Wprowadzenie do komputerowego modelowania zachowania się tłumu. Wybrane aspekty psychologii tłumu Текст научной статьи по специальности «Компьютерные и информационные науки»

D01:10.12845/bitp.40.4.2015.3

dr hab. inz. Tadeusz Maciak, prof. PB1 ml. kpt. mgr inz. Mariusz Baranski2

Przyjçty/Accepted/Принята: 20.11.2014; Zrecenzowany/Reviewed/Рецензирована: 11.16.2015; Opublikowany/Published/Опубликована: 31.12.2015;

Wprowadzenie do komputerowego modelowania zachowania si^ tlumu. Wybrane aspekty psychologii tlumu3

Introduction to Computer Modelling of Crowd Behaviour. Selected Aspects

of Crowd Psychology

Введение в компьютерное моделирование поведения толпы. Отдельные аспекты психологии толпы

ABSTRAKT

Cel: Zaprezentowanie problematyki modelowania numerycznego zachowania sif zgromadzen ludzkich na tle wybranych elementow psychologii tlumu.

Wprowadzenie: W pracy zaprezentowano rozne definicje i podzialy zgromadzen ludzkich, jak rowniez cechy charakterystyczne tlumu. Omowiono klasyczne spojrzenie na zachowanie sif tlumu Le Bona, ktore sprowadza sif do dwoch zasadniczych stwierdzen: po pierw-sze tlum stanowi^ masy ludzi o ujednoliconym zachowaniu, ktore mog^ bye zakwalifikowane jako aktywne, ekspresyjne w wyrazaniu swojej postawy; po drugie, ze uczestnicy tlumu s^ podatni na spontaniczne dzialanie, nieraz irracjonalne, z utrat^ samokontroli w po-czuciu pelnej anonimowosci. Zwrocono uwagf na pewne osobliwe zachowania jednostek ludzkich wystfpuj^ce w tlumie takie jak utrata poczucia indywidualnosci, jednose psychiczna osob bior^cych udzial w zbiorowosci oraz instynktowny proces decyzyjny. Wskazano na pewne normy zachowan postrzegane przez uczestnikow zbiorowosci takie jak np. wzmozone nasladownictwo. Omowiono rowniez zjawisko paniki w tlumie wywolane obaw^ o zagrozenie zycia, ktore generalnie prowadzi do pojawienia sif dwoch postaw tj. podjfcia proby ucieczki z zagrozonego miejsca lub przejscie w stan zobojftnienia i odrftwienia wobec niebezpieczenstwa. W kolejnej czfsci pracy zaprezentowano wspolczesne rozumienie zachowania tlumu, w ktorym podwazono szereg stereotypow wystfpuj^cych w koncepcji kla-sycznej Le Bona. Modele opisuj^ce zachowania ludzi w tlumie oparte na nowoczesnych zalozeniach reprezentuj^ w pracy Model punktu zapalnego, Model spolecznej tozsamosci oraz Model inicjacji - eskalacji przemocy w tlumie. Omowienie obecnego stanu wiedzy na temat psychologii tlumu bylo podstaw^ do zaprezentowania kierunkow modelowania numerycznego zachowania sif jednostek ludzkich w tlumie. Przedstawiono zarowno podejscie bazuj^ce na prawach fizyki, gdzie tlum jest traktowany jako fizyczny plyn cz^steczkowy, oraz modelowanie agentowe, gdzie osoby w tlumie traktuje sif jako jednostki autonomiczne, aktywnie postrzegaj^ce srodowisko i podejmuj^ce decyzje wedlug z gory zdefiniowanych regul. Omawiaj^c rozne sposoby modelowania, zwrocono uwagf na modele, ktore umozliwiaj^ symulacje ewakuacji tlumu w stanie paniki.

Metodologia: Omowienie wybranych elementow skladaj^cych sif na psychologic tlumu w rozumieniu klasycznym jak i wspolczesnym stanowilo podstawf do przedstawienia obecnie istniej^cych kierunkow modelowania numerycznego ruchu ludzi w duzych skupiskach. Wnioski i znaczenie dla praktyki: W celu zminimalizowania ryzyka wyst^pienia niebezpieczenstwa dla zycia osob poruszaj^cych sif w tlumie podejmowane s^ proby opisywania i modelowania matematycznego ruchu ludzi. Symulacje komputerowe bazuj^ce na takich modelach umozliwiaj^ okreslenie krytycznych punktow na drodze ucieczki w czasie ewakuacji i nastfpnie ich wyeliminowanie poprzez poprawienie planow budowlanych lub zastosowanie dodatkowych zabezpieczen w przypadku istniej^cych budynkow. Teoria psychologii tlumu ma wplyw na rozwijaj^c^ sif dziedzinf symulacji ewakuacji. Odgrywa szczegoln^ rolf, gdyz pozwala na dostosowanie procedur i etapow ewakuacji w taki sposob, aby zminimalizowae mozliwose powstania paniki.

Slowa kluczowe: psychologia tlumu, matematyczne modelowanie zachowania sif tlumu, ewakuacja ludnosci Typ artykulu: artykul przegl^dowy

1 Politechnika Bialostocka / Bialystok University of Technology;

2 Komenda Powiatowa Panstwowej Strazy Pozarnej w Olawie / District Headquarters of the State Fire Service, Olawa, Poland; [email protected];

3 Procentowy wklad merytoryczny w powstanie artykulu / Percentage contribution: T. Maciak - 85%, M. Baranski - 15%;

D01:10.12845/bitp.40.4.2015.3

ABSTRACT

Aim: Presentation of issues associated with numerical modelling ofhuman behaviour in context of selected elements of crowd psychology. Introduction: The article identifies a range of definitions and classification of human gatherings as well as crowd characteristics. Le Bon classic view of crowd behaviour is examined and narrowed down to two basic statements: First, a crowd is made up of a mass of people, of unified behaviour, which can be classified as active, expressive in communicating their attitudes and secondly, members of a crowd are likely to behave spontaneously, sometimes irrationally, with a loss of self control influenced by a sensation of complete anonymity. Attention was focussed on the behaviour of individuals, which occur in crowds, such as a loss of sense of individuality, psychological (mental) unity of individuals taking part in a gathering and instinctive decision making process. Certain behaviour patterns were identified with people taking part in gatherings, such as increased mimicry. Additionally, the article examined the appearance of panic in a crowd caused by anxiety about life threatening dangers, which generally lead to the emergence of two stances i.e. attempt an escape from the danger zone or enter into a state of indifference and numbness in face of danger. The subsequent part of the paper reveals current understanding of crowd behaviour, where a range of stereotypes identified in Le Bon's classic concept are challenged. Models describing crowd behaviour, based on contemporary assumptions, are revealed in work titled Flashpoint Model, Elaborated Social Identity Model and The initiation-escalation model of collective violence. The discourse dealing with current knowledge about crowd psychology provided the foundation for a focus on numerical modelling of human behaviour for individuals in a crowd. Two approaches were put forward. One based on the laws of physics, where a crowd is treated as physical molecular liquid and agent-based modelling, where individuals in a crowd are treated as an autonomous entity actively perceiving the environment and making decisions according to predefined rules. The discourse involving different modelling approaches focussed attention on processes, which facilitate evacuation simulations involving crowds in a state of panic.

Methodology: Examination of selected aspects of crowd psychology in context of classical and contemporary perspectives provided a foundation for the presentation of current numerical modelling approaches dealing with the behaviour of people in large crowd gatherings. Conclusions and relevance to practice: In order to minimize the risk of danger to the life of people moving in a crowd, an attempt was made to illustrate a mathematical model dealing with the movement of people. Computer simulations based on such models facilitate the identification of critical stages along an escape route during an evacuation and their subsequent elimination through improvements to building plans, or by application of additional safety measures to existing buildings. The theory of crowd psychology has an impact on the development of evacuation simulations. It plays an important role, because it allows for the adaptation of procedures and stages of an evacuation in such a way so as to minimize the possibility of panic.

Keywords: crowd psychology, mathematical modelling of crowd behaviour, evacuation of people Type of article: review article

АННОТАЦИЯ

Цель: Представить проблематику численного моделирования поведения скоплений людей в контексте отдельных аспектов психологии толпы.

Введение: В статье представлены разные определения и классификации скоплений людей, а также характеристические черты толпы.

Рассмотрен классический взгляд на поведение толпы Лебона, который сводится к двум основным утверждениям: во-первых, толпу составляют массы людей с одинаковым поведением, которых можно класифицировать как активных, экспрессивных в выражении своего мнения; во-вторых, что люди, находящиеся в толпе, восприимчивы к спонтаническому поведению, иногда иррациональны, теряют самоконтроль из-за чувства полной анонимности. Внимание было обращено на некие нетипичные поведения человека в толпе такие как: потеря чувства индивидуальности, психическое единство людей, участвующих в коллективе, а также инстинктивный процесс принятия решений. Были указаны некоторые формы поведений участников толпы такие как, например, чрезмерное подражание. Рассмотрен также феномен паники в толпе, вызванный страхом угрозы жизни, который в общем приводит к двум типам поведения т.е. попытки бегства из опасного места или перехода в состояние безразличия и остолбенения при появлении опасности. В следующей части статьи было описано современное представление о поведению толпы, которое ставит под сомнение ряд стереотипов, присутствующих в классической концепции Лебона. Обсуждение текущего состояния знаний о психологии толпы стало основой для представления направлений численного моделирования поведения человеческих единиц в толпе.

