CC BY
106
D0I:10.12845/bitp.40.4.2015.9
st. str. mgr inz. Iwona Clapa1
Przyjçty/Accepted/Принята: 02.02.2015; Zrecenzowany/Reviewed/Рецензирована: 01.09.2015; Opublikowany/Published/Опубликована: 31.12.2015;
Instrukcja bezpieczenstwa pozarowego, scenariusz pozarowy oraz próbna ewakuacja jako kluczowe elementy zarz^dzania systemem bezpieczenstwa pozarowego budynku
Fire Safety Instruction, Fire Incident Scenario and Test Evacuation as Key Elements of the Fire Safety Management System Within Buildings
Инструкция по пожарной безопасности, сценарий пожара и пробная эвакуация - как ключевые элементы управления системой пожарной безопасности здания
ABSTRAKT
Cel: Celem niniejszego artykulu jest przedstawienie zaleznosci pomifdzy procedurami zawartymi w instrukcji bezpieczenstwa pozarowego, scenariuszami pozarowymi oraz probnymi ewakuacjami jako kluczowymi elementami systemu zarz^dzania bezpieczenstwem pozarowym w obiektach.
Wprowadzenie: Artykul poswifcony jest elementom systemu zarz^dzania bezpieczenstwem pozarowym jakimi s^ instrukcja bezpieczenstwa pozarowego, scenariusz pozarowy oraz probna ewakuacja pol^czona z cwiczeniami obiektowymi strazy pozarnej. Okreslono wymagania prawne odnosnie zawartosci instrukcji bezpieczenstwa pozarowego oraz scenariuszy pozarowych, a takze cz^stotliwosci przeprowadzania probnej ewakuacji. Jednoczesnie przedstawiono rodzaje scenariuszy pozarowych oraz elementy, jakie powinny zostac okreslone przy tworzeniu scenariusza ewakuacyjnego.
W celu zapewnienia wlasciwego poziomu bezpieczenstwa nalezy opracowac system zarz^dzania bezpieczenstwem pozarowym oparty na spojnym i rzeczowym okresleniu warunkow pozarowych obiektu w instrukcji bezpieczenstwa pozarowego, ktorej cz^sci^ integraln^ musi byc scenariusz pozarowy i ewakuacyjny. Przedstawione w artykule obserwacje z przeprowadzonych na terenie wojewodztwa lodz-kiego probnych ewakuacji w siedmiu budynkach biurowych dowodz^, ze wplyw na pozniejsze zachowanie sif ludzi w trakcie ewakuacji ma system wdrozonych i utrwalonych w procesie cyklicznego szkolenia procedur zawartych w instrukcji bezpieczenstwa pozarowego. Wnioski: Rzetelnie opracowana instrukcja bezpieczenstwa pozarowego musi zawierac wlasciwie przygotowane scenariusze pozarowe oraz scenariusz i wytyczne z zakresu ewakuacji. Podkreslic nalezy, ze na poprawnosc funkcjonowania systemu zarz^dzania bezpieczenstwem w obiekcie wplywa czynnik ludzki. W celu eliminacji ludzkich blfdow konieczne jest cykliczne szkolenie uzytkownikow obiektow z wprowadzonych procedur oraz przeprowadzanie probnych ewakuacji z budynku. Z przeprowadzonych obserwacji i wywiadu z uczestnikami probnych ewakuacji wynika, ze osoby przywi^zuj ^ wifksz^ wagf do analizowania warunkow ewakuacji w obiektach, ktore cyklicznie poddawane s^ szkoleniom z wprowadzonych procedur, ktore stanowic musz^ jedn^, spojn^ calosc, poddawan^ weryfikacji i wprowadzaniu ulepszen.
Znaczenie dla praktyki: Przedstawiony w artykule opis kola Deminga tak zwanego Systemu PDCA (Plan-Do-Check-Act) sluzyc moze jako system kontroli i aktualizacji wdrozonego systemu ochrony przeciwpozarowej w obiekcie, pomoze w eliminacji blfdow oraz po-prawie bezpieczenstwa pozarowego budynku.
Slowa kluczowe: probna ewakuacja, scenariusz pozarowy, instrukcja bezpieczenstwa pozarowego, kolo Deminga Typ artykulu: z praktyki dla praktyki
ABSTRACT
Aim: The purpose of this article is to expose the link between procedures contained in fire safety instruction, fire incidents and evacuation drills, as key elements of the fire safety management system within buildings.
Komenda Powiatowa PSP w Pabianicach / District Headquarters of State Fire Service in Pabianice; [email protected];
D01:10.12845/bitp.40.4.2015.9
Introduction: This article is dedicated to elements of the fire safety management system encompassing fire safety instruction, fire incident scenarios and building evacuation drills combined with practical training for firefighters. The article identified legal requirements for the content of fire safety instruction, fire incident scenarios and frequency of evacuation drills. Simultaneously, the paper illustrates a variety of developed fire incident scenarios and elements, which should be considered in the construction of new evacuation instructions.
In order to secure an appropriate level of safety, it is necessary to develop a fire safety management system based on credible and consistent articulation of fire conditions for a given building in associated fire safety instructions. The key part of which should contain a fire incident and evacuation scenario. Additionally, the article contains information gained during observation of seven evacuation drills performed in office buildings located in the tódz region. Observations reveal that when safety procedures are incorporated in fire safety instructions and are subsequently practiced during cyclical training of building occupants, they have an influence on the ultimate behaviour of people who follow well established procedures during an eventual evacuation of a building.
Conclusions: A well-produced fire safety instruction should include well-analyzed fire incident scenarios as well as evacuation procedures. It is emphasised that the human factor impacts significantly on the efficient operation of safety management systems in buildings. In order to eliminate the potential for human error, it is necessary to regularly train building occupants and perform evacuation drills. Based on research and interviews, with occupants who participate in evacuation drills, it was noted that people attach a greater amount of importance to the analysis of building evacuation arrangements, when these are practiced on a cyclical basis. The implementation of training procedures should form a single coherent entity incorporating verification and introduction of improvements. Practical significance: The Deming Wheel - PDCA system (Plan-Do-Check-Act), which was introduced in the article, may be utilised as a control mechanism for the implementation of a fire safety system in a given building and also help with the elimination of emerging problems as well as improvement of fire safety in a building.
