CC BY
8НАУКА О ЗЕМЛЕ УДК 53:37.016
TÖBiöTi QORUMAQ Ü£ÜN EKOLOJi TÖHSiLiN ÜMUMi STRATEGiYASI
ÖLiYEV AGAXÖLiL öLöSGöR OGLU
B/m., fizika üzra falsafa doktoru, ADPU, Baki, Azarbaycan
Annotasiya. "Tdbidti mühafizdnin ümumdünya strategiyasi"layihssinin ssas msqssdi ondan ibardtdir ki, tezlikls elmi ssaslar üzsrinds insanin rifahmm asili oldugu mövcud tdbidt ehtiyatlarmm saxlanilmasina nail olunsun. "Strategiyada tsbistin mühafizssi üzrs ssas tslsblsr müsyysnls§dirilmi§, insanin tsssrrüfat fsaliyysti ssbsbindsn ksskin istismara msruz qalmi§ tsbii ekoloji sistemlsr tsyin edilmi§, shali arasinda tsbisti mühafizs biliklsrinin yayilmasinin müxtslif metodlari tsklif olunmu§dur.
Agar sözlsr: ekoloji inki§af tarixi, tsbisti mühafizs, ekoloji tshsil, ekoloji maariflsndirms, ekoloji tshsilin ts§kili, ekoloji tsdris - tsrbiys prosesi
öhali ila i§ sahasinda ictimai qruplara va ayri-ayri adamlara tadris kömayinin göstarilmasnda a§agidaki masalalar müayyanla§dirilmi§dir:
a) atraf mühitla bagli problemlarda sarbast yönümla§ma qabiliyyatina nail olmaq
b) atraf mühitda hadisalarin müxtalifliyi haqqinda tasavvürlar alda etmak va atraf mühitdaki problemlarin meydana galmasinin asas mexanizmlarini ba§a dü§mak.
c) atraf mühita münasibatda zaruri qiymatli qurgulari, habela atraf mühitin yax§ila§dirilmasi va müdafiasinda aktiv i§tiraka sövq edan motivasiyalari alda etmak,
d) atraf mühitdaki problemlarin üza 9ixarilmasi va hall edilmasi vardi§larina nail olmaq.
ötraf mühit sahasinda ekoloji tahsil borcludur:
• ötraf mühiti bütövlükda - tabii va yaradilan, habela texniki va ictimai (iqtisadi, siyasi, texniki, madani-tarixi, manavi va estetik) nazardan ke9irmalidir.
• Bütün hayat boyu davam edan fasilasiz proses olmalidir (maktabaqadar saviyyada ba§lamali va formal va qeyri formal tahsil marhalalarinda davam etmalidir),
• Fanlararasi yana§maya malik olmali, balansla§dirilmi§ perspektivin i§lanilmasina kömak etmakla har bir fannin konkret mazmununa asaslanmalidir.
• Digar cografi rayonlarda §agirdlarin atraf mühitin §araitlarini düzgün qiymatlandirmalari ü9ün atraf mühitin asas masalalarini yerli, milli, mahalli va beynalxalq baximdan nazardan ke9irmalidir,
• Tarixi perspektivi nazara almaqla, atraf mühitin indiki va mümkün galacak vaziyyatina diqqati camla§dirmalidir.
• ötraf mühitin inki§af va artma aspektlarini planlarda nazarda ke9irilmalidir.
• Talimin planla§dirilmasinda tahsil alanlara rol ayirmali va onlara qararlar qabul etmak va onlari naticalarina göra cavab vermak imkani verilmalidir.
• Tahsil alanlara atraf mühitin problemlarinin alamatlarini va asil sabablarini aydinla§dirmaga kömak etmalidir.
• ötraf mühitin problemlarinin mürakkabliyini va bununla tanqidi tafakkürü va problemlarin halli vardi§larinin inki§af etdirilmasinin zaruriliyini qeyd etmalidir.
