CC BY
24
st. kpt. mgr inz. Daniel MALOZI^C ml. kpt. inz. Ariadna KONIUCH
Zaklad-Laboratorium Badan Chemicznych i Pozarowych CNBOP
POST^POWANIE PODCZAS WYPOSAZANIA OBIEKTOW ZABYTKOWYCH WE WLOKIENNICZE WYROBY WYPOSAZENIA WN^TRZ
Streszczenie
W niniejszym artykule przedstawiono efekt realizacji jednego z etapow projektu badawczego - Decyzja Nr 464/E-148/SPB/COST/KG/DWM 85/2005-2006 „Trudno zapalne wyroby wlokiennicze ograniczaj^ce zagrozenie pozarowe w obiektach zabytkowych" w ramach Akcji COST C 17 „Built Heritage: Fire Loss to Historic Buildings".
Summary
This article contains result of a certain stage of research project - Decision Nr 464/E-148/SPB/COST/KG/DWM 85/2005-2006 "Non-flammable textile fabrics restrict fire hazard in building monuments" participating in Action COST C 17 „Built Heritage: Fire Loss to Historic Buildings".
Prezentowany material jest efektem projektu badawczego - Decyzja Nr 464/E-148/SPB/COST/KG/DWM 85/2005-2006 „Trudno zapalne wyroby wlokiennicze ograniczaj^ce zagrozenie pozarowe w obiektach zabytkowych" w ramach Akcji COST C 17 „Built Heritage: Fire Loss to Historic Buildings" realizowanego przez Instytut Inzynierii Materialow Wlokienniczych w Lodzi przy wspolpracy z Centrum Naukowo-Badawczym Ochrony Przeciwpozarowej im. Jozefa Tuliszkowskiego w Jozefowie k/Otwocka.
W niniejszym artykule krotko omowiono podstawowe definicje i zjawiska zwi^zane z pozarem samym w sobie i pozarem pomieszczenia. Glownym celem bylo przedstawienie systemu post?powania podczas wyposazania obiektow zabytkowych we wlokiennicze wyroby wyposazenia wn?trz. W tym celu przedstawiono wlasciwosci jakimi powinny charakteryzowac si? one pod wzgl?dem bezpieczenstwa pozarowego.
Podkreslono wag? swiadomosci zagrozen, mog^cych wyst^pic w konkretnym obiekcie zabytkowym, posiadan^ przez pracownikow, a co za tym idzie ich odpowiednie przeszkolenie
z zakresu zagrozen mog^cych wyst^pic w obiekcie oraz post?powania na wypadek ich wyst^pienia.
Przedstawiono równiez symulacj? rozwoju pozaru wykonan^. w programie FDS, co pozwolilo autorom na stwierdzenie, ze program FDS jest pomocnym narz?dziem podczas weryfikacji prawidlowosci zalozen systemu post?powania podczas wyposazania obiektów zabytkowych we wlókiennicze i inne wyroby wyposazenia wn?trz.
WOKÓL ZAGROZENIA POZAROWEGO
Pozar
Spalanie jest zlozonym fizykochemicznym procesem wzajemnego oddzialywania materialu palnego (paliwa) i powietrza (utleniacza), charakteryzuj^cy si? wydzielaniem ciepla i swiatla. Proces spalania moze przebiegac jako spalanie plomieniowe lub spalanie bezplomieniowe (tlenie)[1, 2].
Pozar okresla si? jako spalanie rozprzestrzeniaj^ce si? w sposób niekontrolowany w czasie i w miejscu do tego nieprzeznaczonym. Charakteryzuje si? on emisj^. energii cieplnej, której towarzyszy wydzielanie dymu i zazwyczaj plomieni. Pozar moze przebiegac zarówno na otwartej przestrzeni jak i wewn^trz budynku (pomieszczenia). Podstawowa róznica mi?dzy pozarami zewn?trznymi i przebiegaj^cymi w budynku polega na tym, ze w pomieszczeniach, w wyniku wymiany ciepla pomi?dzy spalaj^cym si? materialem a otoczeniem wyst?puje dodatkowy czynnik grzewczy, tzw. strumien energii zwróconej („feedback energy"). Podczas spalania materialów powstaj^cy strumien ciepla rozchodzi si? we wszystkich kierunkach. Cz?sc tego strumienia po dojsciu do scian i sufitu zostaje pochloni?ta, natomiast pozostala jego cz?sc ulega odbiciu i wraca do pal^cego si? materialu, zwi?kszaj^c jednoczesnie jego szybkosc spalania[1, 2, 3].