Keywords: evacuation drill, fire incident scenario, fire safety instruction, Deming circle Type of article: best practice in action
АННОТАЦИЯ
Цель: Цель данной статьи заключается в представлении зависимости между процедурами, содержащимися в инструкции по пожарной безопасности, сценариями пожара и пробными эвакуациями, в качестве ключевых элементов управления пожарной безопасностью в зданиях.
Введение: Статья посвящена элементам системы управления пожарной безопасностью, которыми являются: инструкция по пожарной безопасности, сценарий пожара и пробная эвакуация вместе с упражнениями, проводимыми пожарной службой на объектах. В статье определены правовые требования к содержанию инструкции по пожарной безопасности и сценариев пожара, а также частота проведения пробной эвакуации. Одновременно представлены разные виды сценариев пожара и элементы, которые должны быть определены при подготовке сценария эвакуации.
С целью обеспечения соответствующего уровня безопасности следует разработать систему управления пожарной безопасностью, основанную на последовательном и содержательном определении пожарных условий объекта в инструкции по пожарной безопасности, неотъемлемой частью которой должен быть сценарий пожара и эвакуации. В статье представлены наблюдения из проведенных на территории Лодзкой области пробных эвакуации в семи офисных зданиях, которые подтверждают, что на последующее поведение людей во время эвакуации влияют система внедренных и проработанных в процессе циклического обучения процедур, содержащихся в инструкции по пожарной безопасности. Выводы: Подробно разработанная инструкция по пожарной безопасности должна включать в себя правильно подготовленные сценарии пожара, а также сценарий и главные принципы по эвакуации. Следует подчеркнуть, что на правильное функционирование системы управления безопасностью на объекте влияет человеческий фактор. С целью исключения человеческих ошибок, следует циклично обучать пользователей объектов внедряемым процедурам, а также проводить пробные эвакуации из здания. Из проведенных наблюдений и опроса участников пробных эвакуаций следует, что люди уделяют больше внимания анализу условий эвакуации на объектах, в которых циклично продят обучения по внедряемым процедурам, которые должны быть единым целым, с постоянными проверками и совершенствованиями. Значение для практики: Представленное в статье описание Цикла Деминга, так называемой системы PDCA (Plan-D-Check-Act), может использоваться в качестве системы контроля и обновления внедренной системы противопожарной защиты на объекте, помочь в устранении появляющихся ошибок и улучшении пожарной безопасности здания
Ключевые слова: пробная эвакуация, сценарий пожара, инструкция по пожарной безопасности, Цикл Деминга Вид статьи: с практики для практики
1. Wstfp
Jednym z glównych zalozeñ projektowania obiektów budowlanych jest zapewnienie bezpiecznej ewakuacji osób w nich przebywaj^cych. Wi^ze si§ to z koniecznos-ci^ oszacowania wymaganego i dost^pnego czasu ewakuacji z budynków, przy wykorzystywaniu narz^dzi takich jak modele matematyczne oraz modelowanie numerycz-ne [1]. Te dwa czasy determinuj^ zalozenia projektowe
zwi^zane z zapewnieniem wlasciwych warunków ewakuacji. Zgodnie z ustaw^ o ochronie przeciwpozarowej [2] to „wlasciciel budynku, obiektu budowlanego lub terenu, zapewniaj^c ich ochron^ przeciwpozarow^, [...] jest obo-wi^zany zapewnic osobom przebywaj^cym w budynku, obiekcie budowlanym lub na terenie, bezpieczeñstwo i mozliwosc ewakuacji". Ustawodawca okreslil, ze system zarz^dzania bezpieczeñstwem pozarowym w budynku powinien byc oparty na instrukcji bezpieczeñstwa
ОБУЧЕНИЕ И ПРОПАГАНДИРОВАНИЕ ЗНАНИЙ
pozarowego, której nieodzownym elementem s^ scenariusz pozarowy oraz procedury postçpowania w czasie ewakuacji. Systematyczne przeprowadzanie próbnych ewakuacji z udzialem strazy pozarnej ma na celu spraw-dzenie organizacji ewakuacji ludzi z obiektów, a takze weryfikacjç, czy wprowadzone procedury s^ poprawne i gwarantuj^ bezpieczne opuszczenie budynku w zalo-zonym czasie.
2. Instrukcja bezpieczenstwa pozarowego
Zakres instrukcji bezpieczeñstwa pozarowego okreslony zostal w rozporz^dzeniu Ministra Spraw Wewnçtrznych i Administracji [3]. Byl on równiez omawiany wielokrotnie na konferencjach krajowych poswiçconych zagadnieniom ochrony przeciwpozarowej. Zgodnie z § б ust. 1 wspo-mnianego wyzej rozporz^dzenia „wlasciciele, zarz^dcy lub uzytkownicy obiektów b^dz ich czçsci stanowi^cych odrçbne strefy pozarowe, przeznaczonych do wykonywania funkcji uzytecznosci publicznej, zamieszkania zbiorowego, produkcyjnych, magazynowych oraz inwentarskich, zapew-niaj^ i wdrazaj^ instrukcjç bezpieczeñstwa pozarowego, zawieraj^c^:
1) warunki ochrony przeciwpozarowej, wynikaj^ce z prze-znaczenia, sposobu uzytkowania, prowadzonego pro-cesu technologicznego, magazynowania (skladowania) i warunków technicznych obiektu, w tym zagrozenia wybuchem;
2) okreslenie wyposazenia w wymagane urz^dzenia przeciwpozarowe i gasnice oraz sposoby podda-wania ich przegl^dom technicznym i czynnosciom konserwacyjnym;
3) sposoby postçpowania na wypadek pozaru i innego zagrozenia;
4) sposoby zabezpieczenia prac niebezpiecznych pod wzglçdem pozarowym, jezeli takie prace s^ przewidy-wane;
5) warunki i organizacjç ewakuacji ludzi oraz praktyczne sposoby ich sprawdzania;
6) sposoby zapoznania uzytkowników obiektu, w tym zatrudnionych pracowników, z przepisami przeciwpo-zarowymi oraz tresci^ przedmiotowej instrukcji;
7) zadania i obowi^zki w zakresie ochrony przeciwpozarowej dla osób bçd^cych ich stalymi uzytkowni-kami;
8) plany obiektów, obejmuj^ce takze ich usytuowanie, oraz terenu przyleglego, z uwzglçdnieniem graficznych danych dotycz^cych w szczególnosci:
a) powierzchni, wysokosci i liczby kondygnacji budynku,
b) odleglosci od obiektów s^siaduj^cych,
c) parametrów pozarowych wystçpuj^cych substancji palnych,
d) wystçpuj^cej gçstosci obci^zenia ogniowego w strefie pozarowej lub w strefach pozarowych,
e) kategorii zagrozenia ludzi, przewidywanej liczby osób na kazdej kondygnacji i w poszczególnych pomieszczeniach,
D0I:10.12845/bitp.40.4.2015.9
f) lokalizacji pomieszczeñ i przestrzeni zewnçtrznych zaklasyfikowanych jako strefy zagrozenia wybuchem,
g) podzialu obiektu na strefy pozarowe,
h) warunków ewakuacji, ze wskazaniem kierunków i wyjsc ewakuacyjnych,
i) miejsc usytuowania urz^dzeñ przeciwpozarowych i gasnic, kurków glównych instalacji gazowej, ma-terialów niebezpiecznych pozarowo oraz miejsc usytuowania elementów steruj^cych urz^dzeniami przeciwpozarowymi,
j) wskazania dojsc do dzwigów dla ekip ratowniczych,
k) hydrantów zewnçtrznych oraz innych zródel wody do celów przeciwpozarowych,
l) dróg pozarowych i innych dróg dojazdowych, z za-znaczeniem wjazdów na teren ogrodzony;
9) wskazanie osób lub podmiotów opracowuj^cych
instrukcja".
