CC BY
32
KSZTALCENIE USTAWICZNE W TRADYCJI EUROPEJSKIEJ OD STAROZYTNOSCI DO XIX WIEKU
A. Massalski
Zrodet kultury europejskiej dopatrujemy si? w okresie starozytnosci poczqwszy od okresu hellehskiego. Mozna wi?c mowic o okoto trzech tysiqcach lat jej tradycji. Na przestrzeni tego okresu w poglqdach wielu najwybitniejszych filozofow i myslicieli mozna odnalezc odniesienia do kwestii ksztatcenia ustawicznego. Nie sposob wi?c, wobec skromnych ram mego wystqpienia, przedstawic tego problemu w catosci, stqd zaprezentowane zostaty jedynie wybrane okresy w dziejach europejskiej kultury i reprezentatywne dla nich osoby.
Niewqtpliwie ogromny wptyw na rozwoj nauki w czasach starozytnych wywarli dwaj filozofowie greccy: Platon (427 - 347 przed n. Chr.) i Arystoteles (384 - 322 przed n. Chr.). W poglqdach obu tych myslicieli odnalezc mozna wqtki nawiqzujqce do kwestii ksztatcenia ustawicznego. W dziele „Rzeczpospolita” prezentujqc kwestie wychowania Platon zawart mysl o koniecznosci odpowiedniego doboru i przygotowania rodzicow do prokreacji. Rodzina spodziewajqca si? dziecka miata pozostawac pod opiekq pahstwa. Podobnie kolejne etapy wychowania, zgodnie z jego koncepcjami miato nadzorowato pahstwo, od okresu przedszkolnego, az po efebi? obejmujqcq mtodych Grekow w wieku od 17 do 20 roku zycia. Uwazat tez, ze w dalszej kolejnosci, wyselekcjonowana grupa osob powinna podjqc studia filozoficzne, ktore miaty trwac dziesi?c lat. Nast?pnie najzdolniejsi mieli kontynuowac nauk? do 35 roku zycia. Wowczas nast?powat 15 letni okres zdobywania wiedzy praktycznej w roznych instytucjach pahstwowych i dopiero 50 letni m?zczyzna mogt wejsc w sktad spotecznosci filozofow, przeznaczonych do petnienia najwyzszych funkcji w pahstwie. Studia filozoficzne, wedtug Platona, miaty zapewnic kazdej jednostce poprzez dialektyk? zblizenie do zrozumienia swiata idei1.
Interesujqcym nas problemom sporo uwagi poswi?cit tez Arystoteles. B?dqc uczniem Platona, przez pewien okres czasu utozsamiat si? z jego poglqdami, ale w miar? uptywu czasu coraz bardziej si? do nich dystansowat, zwtaszcza w kwestiach dotyczqcych idei. Podzielit dusz? na trzy cz?sci: roslinnq, zwierz?cq i myslqcq. Odpowiadaty im trzy zakresy wychowania: roslinnej wychowanie fizyczne, zwierz?cej - moralne i myslqcej - intelektualne. W jednym ze swoich dziet „Etyce Nikomachejskiej” wskazywat on na fakt, iz istniejq trzy rodzaje sposobow zycia. Pierwszy najbardziej prymitywny, polegajqcy na uzywaniu rozkoszy, drugi to sprawowanie roznego rodzaju dziatalnosci spotecznej -obywatelskiej i wreszcie trzeci, to zycie poswi?cone teoretycznej kontemplacji, czyli filozofii. Ten ostatni rodzaj najwartosciowszy, polegat na ustawicznym doskonaleniu i wypetniat egzystencj? cztowieka az do ostatnich dni jego zycia2.
1 W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1, Warszawa 1978, s. 82-104; Historia wychowania t. 1, pod red. t. Kurdybachy, Warszawa 1965, s. 78-86; S. Litak, Historia wychowania, t. 1. Do Wielkiej Rewolucji Francuskiej, Krakow 2004, s. 29-31.
2 K. Lesniak, Arystoteles, Warszawa 1975, s. 260-261; S. Litak, Historia wychowania..., s. 32.
42
W starozytnym Rzymie warto zwrocic uwag? na poglqdy w zakresie ksztatcenia, jakie prezentowat Marek Fabiusz Kwintylian (35 - 95). W dziele „O ksztatceniu mowcy” ukazywat mowc? w wielu przypadkach bardzo podobnego do filozofa wszechstronnie wyksztatconego, opisanego w „Rzeczypospolitej” Platona. Mowca powinien nieustannie poznawac wszystkie objawy zycia ludzkiego, byc cztowiekiem uniwersalnym1.