Plomieñ to widzialna obj?tosc gazowa, w której przebiegaj^. procesy rozkladu termicznego, utleniania i spalania. Plomien powstaje w tej cz?sci przestrzeni, w której zachodzi chemiczna reakcja spalania [2].
Dym to widoczna cz?sc lotnych produktów spalania. Mozna go równiez zdefiniowac jako faz? produktów rozkladu termicznego i spalania materialu rozpraszaj^c^ swiatlo, skladaj^c^. si? z cz^steczek, które stanowic mog^. kropelki cieczy, fragmenty ciala stalego lub fragmenty ciala stalego oblepione cieczy lub smolist^. substanj [2].
Ryc.1. Trójk^t spalania
Warunkiem powstania pozaru jest obecnosc w tym samym miejscu i czasie trzech czynników: paliwa, utleniacza i energii cieplnej niezb?dnej do zainicjowania i podtrzymania reakcji spalania. Zaleznosc t? obrazuje trójkqt procesu spalania (Ryc.1.). Usuni?cie któregokolwiek elementu w efekcie uniemozliwia powstanie pozaru. Aby zmniejszyc prawdopodobienstwo wyst^pienia pozaru nalezy d^zyc do minimalizacji mozliwosci wyst^pienia l^cznie trzech, przedstawionych w trójk^cie procesu spalania, czynników. Rozwazaj^c zagrozenie pozarowe nalezy zidentyfikowac poszczególne filary trójk^ta spalania i podj^c dzialania maj^ce na celu minimalizacj? mozliwosci ich wyst^pienia.
Pozar pomieszczenia jest to pozar wyst?puj^cy w zamkni?tej obj?tosci (pomieszczeniu) lub podobnej przestrzeni ograniczonej przegrodami budowlanymi znajduj^cymi si? w budynku [3]. Ograniczenie przestrzeni powoduje gromadzenie si? w górnej cz?sci pomieszczenia gor^cych produktów rozkladu termicznego powoduj^c powi?kszanie si? gor^cej podsufitowej warstwy gazów. Prowadzi to do zwi?kszenia strumienia energii zwróconej do materialów palnych. Nast?pnie dochodzi do wzrostu szybkosci wydzielania lotnych produktów rozkladu, które ulegaj^c spalaniu tworz^ coraz wi?ksze ilosci gor^cych produktów spalania, w postaci dymu i zwi^zków toksycznych.
Wyróznia si? nast?puj^ce etapy rozwoju pozaru w pomieszczeniu: inicjacja pozaru, wzrost pozaru, rozgorzenie (flash over), pozar w pelni rozwini?ty, wygasanie pozaru.
Dynamika rozwoju pozaru w pomieszczeniu
Czynniki wplywaj3.ce na dynamik? rozwoju pozaru w pomieszczeniu mozna podzielic na trzy podstawowe grupy: sposób inicjacji spalania, czynniki charakteryzuj^ce wyst?puj^ce w pomieszczeniu materialy palne, czynniki charakteryzuj^ce pomieszczenie, w którym rozwija si? pozar.
Sposób inicjacji spalania, czyli moc zródla ciepla ma bardzo duze znaczenie dla szybkosci rozwoju pozaru. Im wyzsza moc zródla ciepla tym szybciej nast?puje rozwój pozaru.
W procesie tym istotna rolç odgrywa równiez sposób przylozenia zródla ciepla. Pozar zwykle rozwija siç najszybciej w przypadku oddzialywania zródla ciepla na dolna czçsc materialu palnego.
Typ i ilosc materialów palnych wystçpujacych w pomieszczeniu jest jednym z glównych czynników wplywajacych na szybkosc rozwoju pozaru. Szczególna uwagç nalezy zwrócic na usytuowanie palnych elementów wykonczeniowych na scianach i suficie pomieszczenia.