Deklarasiyada ölkalara a§agidaki maslahatlar yer tutmu§dur:
1. ötraf mühit sahasinda rahbarlarin hazirligini hayata ke9irmak
2. Yerli, mahalli v dünya saviyyalarinda atraf mühitin ehtiyaclarina cavab veran maktab tadris planlarinin i§lanilib hazirlanmasi: tadris planlarinin hayata ke9irilmasi ü9ün kitablarin va elmi
malumat adabiyyatinin na§r edilmasi, atraf mühit üzra tadris proqramlarinin izah edilmasi va populyarla§dirilmasi ü9ün zaruri olan audiovizual vasaitlar da daxil olmaqla, tahsilin metod va vasaitlarinin tayin edilmasi.
Tbilisi Deklarasiyasi ekoloji tahsilin inki§afinin möhkam asaslarini tamin etmi§ va bununla da ba§ariyyatin dayaniqli inki§afinin müasir konsepsiyasina uygun yeni prinsiplarin gündalik hayatda hayata ke9irilmasi ü9ün dünyaya va respublikamizda ahalinin hazirlanmasi i§ina böyük vüsat vermi§dir.
1978-ci ilda Türkmanistanda TMBi-nin Ba§ assambleyasinda "Tabiati mühafizanin Xartiyasi" va "Tabiati mühafizanin ümumdünya strategiyasi""nin layihalari müzakira edilm§idir. "Xartiyada insanin tabiatla qar§iliqli tasirinin elmi asaslandirilmi§ prinsiplari ifada olunmaqla göstarilir ki, "insan onun tabiatla harmoniyada ya§amasina imkan veran biliklara malikdir... Tabiat haqqinda biliklar ümumi tahsilin ayrilmaz hissasi olan tabiati mühafiza tarbiyasinin kömayila geni§ yayilmalidir". insana va onu ahata edan mühita tasir edan silah növlarinin i§lanmasi, sinaqdan ke9irilmasi va tatbiqina aid 9agiri§lar yer tutur.
UNESKO va UNEP-la birlikda hayata ke9irilan atraf mühit sahasinda tahsil proqraminin inki§afinin ikinci marhalasi 1979-1980-ci illari ahata etmakla, tabiati mühafiza maariflandirilmasi üzra a§agidaki tadbirlarin görülmasi nazarda tutulmu§dur:
1. Bütün saviyyalarda atraf mühit masalalari üzra formal va qeyri-formal tahsil sahasinda faaliyyat siyasati va formalarinin i§lanilmasi va hayata ke9irilmasina texniki kömayin göstarilmasi yolu ila üzv-dövlatlarla amakda§ligin geni§landirilmasi.
2. Hayata ke9irilan proqram va praktiki tadbirlarla alaqadar malumat mübadilasinin artirilmasinda "Kontakt" dövrü malumat bülleteninin ahamiyyatli rolu.
3. Elmi tadqiqatlara, eksperimentlarin aparilmasina va milli, mahalli va beynalxalq saviyyalarda atraf mühitin masalalari üzra tahsil sahasinda qiymatlandirilmalara har cür kömayin göstarilmasinda asas diqqatin atraf mühit sahasinda anlayi§larin sistemla§dirilmasi va tahsilin asas prinsiplarinin tayini, tadris planlarinin modellarinin, tadrisin metodologiyasinin, kütlavi informasiya vasitalari ü9ün proqramlar da daxil olmaqla, matnlarin va audiovizual materiallarin, formal va qeyri-formal tahsil sistemlarinda fanlararasi pedaqoji yana§masina, tahsilin bu sahasinda terminologiyanin öyranilmasi va standartla§dirilmasina istiqamatlanan elmi tadqiqatlara yönaldilmasi.
4. Milli va mahalli saviyyalarda atraf mühit sahasinda tahsil üzra faaliyyata calb edilmi§ mütaxassislarin hazirlanma va yenidan hazirlanma proqramlari ila tamin edilmasi
UNESKO-UNEP proqraminda tacrüba-nümayi§ layihalarinin da yerina yetirilmasi nazarda tutulur. Bu layihalardan birina "ötraf mühit masalalari üzra tahsil sahasinda maktab va camiyyatin saylarinin birla§masina aid metodoloji fanlararasi tadqiqatlar" misal ola bilar.