W poczqtkach chrzescijanstwa, z punktu widzenia interesujqcego nas problemu, wydaje si? bardzo ciekawy wqtek wychowania klasztornego -monastycznego, polegajqcy na nieustannej kontemplacji (popularny zwtaszcza w zakonach na Wschodzie). Takze analiza tresci dziet sw. Augustyna (354 - 430), zwtaszcza „O nauczycielu” i „Nauka chrzescijanska” w ktorych ten Ojciec Kosciota okreslit program ksztatcenia duchowienstwa, nawiqzywat w jego tresci do koniecznosci permanentnego studiowania dziet starozytnych Grekow, bowiem byty one jego zdaniem srodkiem do poznania nauki chrzescijanskiej2.
W okresie rozwini?tego sredniowiecza, mozna si? dopatrzyc elementow ustawicznego ksztatcenia w powstatych wowczas uniwersytetach europejskich. Nauczanie odbywato si? na czterech hierarchicznie zorganizowanych wydziatach: Sztuk Wyzwolonych, Medycznym, Obojga Praw (Prawo Kanoniczne i Rzymskie) oraz Teologicznym. Na owczesnych uniwersytetach istniata ptynnosc granicy mi?dzy kadrq profesorskq, a studentami. Studenci z wi?kszym doswiadczeniem byli pomocnikami mistrzow, niekiedy nawet prowadzili wyktady i cz?sto cwiczenia. Poza wyjqtkami, w sredniowiecznych uniwersytetach studia podejmowali chtopcy w wieku okoto dwudziestu lat. W typowym uniwersytecie studia na poczqtkowym Wydziale Sztuk Wyzwolonych sktadaty si? z dwoch cz?sci: wst?pnej - zakonczonej uzyskaniem stopnia bakatarza, co nast?powato zwykle po 2 - 3 latach i wyzszej -zakonczonej uzyskaniem zazwyczaj w ciqgu dwoch lat stopnia magistra. Wowczas mozna byto kontynuowac studia na wyzszych wydziatach: Medycznym i Prawnym. Tutaj takze by osiqgnqc stopien naukowy doktora nalezato poswi?cic okoto cztery lata. Wreszcie studia na Wydziale Teologicznym, na ktory wst?powato juz stosunkowo niewielu studentow, trwaty okoto pi?c lat. Mozna wi?c przyjqc, ze petny cykl studiow trwat kilkanascie lat, a stopien doktora teologii nie mogt byc przyznany nikomu, kto nie skonczyt 35 lat. Kazdy kto pozostawat na uniwersytecie w charakterze profesora musiat doksztatcac si? permanentnie, by zapoznawac swych stuchaczy z nowymi dzietami, cz?sto wtasnymi3. Mozna wi?c bez wielkiego ryzyka stwierdzic, ze sredniowieczne studia uniwersyteckie, to ustawiczne ksztatcenie, przyjmujqc jednoczesnie, ze w owych czasach przeci?tny wiek m?zczyzny w Europie, oscylowat w granicach ponizej czterdziestu lat.
Wydaje si? jednak, ze za protoplast? dzisiejszego ksztatcenia ustawicznego mozna uznac znakomitego uczonego pedagoga, filozofa i teologa, wywodzqcego si? z Czech, Jana Amosa Komenskiego (1592 - 1670). Studiowat on w Pradze, Herborn i Heidelbergu. Nalezat do wyznania Braci Czeskich. Od 1628 r. przebywat w Polsce prowadzqc prac? pedagogicznq w gimnazjum humanistycznym w Lesznie. Cz?sto jednak odbywat podroze naukowe po Europie, zapraszany jako
1 Historia wychowania t. 1, pod red. t. Kurdybachy, s. 140-147.
2 D. Olszewski, Dzieje chrzescijanstwa w zarysie, Katowice 1983, s. 54-55.
3 S. Kot, Historia wychowania. Zarys podrqcznikowy, wyd. 2, t. 1, Lwow 1934, s. 157-164; J. Btaszkiewicz, Mtodosc Uniwersytetu, Warszawa 1963, s. 156, 161.