Zasadniczym zadaniem instrukcji bezpieczeñstwa pozarowego jest zapoznanie personelu lub osób wykonuj^cych prace zlecone z warunkami ochrony przeciwpozarowej w danym obiekcie, sposobami dzialania urz^dzeñ przeciwpozarowych, ich obslug^ oraz zasadami postçpowania w przypadku ogloszenia ewakuacji, l^cznie z okreslany-mi w niej drogami, kierunkami oraz lokalizacji wyjsc ewakuacyjnych.
Niestety w wiçkszosci przypadków instrukcje spo-rz^dzane s^ jedynie po to, aby spelnic wymóg formalno-prawny. W trakcie prowadzonych czynnosci kontrolno--rozpoznawczych, audytów bezpieczeñstwa oraz prac naukowo-badawczych wiele osób przebywaj^cych na stale w budynku deklarowalo brak znajomosci zapisów instrukcji, a wiçkszosc nie wiedziala nawet o istnieniu takiego dokumentu.
Pomimo wprowadzonych w 2010 r. szczególowych wymagañ co do zakresu instrukcji [3], nadal wiçkszosc z nich nie zawiera precyzyjnych procedur, a jedynie wy-tyczne do nich [4]. Zapisy w instrukcjach przedstawiaj^ jedynie zalozenia, które charakteryzuj^ siç okresleniami takimi jak „powinno siç", „zaleca siç" itp. W rzeczywi-stosci w instrukcji musz^ znajdowac siç jasno okreslone procedury dostosowane do typu obiektu i jego uzytkow-ników, informuj^ce jak postçpowac w przypadku zagro-zeñ, gdzie nalezy siç udac, w jaki sposób zareagowac na uslyszany dzwiçk alarmu, kto odpowiada za koordynacjç ewakuacji itp.
Zgodnie z danymi Komendy Glównej Pañstwowej Strazy Pozarnej w latach 2008-2013 w zaleznosci od rodzaju obiektu, wsród nieprawidlowosci stwierdzonych w trakcie przeprowadzania czynnosci kontrolno-rozpoznawczych nieprawidlowosci zwi^zane z instrukcja bezpieczeñstwa pozarowego, w tym jej brak, przedawnienie lub niestoso-wanie jej zapisów, stanowily az ok. 15% wszystkich nieprawidlowosci. Dane dotycz^ce tych niezgodnosci zostaly przedstawione na ryc. 1-3.
D01:10.12845/bitp.40.4.2015.9
Nieprawidlowosci ogolem/Total number of irregularities
70 000
60 000
50 000
40 000
30 000
20 000
10 000
ÉI ■ LI I. ■ Li I и
M- hJ hil_ Hll- hll.
2013
2012
2011
2010
2009
2008
I Obiekty uzytecznosci publicznej/Public buildmgs I Obiekty zamieszkania zbiorowego/Colldctive residential buildings Budynki mieszkalne wielorodzinne/Multi-f^milyi' residential buildirigs I Obiekty produkcyjne i magazynowe/Production and storage bubdings I Gospodzrstwa ronne/Agricultural premises
Zaklady stwarzaj^ce zagrozenie dla ludzi i srodowiska/Business premises posing a hazard to people and eavironment
0
Ryc. 1. Nieprawidlowosci ogolem wyst^puj^ce w obiektach w latach 2008-2013 Fig. 1. Total number of irregularities identified for premises during the years 2008-2013 Zrodlo: Opracowanie wlasne na podstawie danych Komendy Glownej Panstwowej Strazy Pozarnej Source: Own elaboration based on the data of the National Headquarters of State Fire Service.
Obiekty z nieprawidtowosciami dotyczgcymi instrukcji bezpieczenstwa pozarowego/ Premises with irregularities concerning fire safety instructions
4 000 -
3 500 3 000 2 500 2 000 1 500 1 000 500 0
2013 2012 2011 2010 2009 2008
■ Obiekty uzytecznosci publicznej/Public buildings
■ Obiekty zamieszkania zbiorowego/Collective residential buildings
■ Budynki mieszkalne wielorodzinne/Multi-family residential buildings
■ Obiekty produkcyjne i magazynowe/Production and storage buildings
■ Gospodarstwa rolne/Agricultural premises
■ Zaklady stwarzaj^ce zagrozenie dla ludzi i srodowiska/Business premises posing a hazard to people and environment
Ryc. 2. Obiekty, w ktorych stwierdzono nieprawidlowosciami zwi^zane z instrukcji bezpieczenstwa pozarowego
(w latach 2008-2013)
Fig. 2. Premises with irregularities concerning fire safety instructions during the years 2008-2013 Zrodlo: Opracowanie wlasne na podstawie danych Komendy Glownej Panstwowej Strazy Pozarnej. Source: Own elaboration based on the data of the National Headquarters of State Fire Service.
