AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA “YAŞIL NƏQLİYYAT” SİSTEMİNİN FORMALAŞDIRILMASI İSTİQAMƏTLƏRİ Текст научной статьи по специальности «Техника и технологии»

AZ9RBAYCAN RESPUBLiKASINDA "YA§IL N9QLiYYAT" SiSTEMiNiN FORMALA§DIRILMASI iSTiQAM9TL9M

MUSTAFAYEV KAMRAN RAMiZ OGLU

Dissertant, Azarbaycan Respublikasi Elm va Tahsil Nazirliyinin idaraetma Sistemlari institutu

SADIQOV 9MINAGA B9HM9N OGLU

professor Elmi rahbar - AMEA-nin müxbir üzvü, texnika elmlari doktoru, Azarbaycan, Baki §.

Xülasa: Naqliyyat sektoru milli iqtisadiyyatm digdr istiqamatlarindan fdrqli olaraq, ela bir sahadir ki, burada ta§hilati-hüquqi vd mülkiyydt formasindan asili olmayaraq kompleks yana§ma talab olunur. Bu da ondan irali galir ki, naqliyyat sektoru ölkanin ümumi tahlükasizliyi, elaca da iqtisadi tahlükasizliyi ügün aparici rola malikdir. Son illarda dünya ölkalarinda gedan inteqrasiya proseslari Azarbaycanda da bütün sahalarda oldugu kimi, naqliyyat sektorunda da özünü göstarmakdadir. Bu maqala davamli inki§af strategiyasinin asas elementi olan ekoloji cahatdan dayaniqli naqliyyatin inki§afinda aktual masalalardan bahs edir. "Ya§il" naqliyyat algatan, sarfali va atraf mühita manfi tasirlari minimuma endiran, bununla da onun istifadasinin manfi ekoloji va sosial naticalarini azaltmaga kömak edan sayahat növü kimi ba§a dü§ülür. Maqalada qeyd olunur ki, dayaniqli naqliyyatin inki§afinda müayyan edilmi§ maqsad va vazifalara nail olmaq ügün müvafiq dövlat siyasati, elaca da ekoloji diplomatiyanin takmil formalari istifada olunmalidir.

Agar sözlw. naqliyyat siyasati, "ya§il" naqliyyat, davamli inki§af, dayaniqli naqliyyat, ekosistem.

НАПРАВЛЕНИЯ ФОРМИРОВАНИЯ СИСТЕМЫ «ЗЕЛЕНОГО ТРАНСПОРТА» В АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКЕ

Аннотация: Транспортная отрасль, в отличие от других отраслей народного хозяйства, является сферой, требующей комплексного подхода, независимо от организационно-правовой формы и формы собственности. Это связано с тем, что транспортный сектор играет ведущую роль в обеспечении общей безопасности страны, а также ее экономической безопасности. В последние годы интеграционные процессы в странах мира проявляются как в транспортной сфере, так и во всех сферах Азербайджана. В данной статье рассматриваются актуальные вопросы развития экологически устойчивого транспорта, который является ключевым элементом стратегии устойчивого развития. Под «зеленым» транспортом понимается форма передвижения, которая доступна, недорога и минимизирует негативное воздействие на окружающую среду, тем самым помогая снизить негативные экологические и социальные последствия его использования. В статье указано, что для достижения поставленных целей и задач в области развития устойчивого транспорта следует использовать соответствующую государственную политику и передовые формы экологической дипломатии.

Ключевые слова: транспортная политика, «зеленый» транспорт, устойчивое развитие, устойчивый транспорт, экосистема.

Giri§: Dayaniqli naqliyyat sisteminin inki§afi vasitasila insanlarin, muassisalarin va camiyyatin etibarli va sarfali naqliyyat vasitalarina olan ehtiyaclari tamin edilir, eyni zamanda insan saglamligina va ekosistemlara dayan zarar minimuma endirilir. ideal olaraq bela bir naqliyyat sistemi barpa olunan manbalardan (masalan, hidroenergetika, guna§ enerjisi va s.) enerjinin istifadasina asaslanir [1, 2].

