CC BY
14ИСТОРИЧЕСКИЕ НАУКИ И АРХЕОЛОГИЯ
ХАКЕО 6LKЭ KiTABXANALARINDA ЮТАВХА^ -iNFORMASÍYA XiDMЭTiNiN RЭQЭMSALLA§DIRLMASI TЭCRUBЭSiNЭ NЭZЭRÍ ВАХ1§
MЭMMЭDOVA SEVDA iSRAFiL QIZI https://orcid.org/0000-0001-9469-5744
Вак1 D6vlэt Universiteti, Kitabxana9lhq-mforтаasiya fakultэsi, Kitabxana§unashq kafedrasl
Azэrbaycan, Вак1
Преподаватель Бакинского Государственного Университета, факультета Библиотечно информационный, кафедра Библиотековедения Азербайджан, город Баку,
Xülasa: Kitabxanalarda raqamsallaqmanin nazari masalalarina baxilmi§, kitabxana-informasiya xidmatlarinin müasir forma va üsullari, kitabxanalarla istifadagilar arasinda ünsiyyat üsullari saciyyalandirilmi§dir. Raqamsal texnologiyalarin va robot texnikasinin yayilmasi sayasinda kitabxana informasiya xidmatlari ügün keyfiyyatca yeni imkanlari üza gixarir. Kitabxana-informasiya xidmatlarinin raqamsalla§dirilmasi üzra layihalarin ugurlu icrasina dair nümunalar kitabxanalarin yeni inki§af saviyyasina kegmaya hazir oldugunu nümayi§ etdirir. Müallif bela qanaata galir ki, raqamsalla§ma kitabxana-informasiya xidmatlarinin samaraliliyinin ahamiyyatli daracada artirmasina, onlarin keyfiyyatina müsbat tasir göstarmasina va buna göra da kitabxanalara yeni istifadagilari calb etmasina imkan verir. Lakin kitabxana-informasiya xidmatlarina da qabaqcadan görma qabiliyyati, emosional tacrüba, intuitiv proqnozla§dirma kimi keyfiyyatlara malik olan insanin i§tiraki olmadan mümkün olmayan proseslar daxildir. Kitabxana-informasiya xidmatlarinda raqamsal texnologiyalardan istifada edarkan pe§akar ehtiyaclari nazara almaq lazimdir.
Agar söz: Raqamsala§dirma, informasiyala§ma, kitabxana-informasiya xidmati, a§yalarin interneti, bulud texnologiyasi, big data, informasiyanin segilib yayilmasi sistemi, RFID texnologiyasi
Müasir camiyyatin inki§afinin asas farqli cahatini onun raqamsalla§dirma marhalasi ta§kil edir. Raqamsal sistemlarin va texnologiyalarin tasiri naticasinda bizi ahata edan realliq dayi§ir, raqamsal kommunikasiya vasitalari insan mövcudlugunun ayrilmaz bir hissasina 9evrilir. Müasir raqamsal xidmatlardan praktiki olaraq planetin har bir sakini istifada edir. Dünya taraqqisinin qlobal tendensiyasi kimi raqamsalla§ma geni§ miqyasli, uzun müddatli takamülün hazirki marhalasinin keyfiyyat göstaricisini müayyan edan meqatrendin xarakterik xüsusiyyatlarini özünda camla§dirir. Raqamsal texnologiyalarin birba§a tasiri naticasinda ananavi ictimai institut olan kitabxanalarin transformasiyasi ba§ verir. Kitabxanalar gündalik faaliyyatin bütün istiqamatlarinda-kitabxana fondlarinin resurs taminati, kitabxana-informasiya faaliyyatinin metodlarinda, kitabxana i§inin ta§kilinda-raqamsalla§dirmanin bütün imkanlarindan istifada etmaya 9ali§irlar.
