CC BY
79
17. Ozhiganov Je. N. Modelirovanie i analiz politicheskih processov: ucheb. posobie dlja studentov vuzov. -M.: Izdatel’stvo RUDN, 2006. - S. 51-85.
18. Plotinskij Ju. M. Modeli social’nyh processov: uchebnoe posobie dlja vysshih uchebnyh zavedenij. -
Izd. 2-e, pererab. i dop. - M.: Logos, 2001. - 296 s.
19. Razumovskij O. S. Optimologija. - Novosibirsk: IDMI, 1999. - Ch. 1: Obshhenauchnye i filosofsko-metodologicheskie osnovy. - 285 s.
20. Social’nye i politicheskie otnoshenija v regional’nom kontekste: sociologicheskij analiz: kol.
monografija / otv. red. d-r sociolog. nauk, prof. L. L. Shpak; Kemerov. gos. un-t. - Kemerovo, 2011. -
543 s. - Dep. v INION Ros. akad. nauk 31.05.2011, № 60988.
21. Tatarova G. G. Osnovy tipologicheskogo analiza v sociologicheskih issledovanijah: ucheb. posobie. - M.: Vysshee obrazovanie i nauka, 2007. - 206 s.
22. Toshhenko Zh. T O ponjatijnom apparate sociologii // Socis. - 2002. - № 9. - S. 5-16.
23. Upravlenie personalom i chelovecheskij kapital sovremennoj Rossii: kol. monografija / pod red.
O. Ja. Geliha, V P. Solomina, G. L. Tul’chinskogo. - SPb.: Knizhnyj dom, 2011. - 416 s.
24. Shpak L. L., Zaruba N. A. Sociologicheskoe soprovozhdenie attestacii upravlencheskih kadrov // Vestnik Kemerovskogo gosudarstvennogo universiteta kul’tury i iskusstv. - 2013. - № 1/22. - S. 125-139.
25. Jakovec Ju. V Cikly. Krizisy. Prognozy. - M.: Nauka, 1999. - 448 s.
26. Janickij O. N. Jekologicheskoe myshlenie jepohi «velikogo peredela». - M., 2008.
УДК 37
Piotr Mazur
WYCHOWANIE FIZYCZNE W MYSLI PEDAGOGICZNEJ OSWIECENIA
W okresie oswiecenia promowano aktywny model dzialalnosci czlowieka, pracowitego, wytrwalego i
o trzezwych pogl^dach. Priorytetem bylo wychowanie czlowieka uzytecznego. St^d tez zainteresowanie fizyczn^ strong czlowieka ma charakter praktyczny. Wychowanie fizyczne bylo traktowane jako „wychowanie zdrowotne”, ktore polegalo przede wszystkim na hartowaniu ciala i na gimnastyce. W artykule przedstawiono pogl^dy najwybitniejszych myslicieli oswiecenia na temat wychowania fizycznego.
Slowa kluczowe: wychowanie fizyczne, sport, edukacja.
Piotr Mazur
PHYSICAL EDUCATION IN THE PEDAGOGIC THOUGHT OF THE ENLIGHTENMENT
In the age of Enlightenment, the active model of the activity of hardworking, persistent, sensible man was promoted. The upbringing of a useful man was the priority. That is why, the interest in a physical part of a man had a practical character. Physical education was treated as a “health education” and meant first of all, hardening a body and doing gymnastics. In the article, the views of leading thinkers of the Enlightenment are presented.
Keywords: physical education, sport, education.
Okres oswiecenia, przypadaj^cy na XVIII wiek, nazwano «wiekiem pedagogicznym». Jest to czas upowszechniania si? wiedzy oraz oswiecania szerokich mas. Wiedz? starano si? przekazac w sposob jak najbardziej zrozumialy, bowiem uwazano, ze edukacja moze zmienic czlowieka i korzystnie wplyn^c na rozwoj calej ludzkosci38.
Najbardziej charakterystycznym znamien-iem epoki oswiecenia byl racjonalizm. Pod jego wplywem byla polityka, gospodarka, nauka, sz-tuka oraz inne dziedziny dzialalnosci czlowieka, w tym takze wychowanie. Nowy pr^d, d^z^c do upowszechnienia oswiaty, staral si? przekazywac wiedz? w sposob jasny i zrozumialy. Panowalo rowniez przekonanie, ze post?p (nauki, tech-niki) i racjonalistyczne wychowanie przyczyni^, si? do zmiany w szkolnictwie oraz rozwoju ludzkosci39.