UNESKO-UNEP-in beynalxalq proqramina hökumat va qeyri-hökumat beynalxalq ta§kilatlar - UNEP, FAO-BMT-nin arzaq va kand tasarrüfati, BöT-Beynalxalq amak, ÜST - Ümumdünya sahiyya, ÜMT - ümumdünya meteorologiya, UNiSEF - BMT-nin u§aq fondu, TMÜF - Tabiati mühafizanin Ümumdünya fondu, BGF - atraf mühitin öyranilmasi va mühafizasi üzra Beynalxalq ganclik federasiyasi va digar ta§kilatlar atraf mühit sahasinda tahsilin ümumi problemlarinin, habela konkret masalalarinin hallinda i§tirak edirlar.
Hal-hazirda bütün mütaraqqi adamlar tarafindan atraf mühitin masalalari üzra ahalinin maariflandirilmasi va tabiatin mühafizasi, tahsil sahasinda beynalxalq amakda§ligin zaruriliyi qabul edilmi§dir. Camiyyat va tabiat arasinda kaskinla§an ziddiyyatin müasir saciyyasi biosferin vaziyyatina nazaratin tamin edilmasinin va ona tasir prosesinin idara olunmasinin zaruriliyini irali sürür. Bununla alaqadar, atraf mühit sahasinda ahalinin daha geni§ tabaqalarinin tarbiyasi va tahsili böyük ahamiyyat ona göra kasb edir ki, ictimai ray bu sahada siyasatin formala§masina müayyan tasir göstarmi§ olsun.
1992-ci ilin iyununda BMT-nin atraf mühit va inki§af üzra Rio-de Janeyroda ke9irilan konfransi Stokholm Deklarasiyasini tasdiq va onu inki§af etdirmaya say edarak, camiyyatin mühüm sahalarinin va adamlarin, dövlatlarin arasinda amakda§ligin yeni saviyyalarinin yaradilmasi yolu ila yeni, adalatli
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
qlobal tarafdaçligin müayyanla§dirilmasi maqsadini nazara alaraq, haminin maraqlarina hörmati va atraf mühitin qlobal sisteminin tamliginin müdafiasini va inki§afi tamin edan beynalxalq sazi§larin imzalanmasina çaliçaraq, Yerin, bizim evimizin kompleksi va qar§iliqli xarakterini qabul edarak deklarativ suratda bayan edir ki:
Prinsip 1: Dayaniqli inki§afin tamin edilmasi üzra saylarda insanlara qaygi markazi yer tutur. Onlar tabiatla ahangda saglam va alveri§li hayat hüququna malikdirlar.
Prinsip 4. Dayaniqli inkiçafa nail olmaq ^ün atraf mühitin müdafiasi inkiçaf prosesinin ayrilmaz hissasi olmali va ondan ayriliqda nazardan keçirila bilmaz.
Prinsip 10. Ekoloji masalalar müvafiq saviyyada bütün maraqli vatandaçlarin içtiraki ila daha effektiv hall olunur. Milli saviyyada har bir insan dövlat idaralarinin sarancaminda olan va atraf mühita aid malumatlara müvafiq giriça va qararlarin qabul edilmasi proseslarinda i§tirak imkanina malik olmalidir. Dövlatlar malumatlarin atrafli verilmasi yolu ila ahalinin malumatlanmasini va i§tirakini inkiçaf etdirir va ragbatlandirirlar.
Prinsip 21. Dayaniqli inki§afa nail olmaq va hami üçün yax§i galacayi tamin etmak üçün qlobal tarafdaçligin formalaçdirilmasi maqsadila dünya ganclarinin yaradiciliq qüvvalarinin, ideallarinin va mardliyinin safarbar edilmasi garakdir.
Prinsip 22. Yerli ahali va onun icmalari, hamçinin digar yerli icmalar, öz biliklari va ananavi tacrübalari saviyyasinda atraf mühitin samarali istifadasinda va yax§ila§dirilmasinda hayati ahamiyyatli rol oynamaga çagrilirlar.
2002-ci ilin sentyabrinda Canubi Afrikada dayaniqli inki§af üzra yüksak saviyyada Ümumdünya görü§ünda Yohannesburq Bayannamasi qabul edilmi§dir...