Olkalarin uzunmuddatli inki§af strategiyalari humanizm, ekoloji davamliliq va tahlukasizlik

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

prinsiplari asasinda qurulur. Bu kontekstda naqliyyat infrastrukturu asas rol oynayir. Dünya tacrübasinda naqliyyatin inki§afi galacak davamli inki§afin müayyanedici amillari olan yüksak komfort saviyyasina, ekoloji tahlükasizliya nail olmaq va ictimai rifahi tamin etmak ü9ün hayata ke9irilir [3, 4].

Naqliyyatin atraf mühita tasiri takca havanin 9irklanmasi va barpa olunmayan resurslarin tükanmasi ila bagli problemlari deyil, ham da takarlar va akkumulyatorlar kimi tahlükali tullantilarin utilizasiyasi va emali problemlarini da nazara alir [5].

Ara§dirmalar göstarir ki, naqliyyat sektorunda yanacagin yanmasi naticasinda karbon qazi (CO2) emissiyalari ümumi emissiyalarin taxminan 25%-ni ta§kil edir. Qeyd etmak lazimdir ki, zaman ke9dikca bu sahada vaziyyat yax§ila§ir. Masalan, 2019-cu ilda bu cür emissiyalarin artimi cami 0,5% ta§kil edib. Bu, emissiyalarin artim süratinin azaldigini göstarir ki, bu da enerji samaraliliyinin artmasi, elektromobillardan istifadanin artmasi ila izah olunur (2021-ci ilin sonuna dünya yollarinda elektrikla i§layan naqliyyat vasitalarinin sayi taxminan 16,5 milyon idi ki, bu da 2018-ci ildaki statistikadan ü9 dafa 9oxdur. Bunu Beynalxalq Enerji Agentliyinin (IEA) 2022-ci ilin may ayinda darc etdiyi malumatlar va naqliyyat infrastrukturunda barpa olunan enerji manbalarinin yayilmasi sübut edir. Ümumi emissiyalara an böyük töhfa (taxminan 75%) motorlu naqliyyat vasitalarinin payina dü§ür. ölava olaraq qeyd etmak lazimdir ki, aviasiya va gami9ilik sektorlarinda CO2 emissiyalarinda da iralilayi§lar mü§ahida olunub [7].

Ya§il naqliyyatin inki§afi bu sanayedaki müassisalarin faaliyyatinin ekoloji cahatdan daha tamiz ta§kilina ke9idin idara edilmasini talab edan ahamiyyatli bir dayi§iklikdir. Buna baxmayaraq, naqliyyat sanayesinin ya§il va davamli inki§af prinsiplarina 9evrilmasi prosesinin idara edilmasi ila bagli masalalar hala da yetarinca tadqiq edilmami§dir .

Qlobal iqlim maqsadlarina nail olmaga yönalmi§ dayaniqli inki§af ssenarisini nazara alaraq, naqliyyat sektorunda enerji samaraliliyinin artirilmasina va istehlak9ilarin enerjiya talabatinin azaldilmasina yönalmi§ tadbirlar xüsusi ahamiyyat kasb edir. Bununla bela, bu sektorda emissiyalarin artmasi mü§ahida olunur ki, bu da bir ne9a amilla izah olunur. Masalan, aksar avtomobil bazarlarinda daha böyük va daha güclü avtomobillarin ali§inda artim mü§ahida olunur. Bazi regionlarda yolsuzluq avtomobillarinin payi taxminan 50% ta§kil edir . Bundan alava, xüsusila elektron ticarat va 9atdirilma xidmatlarinin geni§lanmasi fonunda avtomobil naqliyyatina talabat artir.

Ya§il naqliyyat sektorunda qar§iya qoyulan maqsadlara nail olmaq ü9ün müvafiq dövlat siyasatinin hazirlanmasi va ekoloji diplomatiyanin inki§afi mühüm ahamiyyat kasb edir [8]. Elektrik naqliyyati bazarinin inki§afina töhfa veran asas mexanizmlar arasinda subsidiyala§dirma (investisiya) va vergi ta§viqi alatlari xüsusi qeyd edilmalidir.