Представлен также подход, основанный на законах физики и агентном моделировании. Обсуждая различные способы моделирования, обращено внимание на модели, которые позволяют проводить симуляцию эвакуации толпы в состоянии паники. Методология: Обсуждение отдельных элементов психологии толпы в класичесском и современном значении было основой для представления имеющихся сегодня направлений численного моделирования движения людей в больших группах. Выводы и значение для практики: С целью минимизации риска опасности для жизни людей, которые находятся в толпе, проводятся попытки описать и математически смоделировать движение людей. Компьютерные симуляции, базирующие на таких моделях, позволяют определить критические пункты на дороге во время эвакуации и в дальнейшем их устранить, благодаря улучшению планов постройки или использованию дополнительных элементов защиты, в случае уже построенных зданий. Теория психологии толпы влияет на развивающуюся область симуляции эвакуации. Она играет особенную роль, так как позволяет адаптировать процедуры и фазы эвакуации таким образом, чтобы минимизовать возможность возникновения паники.

Ключевые слова: психология толпы, математическое моделирование поведения толпы, эвакуация людей Вид статьи: обзорная статья

ИССЛЕДОВАНИЯ И РАЗВИТИЕ

1. Wstfp

Psychologia tlumu jako nowa dyscyplina nauki na-rodzila si§ w XIX wieku. Jej podlozem byly przemiany spoleczne zachodz^ce pod koniec XIX wieku w duzych miastach Europy zachodniej takich jak Paryz czy Mediolan, okreslane w literaturze swiatowej jako nowoczesna kultura miejska (modern urban culture). Jednoczesnie pojawily si§ nowe zjawiska kryminalne kojarzone z wyst^powaniem tlumu. Pierwsza debata nad psychologic tlumu prowadzona pod k^tem wyst^powania zjawisk kryminalnych w zbioro-wiskach ludzkich miala miejsce w Rzymie w roku 1885. Pierwsza publikacja na temat tlumu pojawila si§ w roku 1841 (Ch. MacKay Extraordinary Delusions and the Madness of Crowds) [1]. Praca Hippolyte Taine The Origins of Contemporary France (1875) rzucila nowe swiatlo na rol^ tlumu w rewolucji francuskiej z roku 1789. Opisy postaw ludzkich wyst^puj^ce we wczesnych publikacjach zostaly rozwini^te przez lekarza, antropologa i socjologa Gustava Le Bona w wydanej w 1895 roku ksi^zce Psychologie des Foules. Le Bon opisal zjawisko odmiennego zachowania si§ ludzi, gdy s^ badani pojedynczo i innego, gdy s^ badani w masie ludzkiej. Jest on rowniez autorem poj^cia „tlum psychologiczny", ktory okresla rowniez jako „zbiorow^ istot^". Zauwazyl, ze przy zbiegu pewnych okolicznosci i tylko w tych okolicznosciach, zbiorowosc ludzi nabiera zupelnie nowych wlasciwosci, roznych od tych, jakie po-siadajc poszczegolne jednostki, skladaj^ce si§ w danym wypadku na tlum [2].

W ostatnich latach pojawily si§ liczne prace, w ktorych podj^ta zostala proba modelowania w sposob matematyczny zachowania si§ tlumu w roznych sytuacjach ekstremalnych np. ewakuacji w stanie paniki. Umiej^tnosc modelowania procesu ewakuacji tlumu z okreslonych obiektow pozwala wykryc miejsca, w ktorych moze dochodzic do blokowania przejsc i na etapie projektu zaplanowac wlasciw^ przepu-stowosc drog ewakuacyjnych. Aby zrozumiec i okreslic prawidlowo zalozenia opracowanych modeli matematycz-nych, niezb^dna jest podstawowa wiedza na temat tlumu i zachowania si§ jednostki ludzkiej w tlumie.

W artykule zaprezentowano rozne definicje i klasyfi-kacje tlumu, jak rowniez opisano cechy charakterystyczne zgromadzen ludzkich. Omowiono tradycyjne, jak i wspol-czesne rozumienie zachowania tlumu. Klasyczne spojrzenie na zachowanie tlumu przedstawiono w postaci siedmiu zalozen tradycyjnych Le Bona. Modele opisuj^ce zachowania ludzi w tlumie oparte na nowoczesnych zalozeniach reprezentujc w pracy model punktu zapalnego, model spo-lecznej tozsamosci oraz model inicjacji - eskalacji przemocy w tlumie. W podsumowaniu spojrzenia psychologicznego zaprezentowano krotko obecnie istniej^ce kierunki nume-rycznego modelowania zachowania si§ tlumu.

2. Kategorie zbiorowosci

Wsrod roznych form zbiorowosci ludzkiej znajduj^cych si§ w tym samym miejscu i w tym samym czasie mozna wy-roznic trzy podstawowe kategorie: zbiegowisko, publiczne zebranie oraz tlum [2]. Dwie pierwsze postacie zbiorowosci

D01:10.12845/bitp.40.4.2015.3

mog^ w pewnych warunkach przeksztalcic si§ w tlum, choc ich pierwotna przyczyna ma nieco inny charakter.

2.1. Zbiegowisko

Zbiegowisko jest przelotnym zgrupowaniem osöb wykazuj^cych zainteresowanie tym samym zdarzeniem. Z reguly zdarzenie to jest nagle i nieoczekiwane. Na przy-klad zbiegowisko ludzi wywoluje nagly wypadek drogowy, awantura na ulicy, czy tez handlarz sprzedaj^cy atrakcyjny towar. Osoby w zbiegowisku staraj^ si§ uzyskac informaj na temat zaistnialej sytuacji. W zbiegowisku, dzi^ki blisko-sci przestrzennej, wyst^puj^ zblizone reakcje emocjonalne. Nagle zachowania jednostek mog^ przeksztalcic si§ w ak-tywnosc calego zgromadzenia. St^d tez zbiegowiska zawsze musz^ byc brane pod uwag^ jako potencjalne zagrozenie dla porz^dku publicznego [4].

2.2. Publicznosc zebrana

Publicznosci^ zebran^ (audytorium) nazywamy zgro-madzenie intencjonalne takie jak np. publicznosc szukaj^ca szeroko poj^tej rozrywki (zgromadzenie np. w kinie, na sali koncertowej czy na zawodach sportowych). Do tej kategorii zalicza si§ rowniez wiernych zgromadzonych w swi^tyniach oraz osoby poszukuj^ce informacji na zebraniach informa-cyjnych, pokazach, czy wiecach politycznych.

Publicznosc zebran^ odroznia od zbiegowiska postawa uczestniköw, ktörzy s^ bardziej uporz^dkowani w dzia-laniu. Podobnie jak to ma miejsce w przypadku zbiego-wiska, publicznosc zebrana wykazuje podobne dzialanie. Sluchanie przemöwien politycznych lub religijnych moze powodowac silne napi^cia emocjonalne.

2.3. Tlum

Tlum jest form^ zbiorowosci, w ktörej zjawiska zacho-dz^ce w zbiegowisku, czy w audytorium pod wplywem bardzo silnego pobudzenia emocjonalnego powoduj^, ze wszystkie jednostki wykazuj^ to samo zachowanie oraz jednakowy stan psychiczny. Jednostki w tlumie zawsze przebywaj^ w bliskosci fizycznej, podlegaj^ wspölnym oddzialywaniom i maj^ wspölny obiekt zainteresowania. Nierozröznialnosc jednostek w tlumie powoduje, ze zwykle mechanizmy kontroli spolecznej trac^ swoj^ skutecznosc, a do glosu dochodz^ zachowania instynktowne. Tlum jest zdolny do nieprzewidywalnych zachowan spontanicznych, a jego uczestnicy podejmuj^ dzialania cz^sto chaotyczne, do ktörych nie dopusciliby si§ w normalnych warunkach.

3. Tlum - definicje, klasyfikacja i cechy charakterystyczne

W przypadku tlumu brak jest jednolitej i ogölnie przyj^-tej klasyfikacji. Trudnosci zwi^zane z jednolit^ klasyfikacja wynikaj^ z duzej röznorodnosci czynniköw, ktöre mog^ doprowadzic do powstania tlumu. W literaturze przedmio-tu mozna spotkac si§ z röznymi podzialami wynikaj^cymi z odmiennego zrozumienia poj^cia zjawiska zbiorowosci ludzkiej. Ponizej przedstawiono wybrane propozycje kla-syfikacji tlumu wedlug Le Bona, Blumera, Zajdela oraz Forsytha, ktöre mog^ byc przydatne w zrozumieniu zalozen matematycznych modelowania zachowania jednostek ludzkich w tlumie.

Zgodnie z podzialem wprowadzonym przez Le Bona tlumy dzieli si§ na dwie grupy [2]:

1. Tlumy heterogeniczne:

a) bezimienne (tlum uliczny),

b) nie anonimowe (parlament).

2. Tlumy homogeniczne:

a) sekty (organizacja religijna),

b) kasty (wojsko),

c) warstwy spoleczne (mieszczañstwo).

Dwie wymienione powyzej grupy rózniy si§ tym, ze pierwsza nie ma zadnego poczucia odpowiedzialnosci, druga zas posiada poczucie silnie rozwini^tej odpowiedzialnosci, co nadaje okreslony kierunek ich dzialaniu. Z kolei Blumer wyróznia nast^pujyce rodzaje tlumów [3]:

1. Tlum przypadkowy, charakteryzujycy si§ slaby interak-cjy pomi^dzy uczestnikami lub wr^cz jej brakiem. Sy to jednostki, które przyciygn^lo jakies (cz^sto przypad-kowe) wydarzenie. Przykladem takiego tlumu sy osoby przyglydajyce si§ wypadkom, czy tez osoby zgromadzo-ne wokól stoiska w hipermarkecie.