ОБУЧЕНИЕ И ПРОПАГАНДИРОВАНИЕ ЗНАНИЙ
D01:10.12845/bitp.40.4.2015.9
Procent meprawidtowosci dotyczccych instrukcji bezpieczenstwa pozarowego w stos un ku do ogolnej ilosci nieprawidtowosci/Percentage of ir uegulauities renting too IFire safety instructions in selation to tine total number of
irregularities
■ I..- il ll
I ■_ III
Щ ^ г П Г
2012 2011 2010 2009 2008
I Obiekty uzytecznosci publicznej/Public buildings I Obiekty zamieszkania zHorowego/Collettiv e residential buildings
Budynki mieszkaSne wielorodzinne/Multi-family residential buildings I Obiekty peodukoyjne i magazynnwe/Produttion and storage buildings I Gospodarstwa rolne/Agricultural premises Zaknady stvsarzajiece zaorozenie dla ludzi i si"oUowis]i^IBus^^s^ prennses posing a hazard По people and environment
Ryc. 3. Procent nieprawidlowosci dotyczccych instrukcji bezpieczenstwa pozarowego w stosunku do ogolnej liczby
nieprawidlowosci w latach 2008-2013 Fig. 3. Percentage of irregularities relating to fire safety instructions in relation to the total number of irregularities
in the years 2008-2013
Zrodlo: Opracowanie wlasne na podstawie danych Komendy Glownej Panstwowej Strazy Pozarnej. Source: Own elaboration based on the data of the National Headquarters of State Fire Service.
Instrukcja bezpieczenstwa pozarowego to podstawowy dokument, ktory zawiera informacje potrzebne do utrzy-mania odpowiedniego poziomu bezpieczenstwa w budyn-ku. Osoba opracowuj^ca instrukcjç jest zobowi^zana do zamieszczenia w niej charakterystyki pozarowej obiektu, jak rowniez informacji o procedurach bezpieczenstwa po-zarowego (zapobiegawczych oraz awaryjnych). Dokument zawiera informacje o urz^dzeniach przeciwpozarowych znaj-duj^cych siç w budynku, sposobie ich konserwacji i uzycia, jak rowniez o sposobie dzialan gasniczych i ewakuacyjnych. W celu wlasciwego opracowania dokumentu ustawodawca okreslil, ze osoby sporz^dzaj^ce instrukj bezpieczenstwa pozarowego musz^ miec odpowiednie kwalifikacje. Czçsto jednak znaczenie instrukcji bezpieczenstwa pozarowego jest ignorowane. Bywa ona nieczytelna i niefunkcjonalna. Czçsto zalega w szufladzie i znajduje zastosowanie wyl^cz-nie w przypadku dorçczenia upowaznienia informuj^cego o planowanym przeprowadzeniu czynnosci kontrolno--rozpoznawczych przez funkcjonariuszy PSP lub audytu ubezpieczyciela.
3. Scenariusz pozarowy
Za definicjç scenariusza rozwoju zdarzen na wypadek pozaru mozna przyj^c, ze jest to ci^g zdarzen, jaki powinien zaistniec, jezeli w obiekcie wykryte zostanie zagrozenie pozarowe. Determinuje on zasady sterowania urz^dzenia-mi przeciwpozarowymi [5-6]. Celem scenariusza rozwoju zdarzen na wypadek pozaru jest „okreslenie takich procedur postçpowania, aby kazde zdarzenie nosz^ce znamiona pozaru zaistniale w budynku, wykryte przez system sygnalizacji
pozarowej lub przez jak^kolwiek osobç przebywaj^c^ w budynku (za pomoc^ czujek automatycznych lub ROP), skut-kowalo automatycznym lub rçcznym uruchomieniem odpo-wiednich procedur zadzialania i wspoldzialania systemow oraz urz^dzen przeciwpozarowych, umozliwiaj^cych uzy-skanie najwyzszego, mozliwego do uzyskania w zaistnialej sytuacji, stanu bezpieczenstwa pozarowego budynku oraz przebywaj^cych w nim ludzi i spelnienie wymagan podsta-wowych zwi^zanych z bezpieczenstwem pozarowym" [5], [7]. Inaczej widzi to Bartkowiak, ktory okresla scenariusz pozarowy jako „opis takich zasad (procedur) postçpowania, aby kazde zaistniale w budynku zdarzenie nosz^ce znamiona pozaru wykryte przez system sygnalizacji pozarowej lub zgloszone do wyznaczonej osoby dyzurnej skutkowalo automatycznym lub rçcznym uruchomieniem odpowiednich procedur zadzialania i wspoldzialania systemow i urz^dzen sluz^cych uzyskaniu wymaganego poziomu ochrony przeciwpozarowej obiektu" [5], [8].
O scenariuszu pozarowym mowa jest w zapisach polskiego prawa [9], w ktorych za podstawç uzgodnienia uzna-je siç dane zawarte w projekcie budowlanym okreslone i przedstawione przez projektanta, dotycz^ce warunkow ochrony przeciwpozarowej obiektu budowlanego, obejmu-j^ce w szczegolnosci: dobor urz^dzen przeciwpozarowych w obiekcie budowlanym, dostosowany do wymagan wynika-j^cych z przepisow dotyczccych ochrony przeciwpozarowej i przyjçtego scenariusza rozwoju zdarzen w czasie pozaru, a w szczegolnosci: stalych urz^dzen gasniczych, systemu sygnalizacji pozarowej, dzwiçkowego systemu ostrzegaw-czego, instalacji wodoci^gowej przeciwpozarowej, urz^dzen
oddymiaj^cych, dzwigów przystosowanych do potrzeb ekip ratowniczych. Co za tym idzie wszçdzie tam, gdzie wystç-puji wskazane powyzej urz^dzenia pozarowe, musi zostac opracowany scenariusz pozarowy. W trakcie opracowywanie scenariusza nalezy miec na wzglçdzie nie tylko pozar, ale takze inne zdarzenia, które powodowac mog^ koniecz-nosc podjçcia decyzji o rozpoczçciu ewakuacji z budynku i uruchomieniu urz^dzeñ przeciwpozarowych. Do zdarzeñ takich nalezec bçd^ m.in.: ataki terrorystyczne, rozprosze-nie toksycznych gazów, nastçpstwa coraz popularniejszych w Polsce flash mobów (czyli blyskawicznego tlumu, ludzi gromadz^cych siç niespodziewanie w miejscu publicznym w celu przeprowadzenia krótkotrwalego zdarzenia, zazwy-czaj zaskakuj^cego dla przypadkowych swiadków [10]), a nawet z pozoru niegrozne awarie energetyczne. Sytuacje te zawsze wymagaj^ wlasciwej reakcji i organizacji ze stro-ny osób odpowiedzialnych za bezpieczeñstwo w obiekcie. W zwi^zku z powyzszym, podczas opracowywania scenariusza pozarowego nalezy miec na uwadze, by w przypadku wyst^pienia ww. zagrozeñ zarz^dzac systemem bezpieczeñstwa w taki sposób, aby mozliwe bylo alarmowe sterowanie urz^dzeniami takimi jak: ruchome schody i dzwigi, szlabany przy wjazdach oraz wyjazdach, instalacje wentylacyjne itp. Dzialanie takie zapewnia opcja rçcznego sterowania z po-ziomu systemu zarz^dzania bezpieczeñstwem [11].