W dziedzinie spolecznej gloszono now^ moralnosc, ktora oparta byla na prawie natury. Za norm? post?powania moralnego uznano zbior zasad (zwany prawem natury), wyryty w sercu kazdego czlowieka. Przyjmowano nast?puj^ce zasady post?powania: d^zenie do szcz?scia, uzytecznosc oraz dobrze rozumi-any interes (utylitaryzm). Promowano aktywny model dzialalnosci czlowieka, pracowitego, wytrwalego i o trzezwych pogl^dach. Miar^, cno-ty byla uzytecznosc czlowieka. Tak jak w epoce odrodzenia wzorow szukano w starozytnosci. Idealem wychowawczym epoki byl m^z poc-zciwy i dobry obywatel (virhonestus et bonus civis), ze szczegolnym akcentem na bonus ci-
38 Por. Mazur P. Zarys historii szkoly. - Kielce; Myslenice, 2012. - S. 59.
39 Por. Tamze: Litak S. Historia wychowania. -Krakow, 2006. - T. 1: Do wielkiej rewolucji francuskiej. - S. 190; Kuzma J. Nauka o szkole. Studium monograficzne. Zarys koncepcji. - Krakow, 2008. - S. 51.
vis. St^d tez zainteresowanie fizyczn^ strong czlowieka ma charakter praktyczny40.
Czeski pedagog Jan Amos Komenski (1592-1670) wychowanie fizyczne traktowal bardzo pragmatycznie. Zalecal trosk? o zd-rowie poprzez wlasciwe odzywianie si?, ruch, cwiczenia, zabawy i odpoczynek. Do ruchu radzil przyzwyczajac dzieci od malenkosci (kolysanie, hustanie, zabawy i bieganie). Przy szkolach proponowal budowanie placow zabaw41. Postulowal, azeby dob? podzielic na trzy cz?sci, z przeznaczeniem po osiem godzin na prac?, sen oraz piel?gnacj? zdrowia (uprawi-anie cwiczen fizycznych, gry w pilk?, zabawy i gry ruchowe, biegi, skoki)42.
Angielski filozof, politolog i pedagog John Locke (1632-1704) opracowal koncepcj? wy-chowania gentlemana, zdrowego, moralnego i rozumnego czlowieka, odpowiedzialnego za sprawy panstwowe. Proces wychowawczy dzielil na trzy cz?sci: wychowanie moralne, fizyczne i umyslowe. Podstaw^ wychowania fizycznego bylo hartowanie mlodego orga-
40 Por. Litak S. Historia wychowania... Dz. cyt. - S. 190; Bartnicka K., Szybiak I. Zarys historii wychowania. - Warszawa, 2001. - S. 124; Woloszyn S. Kultura umyslowa i reformy szkol-ne w epoce oswiecenia II Pedagogika. Podr?cznik akademicki I red. Kwiecienski Z., Sliwerski B. -Warszawa, 2003. - T. 1. - S. 123. Zob. Kot S. Historia wychowania. - Warszawa, 1996. - T. 2: Wychowanie nowoczesne. Od polowy wieku XVIII do wspolczesnej doby. - S. 35-38.
41 Por. Ordylowski M. Historia kultury fizycz-nej. Starozytnosc - oswiecenie. - Wroclaw, 1997. -S. 120-121.
42 Por. Ziolkowska T. Od odrodzenia do oswie-cenia II Dzieje kultury fizycznej (do roku 1918) I red. Z. Grot, T. Ziolkowska. - Warszawa; Poznan, 1990. - S. 72; Barankiewicz J. Leksykon wycho-wania fizycznego i sportu szkolnego. - Warszawa, 1998. - S. 279.
nizmu. Osi^gni?cie celow wychowawczych jest mozliwe wtedy, gdy wychowanek jest zdrowy, zgodnie z powiedzeniem Juvenalisa - mens sana in corporesano (w zdrowym ciele zdrowy duch)43.