2. Tlum konwencjonalny to jednostki zebrane w jakims celu, który to cel jest jednak osiygany przez kazdy z nich z osobna. Przykladem takiego tlumu sy pasazerowie na przystanku lub widzowie w kinie. Tlum konwencjonalny czasem nazywany jest publicznosciy. Publicznosc charakteryzuje to, ze zdania na temat osiyganego celu mogy byc rózne.

3. Tlum ekspresyjny to taki, w którym szczególny rol^ ma jakis ladunek emocjonalny i na nim oparta jest interak-cja. Przykladem takiego tlumu sy uczestnicy karnawalu w Rio de Janeiro.

4. Tlum aktywny jest nastawiony na dzialalnosc niszczy-cielsky, której celem jest rozladowanie emocji lub znisz-czenie jakiegos zla czy przeciwnika. Przykladem takiego tlumu sy agresywni kibice na meczach pilkarskich. Bardziej szczególowy jest podzial wprowadzony przez

Zajdela [4]. Wyodr^bnil on cztery najwazniejsze kategorie:

1. Tlum agresywny atakuje jednostk^, inny zbiorowosc lub instytuj Wyst^puje on w trzech formach, jako:

a) tlum linczujycy - powstaje w wyniku wykrycia ja-kiegos haniebnego faktu,

b) tlum terroryzujycy - powstaje na podlozu ideolo-gicznym, celem ataków sy najcz^sciej mniejszosci narodowe, religijne, seksualne lub inne

c) tlum walczycy - formuje si§ w czasie zaburzeñ spo-lecznych, skierowany jest przeciwko silom porzydko-wym. Od wyst^powania takich tlumów zaczynaly si§ zazwyczaj rewolucje i przewroty spoleczne (Majdan, Kij ów 2014). Techniki wywolywania tlumów walczy-cych stanowiy obiekt zainteresowania rzydów i grup planujycych przej^cie wladzy politycznej.

2. Tlum uciekajycy (ogarni^ty paniky):

a) niesformalizowany jak np. tlum ogarni^ty paniky po wybuchu bomby, bez racjonalnego rozeznania rzucajycy si§ do ucieczki,

b) sformalizowany jak np. formalna grupa o uporzyd-kowanym charakterze, posiadajyca okreslony cel oraz swiadoma niebezpieczeñstwa. Panika powstaje wówczas, gdy grupa ta napotka cos, co spowoduje

D01:10.12845/bitp.40.4.2015.3

rozpad formalnych wi^zi. Przykladem mogy tu byc oddzialy wojska.

3. Tlum nabywajacy (rabujycy, grabiycy). Ten rodzaj tlumu wyst^puje tylko w specyficznych sytuacjach katastrof, kl^sk zywiolowych i ogólnej dezorganizacji spolecznej. Tworzy si§ wówczas zbiegowiska, które atakuje i rabujy sklepy, banki, mieszkania i ludzi.

4. Tlum demonstrujycy (ekspresywny). Przykladem moze byc tutaj tlum powstajycy aby dac wyraz uczu-ciom wdzi^cznosci, uznania bydz pot^pienia lub protestu.

Jednym z najpopularniejszych podzialów tlumu jest klasyfikacja wprowadzony przez Forsytha [5]. Zaklada ona podzial na dwie glówne kategorie - zgromadzenie i tlum (wraz z szeregiem podkategorii):

1. Zgromadzenie:

a) tlumy przypadkowe,

b) publicznosc zebrana,

c) tlumy kolejkowe.

2. Tlum:

a) tlum agresywny,

- tlum linczujycy,

- tlum walczycy (zbuntowany).

b) tlum spanikowany:

- tlum uciekajycy,

- tlum zdobywajycy (rabujycy). Wymienione w powyzszej klasyfikacji kategorie zostaly

juz wczesniej dokladniej omówione.

4. Klasyczne spojrzenie na zachowanie tlumu

Klasyczna teoria psychologii tlumu, której poczytek dal Le Bon sprowadza si§ do dwóch zasadniczych stwierdzeñ:

a) tlum stanowiy masy ludzi o ujednoliconym zachowa-niu, które mogy byc zakwalifikowane jako aktywne, ekspresyjne w wyrazaniu swojej postawy i momentami wrogie,

b) uczestnicy tlumu sy podatni na spontaniczne dziala-nie, nieraz irracjonalne, z utraty samokontroli w po-czuciu pelnej anonimowosci.

4.1. Homogenizacja struktury

Podstaw^ tworzenia si§ tlumu stanowi proces ujedno-licania zachowania jednostek ludzkich. O tym czy mamy juz do czynienia z tlumem, decydujy zjawiska okresowego zaniku cech indywidualnych i zmiany w psychice osób biorycych udzial w zbiorowosci. Proces ten powoduje po-wstanie pewnej jednosci umyslowej u jednostek biorycych udzial w zbiorowosci, co w dalszej kolejnosci powoduje pojawienie si§ osobliwych zachowañ, nietypowych dla pojedynczego osobnika. Mamy tu zanik wlasnych mysli i uczuc. Nosi to miano dezindywidualizacji.

4.2. Jednosc psychiczna

W wyniku ujednolicenia zachowania jednostek ludzkich w tlumie, jego uczestnicy zaczynajy czuc si§ anonimowo. Sy w srodowisku, które zapewnia im poczucie bezpieczeñstwa. Dzi^ki temu pomi^dzy jednostkami a tlumem nawiyzuje si§ specyficzna wi^z emocjonalna. W tlumie wyst^pu-je najdalej posuni^te poczucie identyfikacji jednostek ze

ИССЛЕДОВАНИЯ И РАЗВИТИЕ

zbiorowosciy. Jednostki uczestniczyce w tlumie z reguly przezywajy glçbokie zadowolenie z uczestnictwa w zbiorowosci dzialajycej tak samo jak oni. Potwierdza to tezç, ze tlum jest formy zycia zbiorowego zaspakajajycy istotne potrzeby ludzkiej natury [6]. Na tym poziomie zespolenia jednostki trzymajy siç razem, chcyc uniknyc izolowania. W przypadku rozerwania tlumu dyzy do jak najszybsze-go dolyczenia do innych osob. Z powyzszego wynika, ze jednostki zaczynajy zachowywac siç jak jeden zespolony organizm. Takiemu zespolonemu i ujednoliconemu orga-nizmowi psychologowie przypisujy tzw. duszç [2]. Dusza tlumu w tym przypadku stanowi element scisle grupujycy jednostki i sprawia, ze tlum dziala autonomicznie. Tlum potrafi obrac sobie cel dzialania i wszystkie jednostki dyzy do realizacji obranego celu. Silna wiçz emocjonalna, ano-nimowosc oraz bezpieczenstwo powodujy to, ze jednostki w tlumie utrzymujy spojnosc grupy, sy odwazne i konse-kwentne w dzialaniu oraz nabierajy poczucia waznej misji do spelnienia. Dotyczy to szczegolnie tlumu agresywnego.

4.3. Instynktowny proces decyzyjny

Odpowiedz tlumu na bodziec jest nieraz bardzo gwal-towna i zaciçta, a podejmowanie decyzji odbywa siç na poziomie instynktu. Taki sposob podejmowania decyzji wynika z pospiesznego interpretowania zjawisk, poniewaz w obszarze tlumu wymuszona jest koniecznosc szybkiego podejmowania decyzji. Sposob zachowania jest oparty na pierwotnym wrazeniu. Proces decyzyjny podejmowany jest szybko i odbywa siç na poziomie podswiadomosci. W podswiadomosci zapamiçtywane sy wyuczone wzorce postçpowania w danych okolicznosciach. Instynktowny charakter stanowi rowniez o tym, ze tlum nie ma zdolno-sci do nabywania i wykorzystywania doswiadczenia. Co rowniez jest wazne, nie potrafi ocenic krytycznie wydarzen i powstrzymac siç od podjçcia dzialania, ktore przynioslo mu juz raz szkodç.

W kwestii postrzegania zjawisk wazny rolç odgrywa symbolika zjawisk. Symbolika upraszcza percepcjç emo-cjonalny postrzeganych zjawisk i pozwala na nadawanie elementom otoczenia pewnych okreslonych znaczen. Mogy to byc znaczenia zarowno pozytywne, jak i negatywne. Przykladem pozytywnego symbolu moze byc oznakowa-nie drogi i wyjscia ewakuacyjnego, ktorym tlum chce siç wydostac z zagrozonego obiektu. Negatywnym bodzcem bçdzie rozpoznanie domniemanego sprawcy wypadku, ktory moze stac siç obiektem ataku tlumu. Nalezy podkre-slic, ze symbole sy dla uczestnikow tlumu bardzo czytelne i w istotny sposob wplywajy na dzialanie tlumu.

Emocje, instynkt oraz anonimowosc decydujy o podej-mowaniu dzialania w tlumie przez jednostki. Dzialanie to ma czçsto charakter spontaniczny i w wiçkszosci dosc pry-mitywny. Przejawiajycy siç w tlumie prymitywny sposob dzialania zazwyczaj nie wystçpuje w codziennym zyciu. Uwalnianie prymitywnych zachowan w zyciu codziennym jest moderowane przez uznane normy zachowania. Tlum nie jest w stanie podejmowac dzialan wymagajycych za-awansowanych procesow myslowych, a reakcje kierowane sy przede wszystkim impulsami emocjonalnymi. Czçsto tez uczestnicy tlumu czujy siç silniejsi i tracy zdolnosc

D01:10.12845/bitp.40.4.2015.3

obiektywnej oceny sytuacji. Warto jednoczesnie podkre-slic, ze tlum dajyc poszczegolnym jednostkom poczucie sily i odwagi, pomniejsza jednoczesnie odpowiedzialnosc, ktora zostaje rozdzielona na wszystkie jednostki bioryce udzial w zgromadzeniu.