3.1. Rodzaje scenariuszy pozarowych
Scenariusz rozwoju zdarzeñ podczas pozaru zgodnie z liter^ prawa [9] musi zawierac informacje o ochronie przeciwpozarowej, ale przede wszystkim o doborze urz^-dzeñ przeciwpozarowych wraz z analiz^ potencjalnych zagrozeñ wystçpuj^cych w obiekcie.
Scenariusz powinien powstac na etapie projektu bu-dowlanego. Mozna wyróznic nastçpuj^ce typy scenariuszy: algorytmy, matryce, scenariusze powykonawcze [11].
Scenariusz wykonany jako algorytm przedstawia opis dzialania instalacji oraz wszelkich urz^dzeñ w momen-cie wybuchu pozaru. Wskazuje procedury informowania personelu i osób odpowiedzialnych za bezpieczeñstwo w budynku o zaistnialym zagrozeniu i okresla czynnosci, które musz^ zostac wykonane w takiej sytuacji.
Kolejnym scenariuszem jest scenariusz w postaci ma-trycy - czyli dokumentu, który zawiera wytyczne co do zaprogramowania wszystkich urz^dzeñ przeciwpozarowych wraz z opisami zachodz^cych miçdzy nimi interakcji.
Ostatnim rodzajem jest scenariusz powykonawczy, który przeznaczony jest dla zarz^dcy budynku. Ma on umozliwic prawidlowe czuwanie nad stanem technicz-nym instalacji oraz wszelkich urz^dzeñ przeciwpozaro-wych rozmieszczonych w obiekcie. Zawiera procedury postçpowania uzytkowników obiektów podczas sytuacji alarmowej, z uwzglçdnieniem zachowañ rezerwowych, np. w przypadku, gdy któres z urz^dzeñ przeciwpozarowych nie zadziala prawidlowo lub w innych nieprzewidzianych sytuacjach tego typu [11].
Opracowanie scenariuszy rozwoju zdarzeñ podczas pozaru jest obowi^zkowe w przypadku wszystkich budynków wyposazonych w system sygnalizacji pozarowej oraz inne urz^dzenia przeciwpozarowe.
D0I:10.12845/bitp.40.4.2015.9
3.2. Zawartosc scenariuszy pozarowych
Przepisy prawne nie okreslaj^, jakie informacje powinny znalezc siç w scenariuszu rozwoju zdarzeñ w czasie pozaru. Zgodnie z zasad^ dobrej praktyki inzynierskiej podczas opracowywania scenariusza rozwoju zdarzeñ w czasie pozaru analizç nalezy rozpocz^c od okreslenia nastçpuj^cych parametrów pozaru:
• mocy pozaru,
• rozmiaru pozaru,
• czasu trwania pozaru,
• szybkosci wydzielania siç dymu pozarowego,
• szybkosci wydzielania siç toksycznych produktów spa-lania [11].
Zalozenia te nalezy oprzec przede wszystkim na rodzaju materialu palnego, który moze znajdowac siç w budynku, bior^c pod uwagç najbardziej niekorzystne warunki, jakie mogi siç w nim pojawic. Charakterystyka obiektu moze decydowac o analizie nie jednej, a kilku potencjalnie awa-ryjnych sytuacji. Tworz^c scenariusz pozarowy, nalezy rozpatrzyc przede wszystkim:
• efektywnosc instalacji sygnalizacji pozaru,
• efektywnosc stalych urz^dzeñ gasniczych,
• efektywnosc systemów usuwania dymu i ciepla,
• czas, w jakim dojdzie do uszkodzenia konstrukcji,
• czas, w jakim pozar wydostanie siç ze strefy pozarowej,
• czas potrzebny na ewakuacjç ludzi [1].
Po uwzglçdnieniu wszystkich wymienionych wyzej aspektów nalezy przyst^pic do okreslenia, jakie urz^dze-nia przeciwpozarowe zastosowane bçd^ w obiekcie, zob-razowania ich dzialania w sytuacji zagrozenia, a co za tym idzie - takze ich wplywu na bezpieczeñstwo ludzi i ochronç mienia. Scenariusz dla obiektów o niewielkich powierzchniach powinien uwzglçdniac przede wszystkim zastosowanie urz^dzeñ przeciwpozarowych, kolejnosc ich wl^czeñ i wyl^czeñ oraz czasy ich funkcjonowania (licz^c od chwili wybuchu pozaru) warunkuj^ce skutecznosc za-bezpieczenia [11].