Raqamsalla§ma termininin nisbatan bu yaxinlarda geni§ yayilmasina baxmayaraq onun hala da onun asasli tarifi mövcud deyildir. Geni§ manada raqamsalla§ma insan faaliyyatinin müxtalif sahalarinda raqamsal texnologiyalarin generasiyasi, verilanlarin emali, saxlanmasi, ötürülmasi va vizualla§dirlmasi prosesidir.[4, s.17 ]
Onu qeyd edak ki, bir ne9a onilliklar arzinda asasan informasiyala§ma termini altinda informatika va informasiya texnologiyalarinin camiyyatin hayatina tatbiqi kimi ba§a dü§ülürdü. Bas informasiyala§dirma va raqamsalla§dirma arasindaki farq nadir?
informasiyala§ma -bu insan faaliyyatini yungulla§dirmaya xidmat etsa da, onu avaz eda bilmayan elektron informasiya texnologiyalarin, komputerlarin, proqram va kabel §abakalarinin macmusudur.
Qeyd edak ki, informasiyala§ma olmadan raqamsalla§dirma mumkun olmazdi. informasiyala§ma ila muqayisada raqamsala§ma daha yuksak fiziki saviyyani ifada edir, camiyyatin texniki inki§afi saviyyasina daha murakkab texnologiyalarin tatbiqini talab edir. informasiyanin raqamsalla§dirmadan asas farqi analitik va proqnozla§dirma funksiyalari ila birlikda raqamsal sistemin mustaqil istifadasini nazarda tutur. Bu hala suni intellekt deyil, insan va suni intellekt arasindaki farq qararlarin qabul edilmasinda halledici rolu hala da insan onun intellekti, tacruba va instuisiyasi oynayir.
Odur ki, raqamsalla§dirma va informasiyala§dirma anlayi§larini da farqlandirmak lazimdir. Raqamsalla§dirma analoq informasiyanin raqamsal informasiyaya 9evrilmasi prosesidir. Movcud fiziki obyekt va proseslarin yaradilmasidir. Kitabxanalar sanadlarin orjinal nusxasinin muhafizasi, kitabxana xidmatinin keyfiyyatinin artirilmasi maqsadila onlarin elektron formada sart da§iyicilara ko9urulmasini hayata ke9irirlar. Raqamsalla§ma anlayi§inin mazmununu daqiqla§dirsak onu xususi vurgulmaq lazimdir ki burada sohbat ancaq informasiyanin raqamsal formaya 9evrilmasindan deyil, ham da xususi texnoloji platforma bazasi asasinda i§lanib hazirlanmi§ infrastruktur, idaraetma, davrani§ va madani xarakterli problemlarin kompleks hallindan gedir.[5, s.17] Onlarin asas istiqamatlarini internet a§yalari, bulud texnologiyasi, big data va s. ta§kil edir.
Bulud texnologiyasi-komputerlari-(Cloud computing) - internet vasitasila elektron resurslarin (serverlar, verilanlar bazasi, §abaka qurgulari, proqram taminati, intellektual analiz va s.) 9atdirilmasidir. Bulud texnologiyalari - istifada9iya xidmat §aklinda internet va ya lokal §abaka vasitasila alyetarli olan proqram aparat taminatidir. Bulud texnologiyalari muayyan resurslara (hesablama resurslarina, proqram va malumatlara) uzaq masafadan muraciat etmak u9un rahat interfeysdan istifada etmaya imkan verir. istifada9i komputeri, bu halda, §abakaya qo§ulmu§ adi terminal rolunu oynayir. Bulud xidmatindan istifada proqram taminatinin yenilanmasi, viruslarin yoxlanilmasi va s. kimi ehtiyaclari aradan qaldirir.
dgyalarm interneti (internet of things, ioT) -fiziki komputer §abakasi bir -biri ila va ya minimum insanlarin i§tiraki ila xarici muhitla qar§iliqli alaqada olmaq u9un qura§dirilmi§ texnologiyalarla tachiz olunmu§ fiziki obyektlardan ibarat komputer §abakasi anlayi§idir. Mutaxassislarin fikrina gora artiq 2009-cu ilda interneta qo§ulan a§yalarin va ya maddi obyektlarin sayi Umumdunya internet §abakasindan istifada edanlarin sayini otmu§dur. Gedarak artan bir §akilda, muxtalif sanayalardaki muassisalar daha samarali i§lamak, mu§tarilara daha yax§i xidmat taqdim etmak, qarar vermani inki§af etdirmak va i§in keyfiyyatini artirmaq, mu§tarilari daha yax§i ba§a du§mak u9un IOT texnologiyasindan istifada edir.