Elektrikli avtomobil sektorunun galacak inki§afi ham istehlak9ilar arasinda CO2 emissiyalarina, ham da istehsal9ilar arasinda sifir va ya a§agi emissiyaya malik avtomobillarin minimum payina dair daha sart talablari nazarda tutur. Naqliyyat sektorunun elektrikla§dirilmasinin artirilmasinin asas §arti akkumulyator sanayesinin davamli inki§afidir. Bu, investisiya riskinin azaldilmasi, yanacaq qanaati standartlarinin müayyan edilmasi, sifir va ya a§agi emissiyali avtomobil mandatlarinin tatbiqi, akkumulyator va takarlarin takrar emali dayar zancirlarinin dastaklanmasi, bu sahada innovativ texnologiyalarin inki§afi va s. daxil olmaqla, milli saviyyada siyasat talab edir. .

"Ya§il" naqliyyatin istehsali va taminati ila ma§gul olan müassisalarin inki§af proseslari, elaca da onlarin faaliyyat göstarmasi ü9ün §araitin yax§ila§dirilmasi müxtalif resurslar va mexanizmlari calb etmakla müxtalif formalarda va müxtalif templarda ba§ vera bilar. Sosial-texniki sistemlarin arazi idaraetmasi 9ar9ivasinda elektrik naqliyyati sahasina ke9idin idara edilmasina iki asas yana§ma mövcuddur:

-marhalali planli uygunla§ma mexanizmi;

-elektrik naqliyyatinin süratli va tacili istifadaya verilmasi ü9ün maliyya investisiyalarinin safarbar edilmasi.

Bu iki yana§manin farqlandirilmasi biza institusional, texnoloji va sosial manealarin idara

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

edilmasi kontekstinda, elaca da artim anlarinda "ya§il" naqliyyat sektoruna keçidin taçkili, alaqalandirilmasi va tanzimlanmasi ila bagli masalalari qaldirmaga imkan verir. Qisman elektriklaçdirma naqliyyat sektorunun modernlaçdirilmasina kömak edir, eyni zamanda bütün tasarrüfat subyektlari, o cümladan avtomobil komponentlari tadarükçülari, xidmat va tamir müassisalari, marketinq, ixrac, o cümladan tadqiqat, yeni texnologiyalarin inki§afi va müxtalif texnologiyalarin yaradilmasi üçün imkanlar yaradir.

Davamli inki§af edan ya§il naqliyyat sisteminin formalaçdirilmasi Azarbaycan iqtisadiyyatinin prioritetlarindan irali galan bir zaruratdir. Aparilan mü§ahidalara göra ölkamizda istismar edilan naqliyyat parklarinin texniki sazliginin lazimi saviyyada olmamasi, eyni zamanda texniki cahatdan nasaz avtomobillarin tixaclarda uzunmüddatli qalmasi, xüsusila atraf mühit ^ün daha çox zarar verir. Tixacda bo§ dayanma va müharrikin bo§ içlamasi, iqtisadi zararla yana§i, ciddi manfi ekoloji tasirlarla da xarakteriza olunur.

Masalan, mü§ahidalara göra Baki §aharinda 1 km yola, taqriban 473 avtomobil dü§ür ki, bu da ekoloji baximdan olduqca zararlidir. Nazara alsaq ki, bir avtomobil, orta hesabla har il 4,0 ton oksigen udur, 800 kq zararli qaz, 40 kq azot oksidi, 200 kq müxtalif karbohidrogenlar buraxir, elaca da 1 litr yanacagin tam yanmasi ^ün 15 kq oksigen talab olunur.

Araçdirmalar göstarir ki, bir çox inkiçaf etmakda olan ölkalar bela, davamli inkiçaf edan, ekoloji tamiz, ya§il naqliyyat sisteminin formalaçdirilmasi ila bagli geniçmiqyasli i§lar görtür, lakin aksar hallarda düzgün koordinasiya edilmadiyi, vahid markaz vasitasila alaqalandirilmadiyi üçün ehtimal olunan samara alda edilmir.

Araçdirmalardan aydin olur ki, naqliyyat sektorunun inkiçafi davamli inkiçaf talablari asasinda qloballaçan takmillaçma meyllari ila daxili imkanlarin vahdatini tamin etmak prinsipina uygun hazirlanmalidir. Geni§ iqtisadi resurs potensialindan samarali istifada etmakla, münasibaltarna uygun beynalxalq standartlara cavab veran naqliyyat sisteminin yaradilmasi asas maqsadlardan biridir. Ela xattin da reallaçdirilmasi Azarbaycan Respublikasinin naqliyyat sisteminin inki§afinda elmi lik, tarixilik, millilik, elaca da beynalxalq standartlara uygun keyfiyyat dayiçmala rinin hayata keçirilmasi taçkil edir. Eyni zamanda, malumdur ki, milli naqliyyat sisteminin konseptual inki§af istiqamatlari va inki§af saviyyasini müayyan edan meyar göstaricisi keçan asrin 90-ci illarindan baçlayaraq formala§mi§ va takmilla§mi§dir. Son dövrlar isa, hayata keçirilan iqtisadi islahatlar naticasinda naqliyyat sisteminin inki§afi taçkilati idaraetma prinpsilarini formalasdirmadan ibaratdir.