Podczas opracowywania scenariuszy nalezy pamiçtac, aby procedury i dzialania zarówno urz^dzeñ, jak i personelu w budynku zapewnialy optymalne warunki do przepro-wadzenia bezpiecznej i skutecznej ewakuacji, ograniczaly ryzyko wyst^pienia paniki wsród osób przebywaj^cych w obiekcie, gwarantowaly odpowiednie warunki do przeprowadzenia akcji ratowniczo-gasniczej oraz umozliwialy dostçp do informacji o stanie ewakuacji, pracy urz^dzeñ przeciwpozarowych, realizowanym scenariuszu i aktual-nym etapie jego realizacji. Algorytmy powinny uwzglçd-niac transmisjç alarmów pozarowych oraz uruchomienie systemów przeciwpozarowych i instalacji takich jak:
• stale urz^dzenia gasnicze,
• klapy pozarowe na przewodach wentylacyjnych i oddymiaj^cych,
• klapy dymowe, wentylatory nawiewne (systemy za-pobiegaj^ce zadymieniu), wentylatory wywiewne (oddymiaj^ce),
• wyjscia ewakuacyjne wyposazone w silowniki i otwie-rane samoczynnie w razie wykrycia pozaru w budynku w celu napowietrzania,
ОБУЧЕНИЕ И ПРОПАГАНДИРОВАНИЕ ЗНАНИЙ
• otwarcie drzwi ewakuacyjnych, zwolnienie zamkow objçtych kontrol^ dostçpu w drzwiach stanowi^cych wyjscia ewakuacyjne, wyl^czenie urz^dzen, ktore nie powinny pracowac w czasie pozaru (klimatyzacyjne, centrale wentylacyjne itp.),
• sterowanie dzwigami osobowymi i pozarowymi,
• sterowanie pompami instalacji przeciwpozarowych,
• awaryjne oswietlenie ewakuacyjne,
• dynamiczne oswietlenie ewakuacyjne,
• schody ruchome i pochylnie ruchome,
• inne instalacje i urz^dzenia, ktore podczas pozaru mu-sz^ zachowac siç w okreslony sposob [11]. Scenariusze w postaci matryc wystçpuj^ najczçsciej
w formie tabeli i okreslaj^ dzialanie poszczegolnych urz^-dzen dla danych stref (pozarowych, dymowych itd.), jak rowniez steruj^ce nimi sekwencje. Kazdej ze stref przypisuje siç urz^dzenia wraz z opisem ich stanu:
• wl^czony lub wyl^czony - dotycz^ wymuszenia danego stanu (wl^cz lub wyl^cz),
• neutralny - nie nalezy w tym przypadku zmieniac stanu urz^dzenia.
Zalet^ matrycy sterowan jest to, ze zawiera to, czego nie uwzglçdnia scenariusz-algorytm np. przywrocenie urz^dzeniom stanu sprzed alarmu. Rozwi^zanie takie po-zwala na sprawny i szybki powrot obiektu do prawidlowego funkcjonowania po falszywym alarmie [11].
4. Scenariusz ewakuacji
Procedury zawarte w scenariuszu ewakuacji pozwol^ na przeprowadzenie ewakuacji w bezpiecznych warunkach, jesli okreslaj^:
a) obowi^zki dyrekcji w zakresie ewakuacji;
b) przypadki, w ktorych podejmuje siç decyzjç o koniecz-nosci przeprowadzenia ewakuacji;
c) zasady powiadamiania o ewakuacji;
d) zasady kierowania ewakuacji;
e) zasady zachowania siç ewakuowanych podczas ewakuacji;
f) przyporz^dkowanie poszczegolnym pracownikom funk-cji na potrzeby ewakuacji;
g) zasady ewakuacji osob przebywaj^cych w budynku, z uwzglçdnieniem mozliwosci przebywania w obiekcie osob niepelnosprawnych;
h) zasady komunikowania siç z przybylymi na miejsce funkcjonariuszami Panstwowej Strazy Pozarnej. Ewakuacja przeprowadzona zgodnie ze scenariuszem
przebiega w sposob przemyslany, zorganizowany i sku-teczny. Aby scenariusz ewakuacji byl wiarygodny, nalezy przyj^c najbardziej prawdopodobny przebieg pozaru i jego przyczyny oraz mozliwe najbardziej niekorzystne zdarzenie dla danego obiektu. Nalezy przenalizowac takze mozliwe zachowania uzytkownikow obiektu i ich wplyw na przebieg ewakuacji. Dziçki temu osoby kieru-j^ce ewakuaj bçd^ w stanie prawidlowo zareagowac na niecodzienne zachowania osob w przypadku zagrozenia, takie jak: nagle napady agresji, smiech, paraliz, brak zdy-scyplinowania itp.
D0I:10.12845/bitp.40.4.2015.9
5. Praktyczne sprawdzenie organizacji ewakuacji z obiektow
Ewakuacja powinna byc zorganizowanym przemiesz-czaniem siç ludzi do bezpiecznego miejsca w przypadku powstania pozaru lub innego zagrozenia [12]. Przepisy obo-wi^zuj^ce w Polsce [3] okreslaj^, ze wlasciciel lub zarz^dca obiektu przeznaczonego dla ponad 50 osob bçd^cych jego stalymi uzytkownikami, niezakwalifikowanego do kate-gorii zagrozenia ludzi ZL IV, powinien co najmniej raz na 2 lata przeprowadzac praktyczne sprawdzenie organizacji oraz warunkow ewakuacji z calego obiektu. Natomiast w przypadku obiektow, w ktorych cyklicznie zmienia siç jednoczesnie grupa powyzej 50 uzytkownikow, w szczegolnosci: szkol, przedszkoli, internatow, domow studenckich - praktycznego sprawdzenia organizacji oraz warunkow ewakuacji nalezy dokonac co najmniej raz na rok, jednak w terminie nie dluzszym niz 3 miesi^ce od dnia rozpoczçcia korzystania z obiektu przez nowych uzytkownikow.