4.4. Elementy organizacji tlumu

W ogolnosci w tlumie nie wystçpujy z gory okreslone normy zachowan przestrzegane przez uczestnikow zbio-rowosci. W tym sensie nie mozna mowic o wystçpowaniu elementow organizacji tlumu. Niemniej istniejy zjawiska, ktore mogy swiadczyc o pewnym chociazby okresowym uporzydkowaniu dzialan jednostek ludzkich. Jednym z takich przykladowych zachowan jest wzmozone nasladow-nictwo okreslane jako zjawisko osmozy psychologicznej. Osmozç psychologiczny definiuje siç jako zjawisko za-razania siç emocjami (wchlaniania emocji innych ludzi) [7]. Polega ono na wytworzeniu u wszystkich jednostek identycznych lub podobnych stanow napiçcia, powstajycego na podlozu podobnego zaangazowania emocjonalnego [6]. Wystarczy by jedna osoba rzucila chwytliwe haslo, a reszta uczestnikow podejmuje je w naturalny sposob. Za taki nasladowczy sposob postçpowania odpowiadajy tzw. neurony lustrzane [8]. Niemniej pojedynczy impuls nasladowczy podtrzymywany jest zazwyczaj przez krotki okres. W przypadku skandowania hasla po chwilowym zaangazowaniu calego tlumu, liczba osob wykrzykujycych haslo silnie maleje.

Przebieg zjawiska zarazenia emocjonalnego nie jest do konca poznany. Biory w nim udzial zlozone procesy, wsrod ktorych mozna wyodrçbnic: wzmozone uleganie sugestiom, jednorodnosc doswiadczen w obrçbie grupy, efekt zamkniç-tych krçgow wzrastajycego podniecenia (osoba A przekazu-je werbalnie emocje osobie B, ta osobie C, osoba C osobie A, a w kazdym przekazie ladunek emocjonalny rosnie - tworzy siç dodatnie sprzçzenie zwrotne zwiçkszajyce silç emocji w krçgu osob przekazujycych sobie informacje). Oczywiscie nie wszystkie informacje zarazajy tlum w po-dobny sposob. Przekaz pozytywny z reguly odbierany jest sceptycznie i powoli. Natomiast przekaz negatywny potrafi rozchodzic siç niemal blyskawicznie, doprowadzajyc czçsto tlum do paniki. Proby uspokojenia spanikowanego tlumu niestety z reguly konczy siç niepowodzeniem. Natomiast o wiele latwiej jest, przekazujyc informacje o zagrozeniu, tlum usposobiony w sposob pozytywny zamienic na tlum spanikowany.

Zjawisko nasladownictwa ma swoje zauwazalne konse-kwencje. Tworzy dogodne warunki do rozprzestrzeniania siç falszywych spostrzezen i sugestii.

5. Zjawisko paniki w tlumie

Zdarza siç, ze w tlumach moze dochodzic pod wply-wem pewnych bodzcow zewnçtrznych lub na wskutek we-wnçtrznych interakcji do zjawiska poczucia przez jednostki ekstremalnej obawy o swoje zycie. Pojawiajy siç wowczas w tlumie zachowania nie do konca przewidywalne, slu-zyce obronie zagrozonego zycia. Takie zachowania noszy nazwç paniki. Pojawiajyce siç zagrozenie czçsto nie jest na tyle duze, aby w rzeczywistosci zagrozic zyciu ludzi.

Niemniej wystçpuj^cy lçk potçguje przerazenie i wzmaga dzialania obronne. St^d tez panika pojawia siç czçsto bez rzeczywistych powodow mog^cych zagrozic zyciu jednostek znajduj^cych siç w tlumie. Panice towarzysz^ zmiany wegetatywne, przymglenie swiadomosci (obnizona kontrola postçpowania) oraz zerwanie wiçzi spolecznych [9].

5.1. Zmiany wegetatywne

Obawa o zycie powoduje w organizmie czlowieka sze-reg procesow fizjologicznych powoduj^cych pocz^tkowo niewielkie, a nastçpnie znaczne otwarcie kanalow naczy-niowych w blonie wlokien nerwowych umozliwiaj^cych dodatkowy przeplyw jonow sodu [10]. Obecnosc zwiçkszo-nego stçzenia jonow sodu prowadzi do nietypowych reakcji organizmu. Proces postrzegania rzeczywistosci przez jed-nostkç staje siç w tym momencie zaburzony i nienaturalny.

Jednoczesnie nastçpuj^ zmiany w funkcjonowaniu organizmu, ktore maj^ przygotowac organizm do dzialania z maksymaln^ sprawnosci^. Nastçpuje przyspieszenie bicia serca oraz przyspieszanie akcji oddychania, aby dostarczyc wiçcej tlenu do organow potrzebnych do sprawnej ucieczki. Organizm wtlacza wiçcej krwi do konczyn, a wycofuje krew z miejsc mniej waznych takich jak np. zol^dek.

5.2. Zachowanie ludzi ogarniçtych paniktj

Osoba ogarniçta panik^ ma poczucie zblizaj^cej siç katastrofy. Taki stan swiadomosci czlowieka ogarniçtego lçkiem o swoje zycie prowadzi do pojawienia siç generalnie dwoch postaw. Pierwsza postawa polega na podjçciu proby ucieczki z zagrozonego miejsca bez zwracania uwagi na otoczenie. Druga postawa (rzadziej spotykana) to przejscie osoby spanikowanej w stan zobojçtnienia wobec niebez-pieczenstwa i odrçtwienie. 5.2.1. Ucieczka z zagrozonego miejsca

W momencie podjçcia decyzji ucieczki z zagrozonego miejsca, najwazniejsze staje siç indywidualne przetrwanie. Ludzie ogarniçci panik^ staj^ siç niewrazliwi na elementy otoczenia, ktore s^ nieistotne z punktu widzenia indy-widualnego przetrwania. W tlumie dochodzi do glosu tylko indywidualny instynkt samozachowawczy. Poczucie spojnosci z innymi osobami zanika. W panice zanikaj^ wiçzi emocjonalne takze z osobami bliskimi. To oznacza faktyczny zanik wszelkich wiçzi spolecznych. W ucieczce dominuje strach, niekontrolowany zadn^ refleksj^. Druga jednostka przestaje istniec, zostaje zredukowana do postaci fizycznej przeszkody. Ludzie kieruj^ siç emocjami, a to prowadzi do zaburzenia procesu podejmowania logicznych decyzji i racjonalnego dzialania.

Czlowiek w panice stosuje rozwi^zania silowe. Polega to na odpychaniu innych osob w celu utorowania sobie drogi ucieczki. Odpychane osoby popychaj^ osoby stoj^ce obok. W spanikowanym tlumie bardzo latwo o upadek. Upadek jest w takiej sytuacji niezwykle niebezpieczny. Osoba, ktora upadnie, w panuj^cym scisku uciekaj^cego tlumu nie jest w stanie siç podniesc i jest narazona na smiertelne strato-wanie przez uciekaj^cy tlum, ktory nie j est nawet swiadomy, ze na ziemi znajduj^ siç przewrocone osoby. Jak wspomnia-no, w spanikowanym tlumie ludzie zauwazaj^ tylko swoj indywidualny interes. Bywa, ze potrafi^ odci^gn^c innych od wyjscia, licz^c ze dziçki temu sami latwiej wydostan^

D01:10.12845/bitp.40.4.2015.3

siç na zewn^trz. Czçsto rowniez w spanikowanym tlumie zagçszczenie przeciskaj^cych siç przez wyjscia ewakua-cyjne ludzi jest tak duze, ze dochodzi do zablokowania siç drogi ucieczki. Oddzialywanie pomiçdzy spanikowa-nymi osobami nawzajem, pomiçdzy osobami a scianami i innymi elementami architektonicznymi budynku powoduje powstawanie w srodowisku tlumu wielkich cisnien

0 wartosciach przekraczaj^cych 4,5 kPa. W warunkach tak wysokiego cisnienia wyginaj^ siç metalowe porçcze, a nawet pçkaj^ slabsze scianki dzialowe. Cisnienie moze doprowadzic do urazow ciala lub w skrajnych przypadkach do uduszenia slabszych fizycznie jednostek [11].

Niezwykle stresowa sytuacja uniemozliwia logiczne rozpoznanie sytuacji. Czçsto dochodzi do bezmyslnego pod^zania za cal^ uciekaj^c^ grup^, zamiast poszukiwa-nia drogi ewakuacji na wlasn^ rçkç. Znane s^ przypadki tratowania siç osob pod jednym z wyjsc, gdy przez inne mozna wyjsc bezpiecznie. 5.2.2. Postawa zobojçtnienia

Podczas analizy zachowania osob w tlumie ogarniçtym panik^, nalezy rowniez wspomniec o innej formie panicz-nego lçku. U niektorych osob stan paniki przybiera formç przejscia w stan zobojçtnienia. Jest to wynik zadzialania mechanizmu obronnego czlowieka przed stresem, w kto-rym zauwaza on, ze nie jest w stanie nic zrobic, aby wydo-stac siç z zagrozonego miejsca. Towarzyszy temu poczucie bezradnosci, odrçtwienia oraz zahamowania ruchowego. Taki stan jest rowniez niezwykle grozny, poniewaz uniemozliwia danej osobie ucieczkç. Ponadto paraliz ruchowy stanowi powazny problem dla osob, ktore chc^ pomoc danej osobie w ewakuacji [12].