Wedlug niego do utrzymania zdrowia niezb?dny jest naturalny tryb zycia z metody-cznym hartowaniem ciala poprzez cwiczenia fizyczne, a zwlaszcza plywanie i k^piel w zim-nej wodzie44. Uwazal, ze cwiczenia fizyczne s^. niezb?dne w wychowaniu moralnym, w ktorym cnota oddzialuje silniej niz wiedza. Wychowanie moralne ma wskazywac jak ma zyc czlowiek, aby osi^gn^c powodzenie i szcz?scie45.
Francuski filozof i pedagog Jean Jacques Rousseau (1712-1778) glosil ide? wychowania naturalnego (progresywnego). Jego zdaniem odrodzenie moze nast^pic tylko przez wychowanie zgodne z prawami natury i w warunkach naturalnych46. W swojej powiesci-traktacie ped-agogicznym Emil, czyli o wychowaniu (1762) opisal fikcyjny eksperyment pedagogiczny, polegaj^cy na sledzeniu wynikow wzrastania i rozwoju chlopca pod okiem wychowawcy, na wsi, bez stosowania przymusu. Jedynym regula-torem tempa rozwoju jest natura, ktor^, rozumial jako wewn?trzne sily dziecka oraz jako swiat przyrody na dziecko oddzialuj^cy47.
Wedlug niego ksztalcenie czlowieka powin-no ograniczac si? do troski o rozwoj tego co nat-uralne. Ma ono byc dostosowane do wieku oraz rozwoju fizycznego i psychicznego wychowan-
43 Por. Ordylowski M. Historia kultury fizycz-nej... Dz. cyt. - S. 122-123.
44 Por. Ziolkowska T. Od odrodzenia do oswie-cenia... Dz. cyt. - S. 73.
45 Por. tamze. - S. 73-74.
46 Por. Bartnicka K., Szybiak I. Zarys historii wychowania. Dz. cyt. - S. 125-126; Litak S. Historia wychowania. Dz. cyt. - S. 198; Kuzma J. Nauka o szkole... Dz. cyt. - S. 52; Woloszyn S. Kultura umyslowa... Dz. cyt. - S. 117-118.
47 Por. Bartnicka K., Szybiak I. Zarys historii
wychowania. Dz. cyt. - S. 125.
ka, jego zainteresowan i d^zen do poznawania swiata w toku bezposredniego doswiadczenia48.
Jego zdaniem rozwoj fizyczny jest podlozem, na ktorym ksztaltuj^. si? wlasciwosci umyslu i charakteru. Postulowal realizowanie wychowania fizycznego w izolacji od szkodli-wych wplywow kultury i cywilizacji. Dziecko powinno jak najwi?cej czasu sp?dzac na swiezym powietrzu na zabawach i cwiczeniach fizycznych. Wedlug niego tylko zdrowe i pi?kne cialo moglo dobrze sluzyc duchowi49.
W cwiczeniach dostrzegal aspekt wychow-awczy: Rodzice, ktorzy wol^. wychowanie domowe i wychowuj^ dzieci pod wlasnym ki-erunkiem, powinni posylac je na te cwiczenia. Nauka ich moze odbywac si? w domu i odd-zielnie, ale ich zabawy musz^. byc zawsze publiczne i wszystkie wspolne; nie chodzi tu bowiem tylko o to, by dzieci zaj^c czyms, dac im krzepk^, budow?, uczynic je zr?cznymi i zgrabnymi, lecz takze o to, by je przyzwyczaic za mlodu do karnosci, do rownosci, do brat-erstwa, do wspolzawodnictwa, do zycia na oc-zach wspolobywateli i do pragnienia public-znej pochwaly. Dlatego nagrody i odznaczenia powinni rozdawac zwyci?zcom nie kierownicy cwiczen czy naczelnicy szkol wedlug wlasnego uznania, ale sami widzowie, przez aklamacj? i wedlug swego s^du; a mozna liczyc na to, ze s^dy te b?d^. zawsze sprawiedliwe, zwlaszcza gdy si? b?dzie dbalo o to, by zabawy przyci^galy publicznosc, a wi?c gdy si? je urz^dzi z pewn^. wystawnosci^ i tak, by tworzyly widowisko50.
