimi ba§a dü§mak lazimdir.
Daxili audit idaradaxili nazaratdir. Daxili auditin hacmi va maqsadlari müassisanin öl9üsündan va strukturundan, onun rahbarliyinin talablarindan asilidir. Kanar audit tasarrüfat faaliyyatinin u9otu, nazarati va tahlili sahasinda 9ali§an auditorluq faaliyyati ila ma§gul olmaq hüququna dair lisenziyasi va ya sertifikati olan yüksak ixtisasli mütaxassislarin ke9irdiyi müstaqil nazaratdir.
Geni§ takrar istehsal §araitinda istehsal, bölgü, tadavül va istehlak proseslarinin idara edilmasi, alaqalandirilmasi va tarazla§dirilmasi zaruriyyati meydana galir ki, bu probem da auditin kömayi ila hall olunur.
Audit obyektiv, optimal planla§dirmanin va biznes-plan göstaricilarinin qar§iliqli alaqalandirilmasinin zaruri §artlarindan biridir.
Respublikanin ayri- ayri regionlarinda, elacada müassisa va tasarrüfat subyektlarinda biznes plan tap§iriqlarinin, öhdaliklarin, sifari§ va müqavilalarin yerina yetirilmasi nazarat auditin qa§isinda duran mühüm vazifadir. Audit bu sahalar üzra daxili ehtiyatlarin a§kar edilmasi va onlardan samarali istifadi ü9ün amali maslahatlar verir.
Azarbaycanin dünya iqtisadi sistemina interqrasiyasi, xarici investisiyalarin ölkamizin neft va qeyri-neft sektorunna güclü axini, beynalxalq tacrüba asasinda idaraetma sisteminin takmilla§dirilmasi ölkamizda sahibkarliq faaliyyatinin va sosial-iqtisadi inki§afin süratlandirilmasina, yoxsullugun azaldilmasina, ahalinin ma§gullugunun va maddi rifah halinin yüksaldilmasina sabab
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497 »
2021 - 5.81
ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ ECONOMIC SCIENCES
olmu§dur. Bela bir §araitda movcud istehsal resurslarindan, asas fondlardan, dovruyya fondlarindan, torpaqdan va digar resurslardan maqsadauygun,qanaatla istifada olunmasina ehtiyac gundan-guna artir. istehsal rsurslarindan samarali istifada olunmasina nazarat, habela bu resurslardan daha da samarali istifada edilmasi yollarinin a§kar edilmasi audit vasitasila hayata ke9irilir.
Azad bazar munasibatlari §araitinda isehsal resurslarinin an aktiv hissasi hesab edilan i§9i quvvasindan samarali istifada gundamda duran an vacib masalalardan biridir. i§9i quvvasinin harakatinin idara edilmasi, amak resurslarinin samarali va maqsadauygun istifada yollarinin a§kar edilmasi audit vasitasila hayata ke9irilir.
Olkanin xalq tasarrufati miqyasinda idaraetma funksiyalarini icra edan, habela nazarat funksiyasini icra edan butun orqanlar milli iqtisadiyyatin inki§afina dair perspektiv va cari planlarin kompleks proqramini, proqnozlari, amr, sarancam va gostari§lari va s. hazirlayan zaman onlarin hayata ke9irlmasinin mumkun olub-olmamasini, habela hayata ke9irilmi§ tadbirlar va onlarin naticalarinin iqtisadi va sosial ahamiyyatini audit yoxlamalarina asasan muayyan edir. Demali, idaraetmanin asasini ta§kil edan planla§dirma, norma va normativlarin, talimatlarin, amr, va gostari§larin hazirlanmasi i§larina audit yoxlamalari ila ba§lanilir.
Bazar iqtisadiyyatina ke9id §araitinda milli iqtisadiyyatin inki§af templari daim artmalidir. Lakin ayri-ayri tasarrufat subyektlarinin ink§afinin artim tempi hami§a eyni olur. Eyni zamanda tasarrufat ehtiyyatlari da talab olunan miqdarda olmur. Bela bir §araitda milli iqtisadiyyatin butun sahalarinin faaliyyatinin qar§iliqli alaqali suratda tarazla§dirlmasi audit yoxlamalari arasinda muayyan edilir. Muasir aqrar sanaye inteqrasiya §araitinda sanaye sahalarinin kand tasarrufati, ticarat, tikinti, rabita, naqliyyat va s.sahalarin qar§iliqli alaqali suratda inki§afinin normal gedi§ati audit yoxlamalari aparmaq yolu ila mumkundur.
Olkanin dunya iqtisadi sistemina inteqrasiya etdiyi §araitda muassisa va tasarrufat subyektlarinin tasarrufat faaliyyatinin oyranilmasi i§larini onlarin ozlari, tabe oldugu ba§ idaranin tasarrufat orqanlari, maliyya va bank idaralari, investisiya qoyanlar, sahibkarlar, kreditorlar, vergi idaralari, ham9inin auditorlar, onun maliyya vaziyyatinda maraqli olan kanar muassisa, idara va ta§kilatlar, ictimai orqanlar tarafindan yerina yetirila bilar.
Bazar iqtisadiyyati talablarina uygun olaraq, muasir marhalada tasarrufat subyektlarinda idaraetmanin elmi saviyyasinin durmadan yuksaldilmasi proseslarinda tasarrufat-maliyya naticalarinin oyranilmasi va qiymatlandirilmasi muhum ahamiyyat kasb edir. Muassisa va tasarrufat subyektlarinda maliyya tasarrufat faaliyyatinin audit yoxlanmasi duzgun olmadiqda auditin hansi novundan istifada edilmasinin maqsada uygun olmasini da duzgun tayin etmak olmaz.
Belalikla Heydar 9liyev va Azarbaycan iqtisadi islahatlar, naticalar va perspektivlar sahasinda maliyya va audit sisteminin inki§afinda 9ox boyuk muhum rolu olmu§dur.
ODOBiYYAT:
1. 1993-cu ildan 2003-cu ila kimi dovlat ba§9isinin iqtisadi musavirlardaki 9ixi§lari.
2. 9yyubov V.S., Tagiyev A.M. Milli iqtisadiyyatin tanzimlanmasi.
Dars vasaiti. Baki, Avropa na§iriyyati-2014-cu il
3. Q.Abbasov "Muhasibat u9otu" dars vasaiti. Baki - 2017-ci il