6. Wspolczesne rozumienie zachowania tlumu

We wspolczesnym swiecie zrozumienie zachowania tlumu jest niezwykle wazne. Badanie zachowania siç tlumu nie jest jednak rzecz^ prost^. Teoretyczny postçp w zrozumie-niu zachowania tlumu jest utrudniony przede wszystkim ze wzglçdu na stosowan^ metodologiç. Do badan tlumu sluz^ roznorodne instrumenty badawcze na przyklad: stu-dia przypadkow, badanie wsteczne incydentow, wywiady

1 badania obserwacyjne. Badania obserwacyjne s^ obec-nie glownym narzçdziem badawczym wykorzystywanym w analizie zachowania siç tlumu. Trudnosc wykonania kontrolowanych eksperymentow stanowi najwiçksze ogra-niczenie w rozwoju badan tlumu. Istniej^ rowniez ograni-czenia etyczne - przeprowadzony eksperyment moze byc niebezpieczny dla osob bior^cych udzial w doswiadczeniu. Wykonywanie eksperymentow moze byc mozliwe tylko dla mniejszych grup, ktore w kwestii zachowania nie powoduje wysokiego poziomu cisnienia lub przemocy. Dla wiçkszosci sytuacji zachodz^cych w tlumie wzrost poziomu cisnienia jest integraln^ czçsci^ zjawiska. St^d tez jest prawie niemoz-liwe, aby wysuniçte teorie przetestowac doswiadczalnie, a co za tym idzie, by zrozumiec i prawidlowo wyjasnic zachowanie tlumu [13].

Jednoczesnie analizuj^c zjawiska psychologiczne zacho-dz^ce u osob bçd^cych czlonkami zbiorowosci, nalezy zwro-cic uwagç na to, ze czlowiek w sytuacji zagrozenia zachowuje siç adekwatnie do posiadanych przez siebie danych [14].

ИССЛЕДОВАНИЯ И РАЗВИТИЕ

Niekoniecznie zjawiska, ktore sy postrzegane z zewnytrz jako panika, sy podobnie odczuwane przez czlonka zbiorowosci znajdujycego siç w okreslonym miejscu. Moze to prowadzic do sytuacji, w ktorej dzialania zagrozonych osob nie bçdy w pelni pokrywac siç z zamiarami projektantow systemow oraz osob kierujycych ewakuacjy [15].

W roku 1968 Couch zanegowal wiele stereotypow kla-sycznej teorii Le Bona zachowania siç tlumu. Wyniki jego prac pokazujy inne oblicze szeregu dotychczas uwazanych za poprawne twierdzen [16]. Wedlug Coucha:

a) tlum nie jest jednorodny masy, ale sklada siç w mniej-szosci z pojedynczych osob oraz w wiçkszosci z malych grup osob, ktore zapoznaly siç ze soby,

b) uczestnicy tlumu nie sy zgodni w motywacji, rzadko dzialajy w harmonii, dzialanie harmonijne nie trwa dlugo,

c) tlumy nie paralizujy indywidualnego poznania, nie wyrozniajy siç specjalnie w przemocy oraz dzialaniach destabilizujycych,

d) indywidualne postawy i cechy osobowosci, jak rowniez zmienne warunki spoleczno-ekonomiczne, de-mograficzne i polityczne sy slabymi wskazowkami co do indywidualnego zaangazowania w wywolywaniu i uczestnictwie w zamieszkach.

Wymienione powyzej spostrzezenia i wykonane przez innych autorow badania pozwolily na podwazenie szeregu pewnych uznanych twierdzen obowiyzujycych od czasu Le Bona:

• idea sugestywnosci: ludzie w tlumie chçtniej nasladujy innych,

• idea niszczycielstwa: jednostki w tlumie sy bardziej sklonne do dzialania w sposob gwaltowny,

• idea spontanicznosci: przemoc w tlumie wystçpuje nagle,

• idea anonimowosci: jednostki w tlumie czujy siç bar-dziej anonimowo,

• idea jednolitosci: wszyscy w tlumie postçpujy w ten sam sposob.

W ostatnich latach w miarç analizy dostçpnych dobrze udokumentowanych przypadkow, sposob podejscia do modelowania tlumu podlegal dalszym glçboko idycym zmianom. W obecnej chwili dominujy trzy glowne sposoby podejscia do modelowania zachowania siç tlumu:

a) model punktu zapalnego,

b) model spolecznej tozsamosci,

c) model inicjacji-eskalacji przemocy zbiorowej.

6.1. Model punktu zapalnego

Model punktu zapalnego (Flashpoint Model) zapro-ponowany przez Waddingtona i wspolpracownikow wy-jasnia, w jakich okolicznosciach moze dojsc do wybuchu publicznych zaburzen [17]. „Punkty zapalne" stanowiy zdarzenia, ktore mogy rozpçtac chaos zamieszek. Analiza jest przeprowadzana w obrçbie wybranych ogolnych ram strukturalnych. Ogolne ramy strukturalne integrujy ze soby istotne czynniki mogyce powodowac publiczne zaburzenia, przypisujyc je do danego poziomu analizy i wyjasniajyc z kazdego poziomu, na ile zainicjowanie chaosu jest praw-dopodobne. Model posiada szesc wspolzaleznych od siebie

D0I:10.12845/bitp.40.4.2015.3

poziomów analizy: strukturalny, polityczno-ideologiczny, kulturowy, kontekstowy, sytuacyjny i interakcyjny.

Kazdy poziom opisuje zwiyzek pomiçdzy nieladem a istotnymi czynnikami mogycymi spowodowac wybuch zamieszek. Czynniki zmieniajy siç od globalnych czynni-ków kontekstowych (makro) do czynników interakcji bez-posredniej (mikro). Jesli chodzi o poziom interakcji - brane sy pod uwagç bezposrednie interakcje pomiçdzy grupami, aby wyjasnic potencjalny chaos. Kazdy poziom analizy funkcjonuje jako wskaznik sytuacyjny, powiadamiajyc, czy dane zdarzenie moze oddzialywac jako punkt zapalny.

Omawiany model punktu zapalnego zostal w kolejnych latach po jego przedstawieniu mocno skrytykowany. Glów-nym zarzutem w stosunku do przedstawionego modelu jest to, ze nie obejmuje on fazy mobilizacji i samoorganizacji tlumu oraz roli sluzb porzydkowych. Brak równiez wyjas-nienia poj awienia siç zamieszek bez wyzwalaj ycego impulsu zewnçtrznego oraz mechanizmu odpowiedzialnego za opózniony odpowiedz na zewnçtrzny impuls wyzwalajycy.

6.2. Model spolecznej tozsamosci

Model spolecznej tozsamosci (Elaborated Social Identity Model - ESIM) jest spoleczno-psychologicznym mo-delem wyjasniajycym zachowanie tlumu, który w zalo-zeniach zawiera koncepcjç jednostki postrzegajycej swoje czlonkostwo w odpowiedniej grupie spolecznej. Tlumy sy polyczeniem jednostek, z których wszystkie nalezy do róznych sprzecznych grup. Jednakze, jesli tlum jest przede wszystkim zwiyzany z pewny okreslony grupy (np. chrzes-cijan i aktywistów obrony praw obywatelskich), to wartosci tej grupy bçdy dyktowac dzialania tlumu. Pierwotnie teoria tozsamosci spolecznej (Social Identity Theory - SIT lub Social Identity Model - SIM) zostala sformulowana przez Henriego Tajfela i Johna Turnera w latach l970 i l980 [l8]. Do teorii wprowadzono pojçcie tozsamosci spolecznej, które odgrywa kluczowy rolç w analizie procesów spolecznych i zachowañ miçdzygrupowych [l9]. Nastçpnie model zostal rozwiniçty przez Reichera, Drury'ego i Stotta i opatrzony nazwy Elaborated Social Identity Model (ESIM). Zgodnie z przedstawionym przez nich modelem, dzialania zbio-rowe, tj. dzialania wspólne mogy miec miejsce jedynie, gdy czlonkowie grupy podzielajy lub postrzegajy siebie jako dzielycy wspólny tozsamosc spoleczny. Uczestnicy tlumu charakteryzujy siç przede wszystkim szeregiem tozsamosci spolecznych, które okazujy siç najistotniejsze w obrçbie systemu psychologicznego okreslajycego wlas-ne „ja" jednostki. Dzialania zbiorowe stajy siç mozliwe, kiedy poszczególne tozsamosci spoleczne sy jednoczesnie wyraziste i podzielane przez poszczególnych uczestników tlumu.

Postrzeganie cech i norm grupowych zmienia siç na prze-strzeni czasu i jest traktowane jako zmiana spoleczna [20].

Model ESIM bierze równiez pod uwagç efekt dzialania sil policyjnych na zachowanie siç tlumów. Ostrzega, ze bezzasadne uzycie sily moze stworzyc w tlumie na nowo poczucie jednosci szczególnie w warunkach nielegalnosci zgromadzenia i sprzeciw wobec dzialania sil porzydkowych. Moze to spowodowac wciygniçcie tlumu w konflikt z po-licjy, pomimo postawy wahania siç niektórych jednostek.

Omawiany model jest jednym z najlepszych obecnie dostçpnych modeli wyjasniaj^cych procesy lez^ce u pod-staw zachowania tlumu. Kladzie on silny nacisk na chaos i kontekst spoleczny. Choc potwierdza on znaczenie spo-lecznego kontekstu, rola innych czynnikow sytuacyjnych nie jest brana pod uwagç w znacznym stopniu. Nacisk polozony jest na interakcjç pomiçdzy grupami. Podobnie jest w modelu punktu zapalnego. Poziom indywidualnego zachowania jednostek nie zostal tak naprawdç w rozpatry-wanym modelu wziçty pod uwagç.