43
wybitny pedagog do Londynu, Szwecji, Brandenburgii i Siedmiogrodu. Byt autorem szeregu znaczqcych dziet, wsrod ktorych najwi?kszy rozgtos przyniosta mu „Wielka Dydaktyka”. Zaprezentowat w niej filozoficznq koncepcj? pansofii, czyli „wiedzy o wszystkim, opartej na jednolitych zasadach, zmierzajqcej do niewzruszonej prawdy i wiecznej harmonii”1. Na regularnq nauk? przeznaczat okres pierwszych 24 lat zycia, podzielonych na rowne szescioletnie okresy. Jednak w swych dzietach, ktore powstaty w pozniejszych latach (niedokonczona „Pansofia” i „Pampaedia”) twierdzit, ze cate zycie ludzkie, to szkoty trwajqce az do smierci: szkota m?zczyzn, szkota starosci i ostatnia szkota umierania. Byto to konsekwenj jego poglqdow na fakt, iz nalezy uczyc „wszystkiego, wszystkich i o wszystkim”. Nalezy zgodzic si? z prof. Stanistawem Litakiem, ze koncepcje pedagogiczne J. A. Komenskiego cechowata nie tylko duza zwartosc i nowatorstwo, ale takze co wazniejsze zostaty w wielu wypadkach wdrozone do praktyki w szkolnictwie nowozytnym2.
W XIX wieku wsrod osob, ktore niewqtpliwie w znaczqcy sposob przyczynity si? do rozwoju oswiaty dorostych i idei ksztatcenia ustawicznego nalezat Dunczyk Mikotaj Fryderyk Grundtvig (1783 - 1872). Byt on duchownym luteranskim, poetq, myslicielem, politykiem (postem do parlamentu) i historykiem. Zyt w czasach, gdy panstwo dunskie przechodzito bardzo rozne koleje losu. Z wielkiego mocarstwa skandynawskiego stato si? niewielkim krajem o stabym potencjale gospodarczym. Jako cztowiek bardzo zaangazowany w zycie spoteczne wtasnego kraju, starat si? ozywic u wspotrodakow ducha patriotyzmu, wobec politycznego i militarnego zagrozenia ze strony Niemiec. Swe idee w sprawie obj?cia permanentnym ksztatceniem ludu wiejskiego zawart w ksiqzce „Nordens Mythologie” (1808). Twierdzit w niej, ze tylko oswiecony lud wiejski w wyzszych szkotach ludowych, moze w sposob pokojowy, bez rozlewu krwi, doprowadzic kraj rzqdzony absolutystycznie do demokracji. Co ciekawe, M. F. Grundtvig uwazat, ze ksztatceniem tego rodzaju nalezy takze objqc kobiety, co w XIX wieku stanowito wytom w dotychczasowym mysleniu. Pierwsza tego typu placowka powstata w pogranicznej z Niemcami dzielnicy Szlezwik w 1844 r., a w nast?pnych latach kolejne uniwersytety ludowe. Kultywowano w nich j?zyk dunski, zapoznawano z historic kraju, a takze tradycjami ludowymi. Wazne miejsce w programie nauczania zajmowato prawo krajowe oraz literatura narodowa. Dbano o rozwoj czytelnictwa wsrod ludu. M. F. Grundtvig uwazat, ze w tego typu placowkach oswiatowych jak uniwersytety ludowe nie powinno byc zadnych egzaminow, a jesli ktos chciat uzyskac swiadectwo ukonczenia, to mogt poddawac si? dobrowolnie sprawdzianom. Stuchacze powinni poszerzac takze swq wiedz? zawodowq, by moc w sposob petniejszy stuzyc swojej ojczyznie3.
Idea uniwersytetow ludowych w II potowie XIX wieku znalazta wielu zwolennikow i nasladowcow zwtaszcza w krajach Skandynawskich, ale takze i w srodkowo-wschodniej Europie, w tym takze w Polsce.
Wydaje si?, ze majqc takie oparcie w tradycji, idea ksztatcenia ustawicznego w XXI wieku juz na trwate zadomowita si? w Europie i na swiecie.
1 t. Kurdybacha, Pisma wybrane, t. 2, Warszawa 1976, s. 70.
2 S. Litak, Historia wychowania, t. 1..., s. 170-171.
3 A. Bron - Wojciechowska, Grundtvig, Warszawa 1986, passim.
44