9§yalarin interneti, muassisalara a§agidakilari etmalarina §arait yaradan ustunluklar verir: Umumi i§ proseslarini izlamak, mu§tari tacrubasini inki§af etdirmak, vaxta va pula qanaat etmak, i§9ilarin mahsuldarligini artirmaq, daha 9ox galir alda etmak va s.
9§yalarin identifikasiyasi u9un radiodalgalardan istifada edan RFID-texnologiyalar 9§yalarin internetinin asas harakatverici quvvasi kimi nazardan ke9irilir. Bu texnologiya bazilari tarafindan, sadaca, §trix-kodlarin inki§afinin novbati marhalasi hesab edilsa da, RFID-sistemlar muqayisaolunmaz daracada boyuk funksiyalari (o cumladan, a§yanin oldugu yerin, harakatinin va statusunun real zaman rejiminda izlanmasi) yerina yetirir. RFID - radiosiqnallar vasitasi ila RFID-9iplarda saxlanilan malumatlarin yazildigi va ya oxundugu obyektlarin avtomatik identifikasiyasi texnologiyasidir .
RFID-texnologiyalarin yeni va perspektivli tatbiq sahalarindan biri da mahz kitabxanalardir. RFID-texnologiyalar kitabxanalarda talab edilan kitablari qisa zaman arzinda tapmaga va oxucuya taqdim etmaya imkan verir. Bunun naticasinda kitabxanalarda novbalar aradan qalxir. Lazimi na§rlarin se9ilmasina va axtarilmasina sarf edilan vaxta qanaat edilir, inventarla§dirma sadala§dirilir [2, s.31]
Bir sözls ôçyalarin interneti- internets çixi§i olan cihazlardan s§yalarin internets çixi§ini tsmin edir. Bunlarla yanaçi Big Data vs Machine Learning ds rsqsmsalla§dirmanin ssas elementlsridir.
Rsqsmsallaçdirma prosesi informasiyanin seçilib yayilmasi texnologiyasini shsmiyystli dsrscsds dsyiçdi. Bu xidmst uzun müddst kitabxanalar tsrsfindsn ssassn sl vs ya yari avtomatla§dirilmi§ rejimds göstsrilirdi.1990-ci illsrin ortalarinda xaricds internet texnologiyasina ssaslanan iSY (Selective dissemination of information-informasiyanin Seçilib Yayilmasi) sistemi inkiçaf etmiçdir. Hazirda açagidaki sadaladigimiz bir çox üstün cshstlsrs malik olan onlayn iSY sisteminin tstbiqins geni§ tslsbat mövcuddur.
-Müvafiq aktual nsçrlsrin çap edilmssi haqqinda istifadsçilsrin mslumatlandirilmasinda fasilssizliyi tsmin edir.
-Elmi informasiyalara diqqstin aritirilmasina kömsk edir.
-Mütsxsssis vs tsdqiqatçilarin müvafiq relevant informasiya axtari§i zamani vaxta qsnasts imkan
verir.
Hazirda dünyada iSY sistemi qurulu§ prinsiplsrins görs, ssnsd resurslarinin tsrkibins vs informasiyanin sks olunmasina görs bir çox formalari fsrqlsnir. Onu da qeyd edsk ki, bir çox kitabxanalarin, nsçriyyatlarin ( Elsevier, Sprinqer, Wiley vs s.) Web of Science, Scopus, Current Contents, ProQuest vs s. tam mstnli mslumat bazalarini shats edsn §irkstlsrin internet sshifslsri iSY sisteminin funksiyalari ils tschiz edilib. Bels ki, istifadsçi müstsqil formada öz seçdiyi iSY sisteminds qeydiyyatdan keçir, fsrdi tematik profil yaradir, elmi maraq dairssins uygun mövzu üzrs açar sözlsri daxil edir, resurslari seçir, bilidirçlsrin tezliyini vs formatini tsyin edir.