6.3. Model inicjacji - eskalacji przemocy zbiorowej

Model Inicjacji - eskalacji przemocy zbiorowej (The Initiation-escalation Model of Collective Violence) zostal zaproponowany przez Adanga [21]. Opisuje on uwarun-kowania inicjacji przemocy w oparciu o systematyczne badania obserwacyjne protestow ulicznych i zamieszek pil-karskich. W swoich obserwacjach zauwaza on, ze przemoc nie moze byc rozumiana bez obserwacji oddzialywania co najmniej dwoch stron, ktore zawsze wystçpuj^. Bior^c pod uwagç, ze zachowanie tlumu stanowi trudn^ domenç badan empirycznych, w opracowaniu pokazuje jednoczesnie, ze mozliwe jest przeprowadzenie uzytecznych badan obser-wacyjnych. Wykonane przez niego obserwacje udowodnily brak irracjonalnych zachowan ludzi w tlumie. Przeciwnie ludzie zachowuj^ siç w sposob, ktory ma znaczenie dla nich samych. Obserwowalny jest brak jednolitosci, tzn. nie kazdy dziala dokladnie w taki sam sposob. Jednostki roz-ni^ siç, rozni ich sytuacja lokalna, a tym samym dokonuj^ indywidualnych wyborow na podstawie tego, co wiedz^ o niejednorodnym zachowaniu tlumu. Adang odnosi siç rowniez do innych spostrzezen odnosnie postçpowania [22], [23], [24] twierdz^c, ze bçd^c w tlumie nie ma osoby bardziej brutalnej niz na zewn^trz tlumu.

Obserwacje opisuje rzeczywiste zjawiska rozgrywaj^ce siç w tlumie - inicjacjç przemocy oraz jej eskalacjç. Roz-roznia siç dwa sposoby, w ktorych inicjowana jest przemoc zbiorowa: przemoc, ktora posiada klarown^ identyfikacjç wyzwalacza (reakcja na sytuacjç zewnçtrzn^, czyli reaktyw-na) z jednej oraz przemoc, ktora nie posiada wyzwalacza, co sprawia, ze wydaje siç samoistna. Ostatni rodzaj przemocy, bez jasnego czynnika wyzwalaj^cego, wystçpuje w zgro-madzeniach niemal wyl^cznie wsrod osob nastoletnich lub mlodych doroslych mçzczyzn.

Eskalacjç przemocy zbiorowej wyjasnia siç poprzez pol^czenie dwoch roznych mechanizmow: postrzegania ryzyka i istnienia percepcji „my kontra oni" (antagonizm) pomiçdzy grupami. Postrzeganie ryzyka obejmuje mecha-nizm opisuj^cy potencjaln^ eskalacjç w oparciu o postrze-gane ryzyko w stosunku do mozliwosci. Szczegolnie mlodzi dorosli mçzczyzni maj^ tendencjç podejmowania wiçkszego ryzyka i zachowywania siç gwaltownie. Czçsto poszukuj^ okazji do konfrontacji rywalizuj^cych ze sob^ grup, do czego prowadzi ich zmniejszone postrzeganie ryzyka we wspolnym dzialaniu w zespole z kolegami.

Model podkresla kontekstowe podejscie do zrozumie-nia eskalacji i prowadzi do kilku praktycznych wnioskow, w szczegolnosci, jak unikn^c starc pomiçdzy grupami.

D0I:10.12845/bitp.40.4.2015.3

W przeciwieñstwie do wiçkszosci modeli, model ten wyjasnia zachowanie antagonistycznych grup, co czyni go skutecznym w wyjasnianiu powstania punktu zapalnego generuj^cego przemoc w warunkach zaistnienia ze-wnçtrznego impulsu wyzwalaj^cego, jak równiez wybuchu samoistnego.

7. Sposoby podejscia do modelowania numerycznego zachowania siç tlumu

Przedstawione w powyzszych punktach modele zachowania jednostki w tlumie s^ niezwykle trudne do mode-lowania matematycznego. W zasadzie nie ma mozliwosci wziçcia pod uwagç wszystkich czynników, które mog^ doprowadzic np. do powstania paniki w tlumie. St^d tez numeryczne podejscie do zachowania siç tlumu mozna wykonac tylko z pewnym przyblizeniem w okreslonych dosc uproszczonych warunkach brzegowych [25].

Ogólnie istniej^ dwa glówne podejscia do modelowania komputerowego zachowania tlumu: makroskopowe i mikroskopowe. Pierwsze podejscie bazuj^ce na zasadach hydrodynamiki traktuje tlum jak plyn o laminarnym prze-plywie [26]. Inny model makroskopowy traktuje osoby w zbiorowosci jak cz^steczki poddaj^ce siç silom pola mag-netycznego [27]. Podejscie mikroskopowe, rozwijane od pewnego czasu, polega na modelowaniu pojedynczych osób w tlumie, którym przypisuje siç pewien sposób podejmowania decyzji i zachowania zgodnie z okreslonymi regulami. Mozna tu wymienic modele oparte na metodach dynamiki molekularnej, sztucznej inteligencji, niehomogenicznych automatach komórkowych oraz systemach agentowych.

7.1. Modele makroskopowe

W modelowaniu makroskopowym najbardziej popu-larne jest traktowanie tlumu jak plynu cz^steczkowego. Przez zastosowanie pewnych uproszczeñ, mozna odnalezc tu analogiç pomiçdzy zachowaniem siç cz^stek cieczy lub gazu a zachowaniem siç jednostek ludzkich. Do opisu prze-plywu takiego medium wprowadza siç znane z mechaniki i termodynamiki równania Naviera-Stokesa [28], [29], [30]. Brane do rozwazañ cz^steczki odpowiadaj^ce osobnikom w tlumie nie wykazuj^ dzialania charakterystycznego dla osób mysl^cych. St^d tez modele dynamiki plynów po-prawnie odzwierciedlaj^ przeplyw strumieni jednostek ludzkich. Niestety w sytuacji ekstremalnego zagrozenia tlum zaczyna zachowywac siç irracjonalnie, czego podejscie to nie uwzglçdnia. Omawiana rodzina modeli jest bardzo szeroka i jak wspomniano znajduje róznorodne zasto-sowania glównie w modelowaniu przeplywu strumieni jednostek ludzkich.

7.2. Modelowanie mikroskopowe

W odróznieniu od podejscia, które zaklada ze jednostki w tlumie s^ bezmyslnymi fizycznymi cz^steczkami, modelowanie mikroskopowe uwzglçdnia osoby w tlumie jako jednostki autonomiczne, które aktywnie odczuwaj^ srodowisko i podejmujc decyzje, wedlug wstçpnie zde-finiowanych regul. Takie podejscie jest równiez blisko zwi^zane z teori^ gier, systemów zlozonych i symulacji Monte Carlo [31].

ИССЛЕДОВАНИЯ И РАЗВИТИЕ

W ostatnich latach przedstawiono wiele opracowañ ba-zujycych na modelowaniu mikroskopowym tlumu. Mozna wsród nich wyróznic dwa powszechnie znane: model sil spolecznych (Social-force Model) zaproponowany przez Helbinga [32-33] i czystek samobieznych (Self-propelled Particles - SPP) zaproponowany przez Vicseka w l995 roku [34], [35], [Зб]. W praktycznych zastosowaniach obiecujyce sy modele z zastosowaniem niehomogenicznych automatów komórkowych oraz powiyzanych systemami agentowymi.

7.2.1. Model sil spolecznych

Model sil spolecznych operuje opisami behawioralnych procesów autonomicznych osób, które postrzegajy srodowi-sko, w którym siç znajdujy i podejmujy stosowny decyzjç. Piesi sy reprezentowani za pomocy czystek dyzycych w okre-slonych kierunkach, na które oddzialujy sily odpychania bydz przyciygania od innych pieszych lub elementów oto-czenia. W numerycznych przeliczeniach symulacjç tego typu wykorzystuje siç do analizy przemieszczania siç pieszych i ich wzajemnego oddzialywania w tlumie. Ponadto model sil spolecznych moze sluzyc do symulacji paniki tlumu.

Od opublikowania pracy Helbinga powstalo szereg od-mian i rozwiniçc tej metody. Ponadto na bazie klasycznego modelu Helbinga powstaly zupelnie nowe metody. Oma-wiane podejscie posiada zarówno szereg zalet, jak i wad, co ogranicza zasiçg stosowalnosci modelu. Zasadniczy wady proponowanego rozwiyzania jest mala wydajnosc obliczeniowa oraz trudnosci z odwzorowaniem zlozonych scenariuszy. W przypadku symulowania duzych obiektów nalezy siç liczyc z wysokimi nakladami obliczeniowymi.

Wiele materialów zwiyzanych z modelowaniem mozna znalezc na stronie internetowej Politechniki w Zurichu

- miejscu pracy Helbinga [37].

7.2.2. Model czystek samobieznych

Model czystek samobieznych (Self-propelled Particles

- SPP) stosuje siç do badania wzajemnego oddzialywania jednostek w tlumie oraz do analizy powstawania zbioro-wego ruchu tlumu.

Zalozenia modelu sy bardzo proste. Autonomiczne czysteczki, z których kazda posiada wewnçtrzny silç napç-dzajycy, mogy poruszac siç w przestrzeni jedno, dwuwy-miarowej lub trójwymiarowej. Kazda czysteczka posiada swojy strefç oddzialywania, w obrçbie której reaguje na inne czysteczki. Dokladna postac tego oddzialywania zalezy od przyjçtego modelu, ale ogólnie oddzialywanie to sprowadza siç do odpychania, przyciygania bydz równoleglego ruchu w obrçbie jednej bydz wielu róznych stref. W kazdym kroku czasowym, rozwazane osoby koordynujy swoje kierunki i prçdkosc poruszania siç z prçdkosciami i kierunkami poruszania siç jej najblizszych sysiadów. Gdy poziom ko-ordynacji jest wysoki, mamy do czynienia ze zbiorowym skoordynowanym ruchem tlumu. W modelu uwzglçdniono sily reakcji i tarcia. Stal siç popularny, poniewaz w relatyw-nie prosty sposób oddaje fizyczne oddzialywanie i samo-organizacjç tlumu poprzez proste reguly ruchu [23], [38].