Bayyannamada qeyd edilir:
Baçlangicdan galacaya:
5. Biz öz üzarimiza yerli, milli, mahalli saviyyalarda dayaniqli inkiçafin bir-birina qarçiliqli baglanan va söykanan asaslarinin - iqtisadi inki§af, ictimai inkiçaf va atraf mühitin mühafizasinin güclanmasina va möhkamlanmasina kollektiv masuliyyati götürürük.
Stokholmdan Rio-de-Janeyro va Yohannesburqa qadar.
9. Rio-de-Janeyro va Yohannesburq görü§lari arasindaki fasilada bütün dünya xalqlari BMT-nin himayasi altinda bir neça benalxalq konfranslarda topla§mi§lar...Bu konfranslarda bütün dünya üçün baçariyyati galacakda gözlayan ümumi görma imkani içlanilib hazirlanmi§dir.
Qarçimizda duran masalalar
11....istehlak va istehsalat modellarinin dayiçmasi, hamçinin ictimai-iqtisadi inkiçaf maraqlarinda tabii ehtiyat bazasinin mühafizasi va samarali istifadasi dayaniqli inkiçafin baçlica maqsadlari va asas talabatlaridir.
12.insan camiyyatini varlilara va yoxsullara ayiran darin suayiricisi... çiçaklanma, tahlükasizlik va dünyanin sabitliyi ^ün ciddi tahlüka yaradir.
13.Qlobal atraf mühita indiya qadar zarar yetirilir. ... iqlima dayiçmasinin öldürücü naticalari açiq-a§kardir, kor-tabii falakatlar tez-tez ba§ verir va daha da dagidici olur, ... havanin, suyun va daniz mühitinin çirklanmasi milyonlarla insani layiqli hayatdan mahrum etmakda davam edir.
14.Bazarlarin süratli inteqrasiyasi, kapitallarin harakati va bütün dünya üzra investisiya axininin ahamiyyatli geniçlanmasi dayaniqli inkiçafin yolunda yeni problemlari va imkanlari §artlandirmi§dir...
Dayaniqli inki^afa bizim sadiqliyimiz
18. ... inkiçaf maraqlarina müasir texnologiyadan istifada etmali va insan potensialinin, tahsilin inkiçafina va kadrlarin hazirligina texnologiyanin verilmasinin tamin edilmasi ^ün tadbirlar görülmalidir...
Galacak çoxtarafli yanaçma arxasindadir
31. Dayaniqli inkiçafin bizim maqsadlara nail olmaq ^ün biza daha effektiv, demokratik va hesabat vermali beynalxalq va çoxtarafli müassisalar lazimdir.
Qoy bela olsun!
35. Planetimizi xilas etmaya, insan potensialinin inki§afina kömaklik göstarmaya va ümumi 9i9aklanmaya va sülha 9atmaga göra birlikda harakat etmak öhdaliyini götürürük.
36. Dayaniqli inki§af üzra yüksak saviyyada Ümumdünya görü§ünün qararlarinin hayata ke9irilmasi planini yerina yetirmak va ictimai-iqtisadi va ekologiya sahasinda oradaki maqsadlara qabaqcadan §artlanmi§ müddatlarda nail olmagi süratlandirmak öhdaliyini götürürük.
ÖDÖBiYYAT
1. Azarbaycan Respublikasinda ekoloji cahatdan dayaniqli sosial-iqtisadi inki§afa dair Milli Proqram. 2003.
2. Материалы Международной образовательной программы SPARE.
3. Морозов Г.И. Глобальная экологическая проблема. М., 1988.
4. Фадеева Г.А., Попова В.А. Физика и экология. В, 2004.
5. Экология. Под ред. Г.В.Тягунова, Ю.Г.Ярошенко М. 2014
6. В.Васильев и др. Экология и международные отношения М.1978
7. Международные соглашения охране природы М. 1966
8. Каропа Г.Н. Экологическое образование школьников М.2000
9. Региональное совещание экспертов в области образования по вопросам окружающей среды в Европе ЮНЕСКО, 1977
10. Доклад конференции ООН по проблемам окружающей человека среде. Изд. ООН №R.75. II.A.14
11. Доклад конференции ООН по окружающей среде и развитию. Изд. ООН №R.93. I.8