W upowszechnianiu wychowania fizycznego w Niemczech wielk^. rol? odegrali filantropisci. Filantropisci glosili koniecznosc ksztalcenia wszystkich warstw spolecznych,
48 Por. Kuzma J. Nauka o szkole... Dz. cyt. -
S. 52.
49 Por. Ordylowski M. Historia kultury fizycznej... Dz. cyt. - S. 127.
50 Tamze. - S. 129.
jednakze przy zachowaniu roznic stanowych. W nauczaniu opowiadali si? za stosowaniem metod pogl^dowych oraz rodzinnej atmosfery w procesie wychowania. Propagowali naucza-nie szkolne, ktore bylo urozmaicane zabawami, wycieczkami, zaj?ciami w ogrodzie. W pro-gramie nauczania uwzgl?dniali lacin?, j?zyk ojczysty i nowozytne j?zyki obce, nauki przy-rodnicze oraz cwiczenia fizyczne. Celem wy-chowania byl czlowieka oswiecony, zaradny, uzyteczny, nastawiony patriotycznie, szcz?sliwy, troszcz^cy si? o zdrowie i rozwoj fizyczny. Teo-retyczne podstawy filantropizmu sformulowal Joachim Heinrich Campe (1746-1818). Swoje idee przedstawil w szesciotomowym dziele “Powszechna rewizja szkolnictwa i wychowania szkolnego” (1785-1792)51.
Teolog i pedagog Johann Bernhard Basedow (1723-1790) w 1774 roku zalozyl pierwsz^, wzorcow^. szkol? Filantropinum w Dessau. W szkole panowala atmosfera swobody, dbalosci o ruch i higien?. Zalecal hartowanie duszy i ciala przez cwiczenia fizyczne. Postulowal podzial doby na trzy cz?sci, z nast?puj^cym przeznac-zeniem: siedem godzin snu, siedem godzin na czynnosci powszednie (toaleta, jedzenie, odpoc-zynek, sprz^tanie itp.) oraz dziesi?c godzin na zaj?cia umyslowe i cwiczenia fizyczne pol^czone z muzyk^52.
Christian Gotthilf Salzmann (1744-1811) w 1784 roku w Schnepfenthal kolo Gothy zalozyl szkol? na wzor (zmodyfikowane) Filantropinum. Byl propagatorem cwiczen gimnastycznych i wojskowych. W wychowaniu akcentowal wymi-
51 Por. Woloszyn S. Kultura umyslowa... Dz. cyt. - S. 122-123; Litak S. Historia wychowania. Dz. cyt. - S. 205-206; Kuzma J. Nauka o szkole... Dz. cyt. - S. 58.
52 Por. Janeczek S. Edukacja oswieceniowa a szkola tradycyjna: z dziejow kultury intelektualnej i filozoficznej. - Lublin, 2008. - S. 207-208. Zob. Mazur P. Zarys historii szkoly... Dz. cyt.; Ziolkowska T. Od odrodzenia do oswiecenia... Dz. cyt. - S. 76.
ar moralistyczny, bazuj^c na prostocie Ewan-gelii53. Wychowanie fizyczne bylo awansowane jako srodek wychowawczy oraz obowi^zkowy przedmiot w programie szkolnym. Po raz pier-wszy w dziejach szkolnictwa prowadzone byly systematyczne lekcje gimnastyki54.
Jednym z najwybitniejszych owczesnych teoretykow wychowania fizycznego byl Johann Christoph Friedrich GutsMuths (1759-1839), autor fundamentalnych dziel, takich jak: Gim-nastyka dla mlodziezy (1793), Gry i cwiczenia dla wypoczynku ducha (1795)55. W wychowaniu fizycznym widzial element ksztaltowania osobowosci wychowanka oraz przygotowania go do zwalczania zyciowych niepowodzen56.
Jego system powi^zany byl scisle z calym programem wychowawczym szkoly. Gimnas-tyka jest niezb?dnym elementem wychowania ogolnego. Cwiczenia fizyczne maj^ zapewnic zdrowie i sily fizyczne jako podstaw? wszech-stronnego rozwoju dzieci i mlodziezy. Jego zdaniem wplywac b?d^. na zdrowie ciala, a jednoczesnie na radosne usposobienie ducha, na hartowanie ciala, a jednoczesnie na rozwoj sily, m?stwa i zr?cznosci, co prowadzi do wzmozenia dzialalnosci; na dobry rozwoj ciala i pi?kno duszy, na zwi?kszenie wrazliwosci zmyslow, a rownoczesnie na podniesienie sil umyslowych57.