Oba przedstawione rozwiyzania majy jedny wspólny wadç. Do symulacji duzych obiektów wymagane sy wysokie naklady obliczeniowe, które ograniczajy zakres stosowa-nia zaprezentowanych metod. W zwiyzku z powyzszym

D0I:10.12845/bitp.40.4.2015.3

poszukiwano innych bardziej efektywnych rozwiyzañ. Takimi efektywnymi rozwiyzaniami stajy siç modele bazu-jyce na automatach komórkowych i systemach agentowych.

7.2.3. Modele bazuj^ce na automatach komórkowych

W ostatnich latach silnie rozwijane sy równiez modele ruchu jednostek symulowane za pomocy technologii automatów komórkowych (Cellural Automata - CA). Au-tomaty komórkowe sy znanym pojçciem matematycznym sluzycym do modelowania szeregu zjawisk fizycznych. Popularna definicja automatu komórkowego [39] okresla go jako siatkç komórek przestrzeni D-wymiarowej cha-rakteryzowanej zbiorem stanów si pojedynczej komórki, zawierajycej fc-elementów. Dodatkowo specyfikuje siç regulç F okreslajyca stan komórki w chwili t+1 w zaleznosci od biezycego stanu danej komórki i komórek jy otaczajycych w chwili t. Klasyczne definicje automatów komórkowych (homogenicznych) zakladajy szereg zalozeñ (np. jednorod-nosc modelu polegajyca na jednakowej definicji sysiedztw dla wszystkich komórek), które uniemozliwiajy precyzyjne modelowanie zachowania pieszych. Aby modelowac ruch pieszych, nalezalo odejsc od lokalnie zdefiniowanych regul. W ten sposób powstaly modele niehomogeniczne auto-matów komórkowych [40]. Automat niehomogeniczny daje mozliwosc uwzglçdnienia róznych typów komórek takich jak np. przestrzeñ ruchu, sciany dzialowe, drzwi, czy tez wyodrçbnienie innych przeszkód. Daje mozliwosc zróznicowania funkcji przejscia pomiçdzy komórkami, a takze ustalenia kolejnosci synchronizacji stanów komórek. Ciekawym rozwiyzaniem jest tzw. „rozszerzony" automat komórkowy, który umozliwia tworzenie zlozonych symulacji przy wysokiej efektywnosci obliczeñ [4l].

7.2.4. Systemy agentowe

Systemy agentowe sy reprezentacjy wiedzy w dziedzinie sztucznej inteligencji. Nie istnieje jednak jedna spójna uzna-wana definicja agenta. Ogólnie agentem mozemy nazwac oprogramowanie bydz system, który odbiera informacje z otoczenia i reaguje na nie. Agent posiada zdolnosc re-jestrowania poprzez odpowiednie sensory srodowiska, w którym przebywa, analizowania odbieranych bodzców i podejmowania samodzielnych decyzji. Agent jest auto-nomiczny, moze podejmowac samodzielne decyzje. Jest równiez mobilny i moze zmieniac swoje polozenie w sro-dowisku. Agent moze przejawiac zachowanie spoleczne, czyli potrafi postrzegac inne agenty i wchodzic z nimi w interakcje (modele wieloagentowe - Multi Agent Systems - MAS). Najczçsciej rozwazane sy grupy agentów w okre-slonym srodowisku. Agenty oraz srodowisko, w którym dzialajy tworzy system agentowy [42].

Do symulacji tlumów wyodrçbnila siç z modeli wieloa-gentowych specjalna klasa okreslana jako Situated Cellular Agents (SCA). W modelu SCA zapewniona jest regularna struktura przestrzeni bytowania agenta (moze byc i struk-

tura nieregularna). Okreslone sy rózne sposoby interakcji pomiçdzy sysiednimi agentami: oddzialywanie synchro-niczne i asynchroniczne oraz oddzialywanie na odleglosc przez specjalny mechanizm percepcyjny (pole potencja-lu agenta). Heterogeniczne agenty mogy byc otrzymane przez wlasciwy definicjç typu agenta. Definicja typu agenta

specyfikuje rózne zachowanie i wprowadza mechanizm filtrowania przychodz^cych informacji (okresla zdolnosci percepcyjne) [43-44].

Interesuj^cym rozwi^zaniem jest pol^czenie koncepcji automatów komórkowych z modelami wieloagentowymi. Piesi w takich modelach reprezentowani s^ przez agentów, którzy mogc podejmowac dzialania w oparciu o obserwacjç otoczenia oraz zachowanie innych agentów. Formalizm opisu systemów agentowych zaklada siatkç jako przestrzeñ bytowania agentów. W przedstawionych modelach zaklada siç równiez mozliwosc oddzialywania pomiçdzy agentami. Przyjçcie takich zalozeñ umozliwia odwzorowanie zlozo-nych scenariuszy przeplywu pieszych [45].

Nalezy dodac, ze czçsto modele klasyfikowane jako systemy agentowe bazuj^ na automatach komórkowych.

S. Podsumowanie

Przemieszczanie siç tlumów badano przez ponad trzy dekady. Jednakze badania dotycz^ce przeplywu tlumów pieszych zwi^zanych z wydarzeniami wyj^tkowymi s^ ograniczone w porównaniu z przeplywem pieszych w nor-malnym srodowisku spacerowym. W duzych tlumach ist-nieje mozliwosc zranienia, a nawet utraty zycia, co wynika z dynamiki zachowania tlumu. Bior^c pod uwagç rosn^c^ liczbç duzych imprez sportowych, spotkañ religijnych,

Literatura

[1] Forsyth D.R., Handbook of Psychology, second edition, 2012.

[2] Le Bon G., Psychologia tlumu, PWN, Warszawa 1986.

[3] Blumer H., Social problems as collectiva behavior, „Social Problems", Vol. 18 Issue 3, 1971, pp. 298-306 [dok. elektr.] https://sustainability.water.ca.gov/documents/18/3407898/ blumer-Social+Problems+as+Collective+Behavior.pdf, [dostçp: 09.2015].

[4] Zajdel M., Komputerowe modelowanie zachowan zbiorowosci ludzkich w stanach paniki, Praca doktorska, AGH, 2013, [dok. elektr.] http://winntbg.bg.agh.edu.pl/rozpra-wy2/10622/full10622.pdf, [dostçp: 09.2015].

[5] Forsyth D.R., Group dynamics, Wadsworth Publishing, New York 1999.

[6] Szczepanski J., Elementarne pojçcia socjologii, wyd. 3, PWN, Warszawa 1972.

[7] Le Bon G., Psychologia tlumu, Wydawnictwo Antyk, Kçty 2004.

[8] Arbib M. (red.) The mirror system hypothesis on the linkage of action and languages, [w:] Action to language via the mirror neutron system, Cambridge University Press,

Cambrige 2011.

[9] Krocz K., Atakipaniki, ABCZdrowie, 2012, [dok. elektr.], http://portal.abczdrowie.pl/atak-paniki, [dostçp 09.2015].

[10] Guyton A., Hall J., Textbook of medical physiology, 12 edition, Saunders Elsevier, Philadelphia 2011.

[11] Lee R.S.C., Hughes R. L., Prediction of human crown pressures, „Accident Analysis and Prevention", Vol. 38 Issue 1, 2006, pp. 712-722.

[12] Kita E., (2012). Panika jak sobie z niq radzic, [dok. elektr.] http://www.edukacja.edux.pl/p-8157-panika-jak-sobie-z--nia-radzic.php, [dostçp 09.2015].

D0I:10.12845/bitp.40.4.2015.3

koncertów rockowych i zagrozeñ pozarowych duzych budynków, kwestia bezpieczeñstwa w szczególnosci ewa-kuuj^cego siç tlumu ma coraz wiçksze znaczenie. W celu zminimalizowania ryzyka wyst^pienia niebezpieczeñ-stwa dla zycia osób poruszaj^cych siç w tlumie o duzym zagçszczeniu, niezbçdne jest wlasciwe zrozumienie zja-wisk wystçpuj^cych w takich srodowiskach. Sluz^ temu podejmowane próby opisywania i modelowania mate-matycznego ruchu ludzi w czasie ewakuacji. Symulacje komputerowe bazuj^ce na takich modelach umozliwiaj^ okreslenie krytycznych punktów na drodze ucieczki i na-stçpnie ich wyeliminowanie poprzez poprawienie planów budowlanych lub zastosowanie dodatkowych zabezpieczeñ w przypadku istniej^cych budynków. Niejednokrotnie sy-mulacje daj^ równiez mozliwosc okreslenia wymaganego czasu bezpiecznej ewakuacji oraz okreslenie liczby osób mog^cych przebywac jednoczesnie w budynku lub innym obiekcie budowlanym, przy której bezpieczna ewakuacja jest mozliwa [36], [47]. Teoria psychologii tlumu ma wplyw na rozwijaj^c^ siç dziedzinç symulacji ewakuacji. Pozwala takze na dostosowanie procedur i etapów ewakuacji w taki sposób, aby zminimalizowac mozliwosc powstania paniki.

Artykul zostal sfinansowany z pracy statutowej Wy-dzialu Informatyki Politechniki Bialostockiej S/WI/1/2013.