Podczas obserwacji siedmiu probnych ewakuacji w lodz-kich biurowcach, ktorych zadaniem w glownej mierze bylo okreslenie calkowitych czasow ewakuacji z budynku, srednich prçdkosci przemieszczania siç osi^ganych na poziomych i pionowych drogach ewakuacyjnych oraz zachowan maj^cych wplyw na rozpoczçcie ewakuacji i jej przebieg, stwierdzo-no, ze w obiektach, w ktorych nie prowadzono regularnych probnych ewakuacji wszystkie anomalie w stosunku do „nor-malnego dnia pracy" negatywnie wplywaly na zachowanie ewakuuj^cych siç ludzi. Anomalie te polegaly na przyklad na uruchomieniu wentylacji pozarowej na klatkach scho-dowych (nadcisnienia), przez co do otwarcia drzwi potrzeb-ne bylo uzycie wiçkszej sily niz w normalnych warunkach. W przypadku lokalizacji wentylatorow wentylacji pozarowej w poblizu klatek schodowych niecodziennym zjawiskiem byl wzmozony halas. W zwi^zku z tym do najczçsciej obserwo-wanych zachowan oddzialywuj^cych na ewakuacjç nalezaly:
- brak natychmiastowego rozpoczçcia ewakuacji po ogloszeniu alarmu pozarowego, ze wzglçdu na kon-tynuowanie rozpoczçtych prac, takich jak zapisy-wanie stworzonych dokumentow na komputerach, wyl^czanie sprzçtu,
- wracanie siç do pomieszczen w celu zabrania swoich rzeczy,
- zamykanie drzwi na klucz,
- czekanie na znajomych, przez co powstawaly natu-ralne przeszkody na drodze ewakuacyjnej,
- zmiana kierunku przemieszczania siç,
- brak zdecydowania, przez ktor^ klatkç schodow^ siç ewakuowac,
- wpadanie na innych, popychanie ich,
- zatrzymywanie siç podczas ruchu na schodach w celu sprawdzenia, czy znajome osoby id^ z tylu,
- przepuszczanie kobiet w drzwiach, na drogach ewakuacyjnych,
- dopytywanie siç, co siç stalo, gdzie siç pali, czy nalezy siç ewakuowac [13].
Podczas analizy informacji od uczestnikow probnych ewakuacji ustalono, ze zaniepokojenie wsrod uczestnikow ewakuacji powodowaly: niezrozumienie komunikatow
glosowych na skutek gwaru ewakuuj^cych sif ludzi, dzwi^-ku buczków systemu sygnalizacji pozarowej oraz zly stan techniczny dzwi^kowego systemu ostrzegawczego. Osoby bior^ce udzial w próbnej ewakuacji po raz pierwszy nie wiedzialy, w jaki sposób post§powac. Natomiast osoby, które braly juz wczesniej udzial w próbnych ewakuacjach, np. w ramach cyklicznych audytów bezpieczeñstwa, deklarowa-ly,ze dokladn ie znaly proces p rzebiegu ewakuacji i post§po-waly zgodnie z okreslonymi w procedurach bezpieczenstwa zasadami. Osoby te wykazywaly mniejsze zdenerwowanie oraz bezzwlocznie kierowaly sif na miejsce zbiórki, gdzie sprawdzana byla lista obecnosci. Dbaly nie tylko o swoje bezpieczeñstwo, ale równiez zwracaly uwagf na kolegów z pracy oraz petentów/osoby z zewn^trz, czy dotarly do wyznaczonego miejsca. Kazdorazowowprzeprowadzonych badaniach udzial braly jednostki ratowniczo-gasnicze PSP, któr ych zadaneem bylo zapoznanie sifz obiektem i zasymu-lowanie prowadzenia dzialañ gasniczych. Cwiczenia mialy za zadanie sprawdzenie nie tylko skutecznosci prowadze-nia dzialañ ratowniczo-gasniczych, ale przede wszystkim umiejftnosci wspólpracy osób kieruj^cych ewakuacji ze strazakami, polegaj^cej na powiadomieniu strazy o roo dzaju zagrozenia, liczbie ewakuuj^cych sif osób, liczbie poszkodowanych oraz przekazaniu planów obiektu (w celu zapoznania kieruj^cego dzialaniamiz ukladem dróg ko-munikacyjnych w obiekcie oraz miejscem zbiórki, zgodnie z procedurami taktyki dzialañ ratowniczo-gasniczych).
Na podstawie obserwacji oraz szczególowej analizy prze-biegu ewakuacji po zakoñczeniu cwiczeñ, osoby funkcyjne wielokrotnie podkreslaly, ze; niezbfdne jest cwiczenie raznych wariantów scenariuszy pozarowych podczas próbnych ewakuacji w celu zapoznazia uzytkowników i strazaków z wy-stfpuj^cymi w obiekcie instalacjami, miejscami szczególnie niebezpiecznymi pod wzglfdem prowadzenia dzialañ ratow-niczo-gasniczych oraz utrwalenia bezpiecznych zachowañ.
6. Kolo Deminga
W c elu utrzymania wlasciwego poziomubezpieczeñstwa pozarowego w budynku pomocne moze byc zastosowanie ksola. Demin^tzw. systemu PDCA (ryc. 4) do cyklicznego weryfikowania wprowadzonych procedur bezpieczeñstwa. Kolo okresla w czterech krokach nastfpuj^ce dzialania: planuj', wokonaj, sprawdz i dzialcj.
Ryc. 4. Kolo Deminae [1-4] Fig. 4. Deming circle [14]
D01:10.12845/bitp.40.4.2015.9
W zwi^zku ze zmianami technologicznymi, rotaj pracowników, zmian^ sposobu uzytkowania pomiesz-czeñ, b^dz calego obiektu, warunki panuj^ce w budynku równiez nie s^ stale. Dlatego tez przepisy [3] wymagaj^ aktualizacji instrukcji bezpieczeñstwa pozarowego oraz cyklicznych próbnych ewakuacji. Do zweryfikowania wprowadzonych procedur pod k^tem wystfpuj^cych w ob í«51ccí<2 zab ezpieczeñ przeciwpozarowych, jak równiez specyfiki peego uzytkowników wykorzystac mozna kolo Deminga. Kazda próbna ewakuacja pol^czona z cwicze-niami obiektowymi poprzedzona musi byc zalozeniem scenariusza zdarzeñ uwzglfdniaj^cego dzialania urz^dzeñ przeciwpozarowych zgodnie z przyjftym scenariuszem pozarowym i obowi^zuj^cymi procedurami ewakuacyjny-mi (PLANUJ). W okreslonym terminie przeprowadzana jest próbna ewakuacja (WYKONAJ), a po jej zakoñczeniu dokonuje sif analizy (SPRAWDZ) przebiegu zalozonego przedsifwzifcia. W pierwszej kolejnosci dokonuje sif oceny przebiegu ewakuacji wraz z analizy poprawnosci dzialania a przyjftymi procedurami. W sytuacji wska-zania, ze wprowadzone procedury wymagaj^ doprecy-zowania lub zrsiian, nalezy zastosowac dzialania w celu ich usprawnienia (DZIALAJ). Tylko dzifki cyklicznemu weryfikowaniu oraz aktualizowaniu wprowadzonych procedur i szkoleniu ludzi mozliwe bfdzie utrzymanie wysokiego poziomu bezpieczeñstwa.