Qeyd edak ki, yalniz infrastruktur taminati takmillaçdirmakla naqliyyat sisteminin yaratdigi problemlari aradan qaldirmaq mümkün deyil. Bu baximdan problemin hallina kompleks yanaçilmasi daha düzgün olardi. Çaharsalma arazilardan samarali istifada olunmasi imkanlarini taqdim etmalidir. istismar edilan naqliyyat parkinin proporsional bölünmasi, yol-naqliyyat kompleksina daxil olan ayri- ayri sahalar arasinda alaqalarin qurulmasi, tabii ki, müvafiq markazi icra orqaninin faaliyyatina aiddir.

Ölkada yaçil iqtisadiyyatin inki§afi üçün prioritet istiqamatlara açagidakilar daxildir: -"ya§il" naqliyyatin inki§afi üçün lazimi çaraitin va infrastrukturun yaradilmasi; -ekoloji tamiz kand tasarrüfati mahsullarinin istehsalinin taçviqi, ekoloji tamiz kand tasarrüfatinin taçviqi;

-davamli istehsalin va istehlakin taçviqi, o cümladan ekoloji sertifikatlaçdirmanin inkiçafi, eko-etiketlarin tatbiqi, üstünlüklarin verilmasi va ya§il dövlat satinalmalarinin taçviqi, regionlarda ekoloji i§ yerlarinin yaradilmasi va ekoloji innovasiyalarin dastaklanmasi;

-ortamüddatli perspektivda "ya§il naqliyyat"i dastaklamak üçün maliyya alatlarinin tatbiqi imkanlarinin öyranilmasi.

Avropa Komissiyasi iri §aharlarda naqliyyatin mobil va ekoloji tahlükasiz faaliyyatini tamin etmak maqsadila xüsusi plan içlayib hazirlayib. Plana asasan, hibrid avtomobillardan, biodizel yanacagindan, sixilmi§ tabii qazdan, elektromobillardan, hidrogen yanacaqli naqliyyat vasitala-rindan daha geni§ istifada tövsiya edilir ki, bu istiqamatda ölkamizda da müayyan adimlar atilmaq-dadir. Eyni zamanda, ictimai naqliyyatin inkiçaf etdirilmasi, süratli avtobus naqliyyatinin formala§-

ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"

dirilmasi, vahid biletla müxtalif növ naqliyyat vasitalarindan istifada imkanlarrnrn yaradilmasi, daçima xidmatlarinin taçkilinda marketinq araçdirmalarindan geni§miqyasli istifada, ictimai naqliyyat xidmatlarinin keyfiyyatinin davamli olaraq takmillaçdirilmasi, pik saatlarinda farqli tariflarin tatbiqi, parklanmanin samarali §akilda tanzimlanmasi, bir sira markazi kûçalara giri§in müayyan zaman kasiyinda mahdudlaçdirilmasi, mümkün yollarda sürat mahdudiyyatinin yum§aldil-masi va s. kimi masalalar da planda prioritet taçkil edir.

Bütün bunlarla yana§i, ölkamizda atraf mühit ûçûn minimum zararli olan, "Ya§il dünya hamrayliyi" ila ayaqlaçan ya§il naqliyyat sisteminin formalaçdirilmasi va inkiçafi istiqamatinda aparilan araçdirmalardan bela naticaya galinir ki, avtomobil naqliyyati insanlarin va sanayenin normal faaliyyatinin taçkili, davamli inkiçafinin tamini ^ün na qadar zaruridirsa, canli alam, atraf mühit ^ün da o qadar zararlidir. Ona göra da, naqliyyat, atraf mühit va insanlarin saglamligi masalalarina kompleks çakilda yanaçilmasi daha maqsadauygundur va davamli inkiçaf talablari ila, "Ya§il dünya hamrayliyi" ila yaxindan uzlaçir. Ba§qa sözla desak, davamli inkiçaf edan ölkamizda ya§il naqliyyat sisteminin formalaçdirilmasi va davamli inkiçafinin an qisa yolu naqliyyat, atraf mühit va saglamliq masalalarinin kompleks §akilda nazara alinmasindan keçir.