53 Por. Woloszyn S. Kultura umyslowa... Dz. cyt. - S. 122-123; Litak S. Historia wychowania... Dz. cyt. - S. 205-206; Kuzma J. Nauka o szkole... Dz. cyt. - S. 58; Janeczek S. Edukacja oswiecenio-wa... Dz. cyt. - S. 211.
54 Por. Wroczynski R. Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu. - Wroclaw; Warszawa; Krakow; Gdansk; Lodz, 1985. - S. 91; Ordylowski M. Historia kultury fizycznej... Dz. cyt. - S. 130.
55 Por. Mazur P. Zarys historii szkoly. Dz. cyt. - S. 63.
56 Por. Ordylowski M. Historia kultury fizycznej... Dz. cyt. - S. 131.
57 Cyt. za: Wroczynski R. Powszechne dzieje...
Dz. cyt. - S. 90.
W Polsce problematyk^. wychowania fizyc-znego zajmowal si? J^drzej Sniadecki (17681838). W rozprawie «O fizycznym wychowaniu dzieci» (1805) sformulowal i uzasadnil program wszechstronnego rozwoju mlodego orga-nizmu58. Podobnie jak Rousseau przyjmuje, ze natura ksztaltuje czlowieka. Za francuskim filo-zofem przyjmuje trzy fazy rozwojowe czlowieka z cezurami w siodmym i czternastym roku zycia. W pierwszej fazie najwazniejsze jest wychow-anie fizyczne, nalezy ksztalcic zr?cznosc, sil?
i zmysly. Dlatego tez zaleca m. in. uprawianie biegow, zapasow. W drugiej fazie przewaza wy-chowanie umyslowe. Jednakze zaleca prowadzic cwiczenia fizyczne (gry ruchowe, tance, jazd? konn^, musztr? wojskow^). W pozniejszych latach nie powinno si? zaniedbywac cwiczen fizycznych, jesli chce si? miec zdrowie i ladn^. sylwetk?. Glownym idealem byla harmonia ducha i ciala59.
Wedlug Sniadeckiego celem wychowania fizycznego jest zdrowie i szcz?scie wychow-anka. Jego zdaniem: Hodowac wi?c dzieci? we wzgl?dzie fizycznym albo lekarskim jest to je tak piel?gnowac i tak prowadzic, azeby nie ty-lko zycie i zdrowie od wszelkiego ochronic sz-wanku, ale nadto to ostatnie tak zabezpieczyc i utwierdzic, aby przez to dobry byt i szcz?scie czlowieka na cale zycie zapewnic. Mowi? smialo: szcz?scie czlowieka. Bo ktokolwiek zna dobrze oplakane stosunki tej sceny, ktor^. zyciem towarzyskim zowiemy, ten zgodzi si? ze mn^, iz cale szcz?scie jest w mocnym zdrowiu; w zd-rowiu takim, ktore by ci?zkie brzemi? cierpien, dolegliwosci i troskow udzwign^c i zniesc bez uszczerbku moglo; ktore by caly ogrom walki
58 Por. Woloszyn S. Kultura umyslowa... Dz. cyt. - S. 119; Bartnicka K., Szybiak I. Zarys historii wychowania... Dz. cyt. - S. 181.
59 Por. Grot Z. Kultura fizyczna w dawnej Polsce // Dzieje kultury fizycznej (do roku 1918) / red. Z. Grot, T. Ziolkowska. - Warszawa; Poznan. 1990. - S. 94.
z nami?tnosciami podobnych sobie jestestw wytrzymac potrafilo do konca60
Hiszpanski pedagog Francesco Amo-ros (1770-1848) byl autorem dwutomowego «Podr?cznika wychowania fizycznego, gim-nastycznego i moralnego» (1830). Opracowal program wychowania gimnastycznego dla mlodziezy. Byl zwolennikiem wprowadzenia gimnastyki akrobatycznej do szkol61.