Bir §eyi xüsusils qeyd edsk ki, xarici ölks kitabxanalarinda rsqsmsallaçdirma prosesi sürstls davam edir. Bir çox universitet kitabxanalarinda mssslsn, AB§ -da Çimali Karolina Dövlst Universitetinds 2-3 milyon nüsxs ns§rin kompakt §skilds saxlanmasini nszsrds tutan vs avtomatik kitab veriliçi sistemi olan Bookbot sistemi fsaliyyst göstsrir. Bels ki, kitablar 15 metrlik polad qutularda-bokslarda saxlanilir. Hsr bir kitabin öz orijinal §trix kodu var, virtual brauzer vasitssils axtariça imkan versn robot mexanizmi elektron katoloq vs elektron sifari§ sistemins qo§ulmu§dur. Kitab oxucu tsrsfindsn sifari§ verilsn kimi sistem avtomatik ssnsdin yerini açkar etmsk ûçûn smr göndsrir. Bir neçs dsqiqs sonra kitabxanaçi istifadsçiys çatdirmaq ûçûn rsfdsn tslsb olunan kitabi çixarir. [9]
2018-ci ilin deakbr ayinda Helsinkids (Finlandiya) kitablarin avtomatik qaytarilmasi sisteminin mövcud oldugu Oodi adli yeni kitabxana binasi açilmiçdir. Prosesds 2 robot manipulyator vs 3 mobil robot içtirak edir. Oxucunun qaytardigi kitablar15 tematik bölms ûzrs çeçidlsnsrsk robotlar tsrsfindsn qutulara yerlsçdirilir, lift çagirirlir vs yeçiklsri mûsyysn msrtsbsys, kitabsaxlayiciya qaldirirlar.[7]
Koliforniyada BookBot robotu kitablari vaxtinda kitabxanaya qaytarmaq msqssdils evlsri gszsrsk onlari toplayir. Ziyarsts gstmszdsn svvsl robot özü istifadsçilsrs zsng edir. ilk aylarda robotlari onlarin dûzgûn içlsdiyins smin olmaq ûçûn kitabxanaçi kuratorlar mûçayst edirlsr.
Kanadanin Ontorio çshsrinds Kitçener kûtlsvi kitabxanasinda oxucular kitab axtariçi ûçûn LibrARi tstbiqindsn geni§ istifads edirlsr. Bu, kamerani rsflsrs yönsltmskls nsçrin yerini tapmaga kömsk edir vs ya slavs sdsbiyyat tsklif edir. Qeyd edsk ki, kitabxanalarda ilk robotlar kifayst qsdsr uzun mûddst svvsl meydana çixmiçdir. Ümumiyystls ilk dsfs 2003-cû ilds mstbuatda Yaponiyada kitabxanada, ondan ksnarda - ofisds vs ya evds kitab oxumaga imkan versn "elektron kitabxanaçi"adli robotun yaradilmasi barsds xsbsr dsrc olunmuçdur. Robot kitab rsflsri arasinda hsrskst etmsk vs maneslsrdsn qaçmaq ûçûn lazer sistemindsn istifads edir. Maçin kitab seçmsk vs sshifslsri çevirmsk, mszmunu istifadsçinin ekranina ^ç^msk qabiliyystins malikdir .
Bunlarla yanaçi bir çox kitabxanalarda, xûsussn ds universitet kitabxanalarinda oxucularla ûnsûyyst ûçûn kompûter proqramlari meydana çixmiçdir. Çatrobotlar sorgu-cavab funksiyasini yerins
yetirilar. Bela ki, avvalcadan hazirlanmi§ cavablar (skriptlar) asasinda suallara cavab verirlar. Onlar sarbast dialoq apara bilmasalar da, tabii dili anlayan botlarin inkiçafi hazirda davam etmakdadir.
Kitabxana-informasiya faaliyyatinin raqamsallaçdirilmasi istiqamatinda bir çox xüsusi layihalar da içlanib hazirlanmi§dir. Bela layihalara misal olaraq masalan, Meridian kütlavi kitabxanasi (Aydaho, AB§) istifadaçilarina müxtalif alat dastlarini (katapultlar, tak lövhali Raspberry kompüterlar, robototexnika dastlari) evlarina aparmaga imkan verir. Bu xidmat Make It Take It adlanir va ganclara 4 hafta arzinda dastlari öyranmaya §arait yaradir.