[13] Wijermans N., Understanding crowd behaviour: simulating situated individuals, University of Groningen, 2011, [dok. elektr.], irs.ub.rug.nl/dbi/4da43b2914b09, [dost^p 09.2015]..

[14] Sime J.D., Crowd psychology and engineering, „Safety Science", Vol. 21 Issue 1, 1995, pp. 1-14.

[15] Groner N.E., International systems representations are useful alternatives to physical systems representations of fire-related human behavior, „Safety Science", Vol. 38, 2001, pp. 85-94.

[16] Couch C.J., Collective Behavior: An Examination of Some Stereotypes, „Social Problems", Vol. 15 Issue 3, 1968, pp. 310-322.

[17] Waddington D.P., Jones K., Critcher C., Flashpoints: Studies in Public Discorder, Routledge 1989.

[18] Turner J.C., Reynolds K.J., The story of social identity, [w:] Rediscovering Social Identity, T. Postmes, N. Branscombe (red.), Psychology Press, 2010, pp. 13-32.

[19] Novikova K., Spoleczne teorie tozsamosci: Przeglqd wy-branych koncepcji, „Journal of Modern Science", Vol. 17 Issue 2, 2013, pp. 377-395, [dok. elektr.] http://www. academia.edu/7056671/Spo%C5%82eczne_teorie_ to%C5%BCsamo%C5%9Bci_przegl%C4%85d_wybra-nych_koncepcji_Kateryna_Novikova, [dost^p 09.2015].

[20] Drury J.R., Reicher S., Collective action and psychological change: The emergence of new social indentities, „British Journal of Social Psychology", Vol. 39, 2000, pp. 579-604, [dok. elektr.], http://onlinelibrary.wiley.com/ doi/10.1348/014466600164642/pdf, [dost^p 09.2015].

[21] Adang O.M.J., Preventing Crowd Violence, chap. Initiation and escalation of collective violence: a comparative observational study of protest and footballevents, Criminal Justice Press, In press, 2010.

D0I:10.12845/bitp.40.4.2015.3

ИССЛЕДОВАНИЯ И РАЗВИТИЕ

[22] Valk P. van der, Linckens P., Voetbalvandalen: hun contacten metpolitie en Justitie, „Tijdschrift voor Criminologie", Issue 4, 1988, pp. 313-320.

[23] Harrington J., Soccer Hooliganism, John Wright, Bristol 1968.

[24] Brug, H. van den, Voetbalvandalisme, een speurtocht naar verklarendefactoren. De Vrieseborch, Haarlem [1986].

[25] Schreckenberg, M., Sharma, S., Pedestrian and Evacuation Dynamics, Springer Verlag, Berlin 2002.

[26] Helbing D., A fluid-dynamic model for the movement of pedestrians, "Complex Systems" Issue 6, 1992, pp. 391-415.

[27] Okazaki, S., A study of pedestrian movement in architectural space, part 1: Pedestrian movement by the application on of magnetic models, Trans. of A.I.J. 283, 1979, 111-119.

[28] Ali S., Shah M., Floor fields for tracking in high density crowd scenes. Computer Vision Lab, University of Central Florida, Orlando, USA, In Proc. ECCV., 2008 [dok. elektr.] http:// vision.eecs.ucf.edu/projects/sali/CrowdTracking/2008_ ECCV_TrackingInCrowds.pdf, [dost^p 09.2015].

[29] Hughes R., The flow of human crowds, „Annual Review of Fluid Mechanics", Vol. 35, 2003, pp. 169-182 [dok. elektr.] http://www.cs.uu.nl/docs/vakken/mpap/papers/15.pdf , [dost^p 09.2015].

[30] Treuille A., Cooper S., Popovi'c Z., Continuum crowds, „Journal Transactions on Graphics", Vol. 25, 2006, pp. 1160-1168 [dok. elektr.] http://grail.cs.washington.edu/projects/crowd-flows/continuum-crowds.pdf , [dost^p 09.2015].

[31] Bonabeau E., Agent_based modeling: Methods and techniques for simulating human systems. „Proc. National Academy of Sciences of the United States of America", Vol. 99, 2002, pp. 7280-7287. [dok. elektr.] http://www.pnas.org/con-tent/99/suppl_3/7280.full, [dost^p 09.2015].

[32] Helbing D., Dirk, Molnár P., Social force model for pedestrian dynamics, „Physical Review E", Vol. 51, 1995, pp. 4282-4286.

[33] Helbing D., Farkas I., Vicsek T., Simulating dynamical features of escape panic, „Nature", Vol. 407, 2000, pp. 487-490 [dok. elektr.] http://angel.elte.hu/panic/, [dost^p 09.2015].

[34] Vicsek T., Czirok A., Ben-Jacob E., Cohen I., Shochet O., Novel type of phase transition in a system of self-driven particles, "Physical review letters", Vol. 75, 1995, pp. 12261229 [dok. elektr.] http://www.seas.upenn.edu/~jadbabai/ ESE680/Vicsek_SPP.pdf, [dost^p 09.2015].

[35] Couzin I.D., Krause J., James R., Ruxton G.D., Franks N.R., Collective memory and spatial sorting in animal groups, „J. theor. Biol.", Vol. 218, 2002, pp. 1-11 [dok. elektr.] http:// www.princeton.edu/~icouzin/Couzin%20et%20al%20JTB. pdf, [dost^p 09.2015].

[36] Park J., Collective motion in 3D and hysteresis, 2011 [dok. elektr.] http://uu.diva- portal.org/smash/get/diva2:431571/ FULLTEXT01.pdf, [dostçp 09.2015].

[37] Homepage of ETH Zurich's Chair of Sociology, in particular of Modeling and Simulation (SOMS) [dok. elektr.] http:// www.soms.ethz.ch/ [dostçp 09.2015].

[38] Helbing D., Molnár P., Farkas I., Bolay K., Self-organizing pedestrian movement, „Environment and Planning B: Planning and Design", Vol. 28, 2001, pp. 361-283.

[39] Kulakowski K., Automaty komórkowe, AGH-UST, Osrodek Edukacji Niestacjonarnej, 2000.

[40] W^s J., Algorytmy modelownia inteligentnych zachowan w za-gadnieniach dynamiki pieszych z zastosowaniem niehomo-genicznych automatów komórkowych, rozprawa doktorska, AGH, Kraków, 2006, [dok. elektr.] http://winntbg.bg.agh. edu.pl/rozprawy/9768/full9768.pdf, [dostçp 09.2015].

[41] Dudek-Dyduch E., W^s J., Knowlege Representation of Pedestrian Dynamics in Crowd: Formalism od Cellular Automata, ICAIS Lecture Notes in Computer Science, Springer-Verlag, 4029, 2006, 1101-1110.

[42] Nowak P., Systemy agentowe, AGH [dok. elektr.] watchman. googlecode.com/files/Agents%20system%20-%20article. pdf, [dostçp 09.2015].

[43] Bandini S., Manzoni S., Vizzari G., Situated Cellular Agents: a Model to Simulate Crowding Dynamics, IEICE Trans., E85-A, 2002, [dok. elektr.] http://www.researchgate.net/ publication/220238705_Situated_Cellular_Agents_A_Mod-el_to_Simulate_Crowding_Dynamics, [dostçp 09.2015].

[44] Bandini S., Federici M.L., Giuseppe Vizzari G., Situated Cellular Agents Approach to Crowd Modeling and Simulation, „Cybernetics and Systems", Issue 8, 2007, pp. 729-753, [dok. elektr.] http://www.researchgate.net/ publication/220231376_Situated_Cellular_Agents_Ap-proach_to_Crowd_Modeling_and_Simulation, [dostçp 09.2015].

[45] W^s J., Lubas R., Towards realistic and effective Agent-based models of crowd dynamics, „Neurocomputing", Vol. 146, 2014, pp. 199-209 [dok. elektr.] http://www.researchgate. net/publication/265359722_Towards_realistic_an d_effec -tive_Agent-based_models_of_crowd_dynamics, [dostçp 09.2015].

[46] Baranski M., Maciak T., Okreslanie czasuprocesu bezpiecz-nej ewakuacji ludnosci z zagrozonych obiektów, „Zeszyty Naukowe SGSP", 49 (2014), 78-97.

[47] Baranski M., Maciak T.; Mozliwosci wspólczesnego oprogra-mowania do symulacji procesu ewakuacji ludnosci z zagrozonych obiektów, „Zeszyty Naukowe SGSP", 50 (2014), 5-25.

* * *

dr hab. inz. Tadeusz Maciak - profesor Politechniki Bialostockiej, zatrudniony w Katedrze Mediów Cyfrowych i Grafiki Komputerowej Wydzialu Informatyki Politechniki Bialostockiej, profesor Szkoly Glównej Sluzby Pozarniczej w Warsza-wie, kierownik Zakladu Informatyki i tycznosci w SGSP. Autor wielu publikacji zwiyzanych ogólnie z problematyky sze-roko pojçtej obronnosci wewnçtrznej kraju.

ml. kpt. mgr inz. Mariusz Baranski - absolwent Szkoly Glównej Sluzby Pozarniczej (Wydzial Inzynierii Bezpieczeñstwa Pozarowego) oraz Politechniki Wroclawskiej (Informatyka na Wydziale Elektroniki). Od 2005 r. zatrudniony w Komen-dzie Powiatowej Pañstwowej Strazy Pozarnej w Olawie. W sluzbie wielokrotnie prowadzil dzialania ratowniczo-gasnicze w sytuacjach zagrozenia, obecnie kieruje dzialaniami ratowniczo-gasniczymi na poziomie interwencyjnym (dowódca zmiany). Autor publikacji z zakresu ewakuacji.