Wybitny lekarz i profesor Uniwersytetu Jagiellonskiego Henryk Jordan (1842-1907), w 1889 roku zorganizowal w Krakowie park zabaw i gier dla mlodziezy. Byly m. in. boiska do gimnastyki, lekkiej atletyki, pilki noznej, tenisa, krykieta, koszykowki i najrozniejszych gier i zabaw na swiezym powietrzu. Na terenie parku znajdowal si? rowniez staw dla wioslarstwa, plywania i slizgawek. W zalozeniach Jordana park mial spelniac nie tyle funkcj? rekreacyjn^, co przede wszystkim wychowawcz^. Atrakcyjne srodki i metody wychowawcze przyci^galy dzieci i mlodziez. Zainteresowanie bylo ogromne, codziennie przychodzilo okolo 2000 osob. Park Jordana stal si? miejscem propagowania kultury fizycznej, zdrowotnosci, a takze spolecznego i patriotycznego wychowania62.
W dobie oswiecenia priorytetem bylo wychowanie czlowieka uzytecznego, st^d tez dowartosciowanie wychowania fizycznego. Oswiecenie przywrocilo (zapomnian^. od czasow sredniowiecznych) doniosl^. rol? wychowania fizycznego jako «wychowania zdrowotnego», ktore polegalo przede wszystkim na hartowaniu ciala i na gimnastyce.
60 Sniadecki J. Wybor pism naukowych i publicystycznych. - Krakow, 1952. - S. 322.
61 Por. Barankiewicz J. Leksykon wychowania fizycznego... Dz. cyt. - S. 277; Wroczynski R. Dzieje wychowania fizycznego i sportu. Od konca XVIII wieku do roku 1918. - Wroclaw; Warszawa; Krakow; Gdansk. - 1971. - S. 58.
62 Por. Ryfowa A. Polska kultura fizyczna w czasach zaborow (1815-1918) // Dzieje kultury fizycznej (do roku 1918) / red. Z. Grot, T. Ziolkowska. - Warszawa; Poznan, 1990. S. 219-221.
Literatura
1. Barankiewicz J. Leksykon wychowania fizycznego i sportu szkolnego. - Warszawa, 1998.
2. Bartnicka K., Szybiak I. Zarys historii wychowania. - Warszawa, 2001.
3. Grot Z. Kultura fizyczna w dawnej Polsce II Dzieje kultury fizycznej (do roku 1918) I red. Z. Grot,
T. Ziolkowska. - Warszawa; Poznan, 1990. - S. 82-96.
4. Janeczek S. Edukacja oswieceniowa a szkola tradycyjna: z dziejow kultury intelektualnej i filozoficznej. - Lublin, 2008.
5. Kot S. Historia wychowania. - Warszawa, 1996. - T. 2: Wychowanie nowoczesne. Od polowy wieku XVIII do wspolczesnej doby.
6. Kuzma J. Nauka o szkole. Studium monograficzne. Zarys koncepcji. - Krakow, 2008.
7. Litak S. Historia wychowania. - Krakow, 2006. - T. 1: Do wielkiej rewolucji francuskiej.
8. Mazur P. Zarys historii szkoly. - Kielce; Myslenice, 2012.
9. Ordylowski M. Historia kultury fizycznej. Starozytnosc - oswiecenie. - Wroclaw, 1997.
10. Ryfowa A. Polska kultura fizyczna w czasach zaborow (1815-1918) II Dzieje kultury fizycznej (do roku 1918) I red. Z. Grot, T. Ziolkowska. - Warszawa; Poznan, 1990. - S. 199-239.
11. Sniadecki J. Wybor pism naukowych i publicystycznych. - Krakow, 1952.
12. Woloszyn S. Kultura umyslowa i reformy szkolne w epoce oswiecenia II Pedagogika. Podr?cznik akademicki I red. Z. Kwiecienski, B. Sliwerski. - Warszawa, 2003. - T. 1. - S. 115-132.
13. Wroczynski R. Dzieje wychowania fizycznego i sportu. Od konca XVIII wieku do roku 1918. - Wroclaw; Warszawa; Krakow; Gdansk, 1971.
14. Wroczynski R. Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu. - Wroclaw; Warszawa; Krakow; Gdansk; Lodz, 1985.
15. Ziolkowska T. Od odrodzenia do oswiecenia II Dzieje kultury fizycznej (do roku 1918) I red. Z. Grot, T. Ziolkowska. - Warszawa; Poznan, 1990. - S. 55-81.