Eyni zamanda Sakramento (Kaliforniya) kütlavi kitabxanasinda iStreet press layihasi bütün istifadaçilara öz asarlarini çap etmak ûçûn açiq olan bir ictimai makandir. Hansi ki burada "Kitab espresso ma§ini"nin kömayi ila naçrlarin süratli çapi mümkündür.
Eko-kitabxana bir çox xarici ölkalarda maçhur formatdir. Bela ki, 2013-cü ilda Sinqapurda uçaqlar üçün dünyada ilk "ya§il" kitabxana açilmiçdir. O, uçaqlarin savadlanmasina asaslanan atraf mühitin qorunmasina taçviq edan resurs markazina çevrilmiçdir
Yaradicilari tarafindan dü§ünüldüyü kimi, o, uçaqlarin mütalia va atraf mühiti mühafiza prosesinda içtirakini tamin etmakla, atraf mühiti qorunmasi prosesina maraq oyatmali va inkiçaf etdirmalidir. Qeyd edak ki, kitabxana qeyri-adi dizayni ila istifadaçilari calb edir. Bela ki, kitabxananin markazi hissasini boyük agac taçkil edir hansi ki, kitabxana öz adini buradan götürmü§dür. - "Manim Agac Evim " -da agacin köklari kitab raflarini da ahata etmakla sanki xalcaya oxçayir.
Yaçil kitabxana uçaqlara insanlarin atraf mühita tasirini anlamaqda kömak edir va kitabxana bir neca multisensor qurguya malikdir. Ekoloji mövzulara dair oyun xarakterli interaktiv viktorinalarin taçkil edilmasi §übhasiz ki uçaqlari kitabxanalara daha çox calb edir.
Hamçinin Avstraliyanin Fosford çaharinda damiryol vagzallarinda özüna xidmat kitabxana mantaqalari- "Kitab ekspressi" taçkil edilmiçdir.Onlar gecanin gec vaxtilarina kimi faaliyyat göstarir, xidmat prosesi cami bir daqiqa çakir va onlar sarniçinlar ^ün alveriçli yerlarda faaliyyat göstarir. Oxçar xidmat tacrübasi digar kitabxanalarda da mövcuddur. Masalan Madridda bir neça metro stansiyasinda kitabxana pavilyonlari faaliyyar göstarir. Har bir könüllü, hatta ispaniya vatandaçi olmayan çaxslar da bir neça daqiqa arzinda internet vasitasila mahz bu kitabxana pavilyonlarindan oxucu biletini alda etmakla kitab sifariçini hayata keçira bilarlar.
Hatta bazi stansiyalar günün istanilan saatlarinda kitablari qaytarmaq maqasdila avtomatik kitab qabulu qurgulari ila tachiz olunmuçdur.
Hazirda kitabxanalar bilik va savadin alda olundugu makanlara çevrilirlar. Bir çox kitabxanalarda faal çakilda böyüklar üçün yaradiciliq emalatxanalari yayilmaqdadir. Masalan 2011-ci ilda Nyu Yorkun Fayetvill çaharinda, AB§-da ilk dafa kütlavi kitabxanalarin tarkibinda makerlab emalatxana va start up inqubatoru yaradan, 3D printerlar, lazer kasicilar, çilingar alatlar va s. meydana çixmiçdir.
Belalikla biz prinsip çahatdan kitabxana-informasiya xidmatinin farqli növlarinin formalaçmasinin çahidi olduq. Raqamsal kitabxana texnologiyalarin inkiçafi ila alaqadar olaraq kitabxana-informasiya xidmatinin formalarinda, metodlarinda, kitabxanaçi ila istifadaçi arasinda ünsiyyat üsullarinda keyfiyyat dayiçikliklari ba§ verir. Getdikca yalniz informasiya resurslarina deyil, eyni zamanda onlarin idaraetma sistemlarina talabat artir. intellektual axtariç proqramlari informasiyani daha tez axtarib tapmaga va operativ formada istifadaçiya çatdirmaga imkan verir. Raqamsallaçdirma kitabxanalarda hayata keçirilan xidmatlarinn samaraliliyini ahamiyyatli daracada artirir, onlarin keyfiyyatina müsbat tasir göstarir va naticada kitabxanaya yeni istifadaçilari calb olunmasini tamin edir.