7. Podsumowanie i wnioski
Maj^c na uwadze bezpieczeñstwo osób przebywaj^cych w budynkazla, a co za tym idzie zapewnienie im bezpiecznej ewakuacji, konieuzne jest wdrozenie i utrzymanie systemu bezpieczeñstwa na najwyzszym poziomie. Nalezy we wlasciwy i rzetelny sposób opracowac instrukcji bezpieczeñstwa pozarowego zawieraj^c^ wlasciwie opracowane scenariusze pozarowe oraz wytyczne z zakresu ewakuacji odnosz^ce sif do konkretnie rozpatrywanego obiektu i jego uzytkowników.
Opracowanie jednolitego systemu to nie wszystko, po-niewaz na jego poprawne funkcjonowanie wplywa czyn-mk lbdzki. W celu bliminacji ludzkich blfdów konieczne jest cykliczne szkolenie uzytkowników obiektów z wprowadzonych procedur oraz przeprowadzanie próbnych ewakuacji z budynku. Tylko w ten sposób mozliwe jest wypracowanie i utrwalenie nawyków wlasciwego sposobu postfpowania na wypadek powstania pozaru lub innego zagrozenia w obiekcie. Wyuczone prawidlowe postawy skutkowac bfd^ umiejftnosci^ postfpowania ludzi nie tylko w czasie pozaru w obiekcie, gdzie spfdzaj^ najwifcej czasu, ale takze bfd^ oni czujni w budynkach, w których s^ po raz pierwszy. Na podstawie przeprowadzonych obserwacji i wywiadu z uczestnikami próbnych ewakuacji okre-slono, ze osoby bior^ce udzial w cyklicznych szkoleniach przywi^zuj^ wifksz^ wagf do analizowania warunków ewakuacji w obiektach tj. sprawdzaj^ lokalizacjf klatek schodowych, zwracaj^ uwagf na rozmieszczenie znaków ewakuacyjnych oraz droznosc dróg i wyjsc ewakuacyj-nych. System bezpieczeñstwa pozarowego obiektu oraz szkolenia jego uzytkowników musi stanowic jedn^, spójn^ calosc, która caly czas podlega weryfikacji i wprowadzaniu
ОБУЧЕНИЕ И ПРОПАГАНДИРОВАНИЕ ЗНАНИЙ
ulepszeñ np. poprzez zastosowanie kola Deminga w pro -cesie aktualizacji obowi^zuj^cych procedur. Tylko wtedy
Literatura
[1] Clapa I., Porowski R., Dziubiñski M., Wybrane modele obliczeniowe czasów ewakuacji, BiTP Vol. 24, Issue 4, 2011.
[2] Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpozarowej (Dz.U. z 2009 r. nr 178, poz. 1380 z pózn. zm.).
[3] Rozporz^dzenie Ministra Spraw Wewnçtrznych i Admi-nistracji z dnia 7 czerwca 2010 r. w sprawie ochrony przeciwpozarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz.U. z 2010 r. nr 109, poz. 719).
[4] Janik P., Rola instrukcji bezpieczenstwa pozarowego w sy-stemie zarzqdzania ochronqprzeciwpozarowq w obiektach budowlanych, referat na konferencji krajowej Ochrona przeciwpozarowa, Zakopane 2010.
[5] Bella I., Scenariusz rozwoju zdarzen na wypadek pozaru. Wprowadzenie, BiTP Vol. 30 Issue 2, 2013, pp. 119-126.
[6] Marciniak A., Scenariusz rozwoju zdarzen w czasiepozaru jako podstawowy element skutecznosci zabezpieczenia budynku, material VII Konferencji Bezpieczeñstwo Pozarowe Obiektów Budowlanych, Warszawa 2012.
[7] Sawicki J., Integracja systemów bezpieczenstwa w obiektach budowlanych, Konferencja Ogólnopolskie Dni Zin-tegrowanych Systemów Bezpieczeñstwa Pozarowego,
D0I:10.12845/bitp.40.4.2015.9
bezpieczeñstwo pozarowe bçdzie zachowane na akcepto-walnym poziomie.
Schrack Seconet i Partnerzy, Jachranka k. Warszawy 2012.
[8] Bartkowiak N., Scenariusze pozarowe, „Ochrona Prze-ciwpozarowa", Vol. 39 Issue 1, 2012, pp. 2-7.
[9] Rozporz^dzenie Ministra Spraw Wewnçtrznych i Admi-nistracji z dnia 24 lipca 2009 r. w sprawie uzgadniania obiektu budowlanego pod wzglçdem ochrony przeciwpozarowej (Dz.U. z 2009 r. nr 124, poz. 1030 z z pozn. zm.).
[10] Flash mob - artykul w otwartej encyklopedii: http:// pl.wikipedia.org/wiki/Flash_mob [Dostçp: 27.08.2013].
[11] Elacompil: Wszystko o scenariuszupozarowym [dok. elektr.] http://www.ela-compil.pl/download/file/94/wszystko-o--scenariuszach.pdf [Dostçp: 27.08.2013].
[12] Choluj t., Bezpieczna ewakuacja a zalozenia scenariusza pozarowego, BiTP Vol. 27, Issue 3, 2012, pp. 127-130.
[13] Clapa I., Dziubinski M., Zachowanie ludzi jako jeden z czyn-nikôw determinujqcych przebieg procesu ewakuacji, BiTP Vol. 35 Issue 3, 2014, pp. 149-158.
[14] Wyklad 10. Japonska Wyzsza Szkola Technik Koputerowych [dok. elekt.] http://edu.pjwstk.edu.pl/wyklady/poz/scb/ index76.html [Dostçp: 30.08.2013].
* * *
st. str. mgr inz. Iwona Clapa - stazysta Sekcji Kontrolno-Rozpoznawczej Komendy Powiatowej PSP w Pabianicach, ab-solwentka Wydzialu Inzynierii Bezpieczeñstwa Pozarowego Szkoly Glównej Sluzby Pozarniczej w Warszawie. Obecnie doktorantka na Wydziale Inzynierii Procesowej i Ochrony Srodowiska Politechniki tódzkiej. Obszar zainteresowañ na-ukowych to modelowanie numeryczne procesów ewakuacji oraz inzynieria bezpieczeñstwa pozarowego.