Har bir ölka daha ekoloji cahatdan tamiz naqliyyat növlarina keçid üçün öz strategiyalarini hazirlayir, "ekomobillik" va ya "davamli naqliyyat" konsepsiyasini inkiçaf etdirir. Naqliyyat sahasinda "yaçil" iqtisadiyyat prinsiplarina keçid çoxsaviyyali prosesdir va ölkamizda onun inkiçafi üçün alveriçli çarait vardir. Bunun ^ün innovativ yanaçmalar va amakdaçliq çabakalarinin formalaçmasi talab olunur. Milli iqtisadiyyatin xüsusiyyatlarini, naqliyyat sanayesinin dinamikasini, istehlakçilarin malumatlandirilmasini va kiçik biznesin içtirakini nazara alaraq yaçil müassisalarin inkiçafi üçün çarait yaradilmasi da vacibdir. Yaçil naqliyyatin inkiçafi marhalalarla planlaçdirila bilar va ya naqliyyat bazari seqmentlarinin geniçlandirilmasi daxil olmaqla innovasiyaya dastak vasitasila stimullaçdirila bilar.

Yaçil naqliyyat sektorunda davamli inkiçafin zaruri göstaricilarina nail olmaq ^ün müvafiq dövlat siyasatini hazirlamaq lazimdir. Prezident ilham öliyevin ölkamizda 2024-cü ilin "Ya§il dünya namina hamraylik ili" elan edilmasi haqqinda Sarancami bu istiqamatda aparilan düzgün siyasatin bariz nümunasidir. Bu siyasatlar naqliyyat vasitalarinda enerjiya qanaat edan texnologiyalarin tatbiqina, logistika texnologiyalarinin inkiçafina, daçima tezliyinin va masafasinin azaldilmasina, açagi karbonlu yanacaqlarin mövcudlugunun va dayaniqliginin artirilmasina kömak etmalidir.

9D9BiYYAT SiYAHISI

1. Петр ен ко Л.Д. "З елён ы й" трансп орт: в ыз о в ы и в озм ожн ости усто йчи в ого раз вития // МНИЖ. 2021. №7-3 (109). URL: https://cyberleninka.ru/article/n/zelyonyy-transport-vyzovy-i-vozmozhnosti-ustoychivogo-razvitiya.

2. Шадиметов Ю.Ш., Айрапетов Д.А. Устойчивый транспорт, важнейший аспект современной транспортной политики (Sustainable transport, an essential aspect of modern transport policy) // The scientific heritage No 98 (2022) C. 6-10.

3. Vita, G. The Environmental Impact of Green Consumption and Sufficiency Lifestyles Scenarios in Europe: Connecting Local Sustainability Visions to Global Consequences / Vita, G.; Lundstrom, J. R.; Hertwich, E. G.; et al. // Ecological Economics, 164, 106322.

4. Федорова М. В. Оценка общественной эффективности стратегии развития с кор остн ого гор одс кого трансп орта / М. В. Ф ед ор о в а // Трансп ортн ые систем ы и техн ол огии. №1. C. 26-41.

5. Шадиметов Ю.Ш., Айрапетов Д.А. Актуальные вопросы ресурсосбережения в сфере автом обил ьн ого транспорта путем утилизации автомобил ьн ых шин // Polish journal of science № 52, 2022 С. 3-7.

6. Электр омобили (мир овой р ынок) URL: http://surl.li/lgqvn.

7. Transport. - [Electronic resource]. - URL: https://www.iea.org/topics/transport.

8. Шадиметов Ю.Ш., Айрапетов Д.А. Экологическая безопасность международных транспортных корид оров // Наукосфера. №11 (1), 2022 С.84-89.

9. https://ereforms.gov.az/az/media/xeberler/yasil-dunya-hemreyliyi-ne-geden-yol-yasil-neqliyyat-sistemi-934