Eyni zamanda yadda saxlamaq lazimdir ki, kitabxana informasiya xidmati alqoritmik amaliyyatlarla yanaçi gözlama qabiliyyati, emosional tacrüba, intuitiv proqnozlaçdirma bacarigi kimi keyfiyyatlara malik olan çaxslarin içtiraki olmadan mümkün olmayan proseslari ahata edir. Belalikla emosional tacrüba biblioqrafik axtariçin ugurla hayata keçirilmasini tamin edir. Müvafiq informasiyanin
seçma sistemi hayata keçirilir. Raqamsal texnologiyalardan istifada edarak diqqati daha çox peçakar oxucu talabatlarina yönaltmak va eyni zamanda kitabxananin öz oxucularina taqdim etdiyi resurslarin keyfiyyatina, dayarina raqamsal sistemlarin tasirini da nazara almaq, dark etmak lazimdir.
Bütün yuxarida qeyd etdiklarimiz xarici ölka tacrübalarindan sadaca bir neçasidir ki, öz ölkamizda da bu sistemlarin tatbiqlari çox maraqli va faydali ola bilar. Lakin çox taassüf hissi ila deya bilarik ki, bu istiqamatda son dövrlarda respublikamizda bir çox qanun, sarancam va farmanlar qabul edilmasina baxmayaraq hazirda raqamsallaçdirma prosesi çox lang gedir. Ölkamizda raqamsallaçdirma prosesi dünya saviyyasindan demak olar ki xeyli geri qalir. Azarbaycanda Avropanin bir çox inki§af etmi§ ölkalari ila müqayisada raqamsal sahaya qoyulan sarmaya, informasiya texnologiyalari avadanliqlarinm istehsali va ticarati, raqamsal mahsullarin va xidmatlarin proqram taminatinin içlanmasi açagi saviyyadadir.
9D9BÎYYAT SÎYAHISI
1. ölakbarov R. , Haçimov M , ölakbarov O. Elektron Kitabxana Mühitinda Bulud Texnologiyalarinin Tatbiqi /"E-kitabxanalarin formalaçmasi problemlari" respublika elmi-praktiki konfransi Baki, 15 aprel 2016-ci il
2. öliquliyev R.M., Mahmudov R.Ç. 9§yalarin interneti: mahiyyati, imkanlari va problemlari//informasiya camiyyati problemlari, №2(4), 2011, 29-40
3. Индустрия российских медиа: цифровое будущее : акад. моногр. / Е. Л. Вартанова,А. В. Вырковский, М. И. Максеенко, С. С. Смирнов. Москва : МедиаМир, 2017. 160 с.
4. Манахова И. В. Цифровое будущее и глобальная экономическая безопасность // Экономическая безопасность и качество. 2018. № 1. С. 6-11.
5. Плотников В. А. Цифровизация производства: теоретическая сущность и перспективы развития в российской экономике// Известия Санкт-Петербургского государственного экономического университета. 2018. № 4. с. 16-24.
6. Дейв Э. Интернет вещей: как изменитсявся наша жизнь на очередном витке развития Всемирной
сети.URL:https://www.cisco.com/c/dam/global/ru_ru/assets/executives/pdf/internet_of_things_ iot_ibsg_0411final.pdf
7. «Ода» всем: в Хельсинки открылась библиотека с роботами и лучшим видом на город // Фонтанка.ру : [сайт] РВС. 2018. 8 дек. URL:https://www.fontanka.ru/2018/12/07/140
8. Робот-библиотекарь способен передавать содержание книги через Интернет // Деловая пресса. 2003. № 49. URL: http://businesspress.ru/ newspaper/article_mId_37_aId_286371.html
9. Baldassari E. Meet BookBot: mountain view library's newest robot helper only in Silicon Valley does a robot return your library books. URL: https:// www.siHconvaney.com/2019/03/09/meet-bookbot-mountain-view-Hbrarys-newest-robot-helper/.
10. Payne L. Winning the space race: expanding collections and services with shared depositories // American Libraries. 2014.URL: https:// americanlibrariesmagazine.org/2014/09/23/winningthespace-race/