Na dynamikç rozwoju pozaru istotny wplyw maja równiez czynniki charakteryzujqce pomieszczenie, w którym rozwija siç pozar. Nalezy tutaj wspomniec przede wszystkim o:
• geometrii pomieszczenia - miçdzy innymi jego wysokosc i kubatura, które maja wplyw na bilans cieplny w pomieszczeniu (strumien energii zwróconej),
• wielkosci i rozmieszczeniu otworów wentylacyjnych warunkuj acych doplyw powietrza (tlenu) do srodowiska pozarowego,
• bezwladnosci cieplnej przegród budowlanych.
SYSTEM POSTEPOWANIA PODCZAS WYPOSAZANIA OBIEKTÓW ZABYTKOWYCH WE WLÓKIENNICZE WYROBY WYPOSAZENIA WNÇTRZ - WYTYCZNE
Wymagane wtasciwosci wlókienniczych wyrobów wyposazenia wnçtrz
Przedstawione ponizej w skrótowej formie wymagania powinny byc w miarç mozliwosci w jak najwiçkszym stopniu spelnione, w takich budynkach lub czçsciach budynków zabytkowych jak: hotele, restauracje, urzçdy. Jednoczesnie niezbçdnym jest podkreslenie faktu, iz niemozliwym bçdzie sprostanie wszystkim nizej podanym wymaganiom w budynkach zabytkowych, glównie o charakterze muzealnym lub sakralnym.
Wtókiennicze wyroby wykofozenia wnçtrz i stalego wyposazenia [6,7,8,9] Obiekty zabytkowe, a w szczególnosci te, których sposób uzytkowania po remoncie i/lub odrestaurowanym ulega zmianie oraz te, w których z uwagi na sposób uzytkowania moze przebywac wiele osób (duze muzea, hotele, restauracje, budynki uzytecznosci publicznej typu urzçdy) podlegaja tym samym przepisom co nowopowstaj ace budynki i/lub budynki nie bçdace obiektami zabytkowymi, ale których sposób uzytkowania w wyniku remontu czy przebudowy ulega zmianie.
W obiektach zabytkowych (uzytecznosci publicznej np. muzea, restauracje, urzçdy i zamieszkania zbiorowego np. hotele) nie dozwolone jest stosowanie wlôkienniczych wyrobôw wyposazenia wnçtrz oraz innych elementôw wykonczeniowych iatwo zapalnych, ich produkty rozkladu termicznego nie moga byc intensywnie dymiace i/lub bardzo toksyczne.
W ciagach komunikacyjnych, sluzacych ewakuacji osôb i mienia, zabronione jest stosowanie materialôw latwo zapalnych. Dodatkowo nalezy wspomniec o tym, ze ilosc mozliwego do wytworzenia siç w wyniku pozaru dymu oraz jego gçstosc optyczna nie moze zaburzyc mozliwosci widzenia na mniej niz 20 m.
W pomieszczeniach przeznaczonych do jednoczesnego przebywania ponad dwustu osôb doroslych lub stu dzieci (sale konferencyjne, teatralne, widowiskowe w obiektach zabytkowych), w ktôrych miejsca siedzace ustawione sa w rzçdach, powinny miec fotele i inne siedzenia trudno zapalne oraz nie wydzielajace produktôw rozkladu i spalania okreslonych jako bardzo toksyczne (zgodnie z polska norma).
Wyroby wlôkiennicze przeznaczonych na zaslony i firany stosowane w obiektach takze, a moze przede wszystkim zabytkowych, powinny byc trudno zapalne.
Zgodnie z polskimi przepisami w obiektach zabytkowych, stanowiacych obiekty uzytecznosci publicznej nalezy stosowac trudno zapalne elementy wykonczenia wnçtrz.
Meble tapicerowane rozumiane jako uklad tapicerski zlozony z materialu pokryciowego (tkanina lub dzianina), z wypelnienia wraz z elementami konstrukcyjnymi i mocujacym, stanowiace element wyposazenia obiektôw zabytkowych powinny charakteryzowac siç wlasciwosciami materialôw trudno zapalnych, zarôwno jako caly uklad jak i poszczegôlne elementy nan siç skladajace.
Z uwagi na fakt, iz obiekty zabytkowe stanowiq element kultury i bogactwa narodowego wymôg ten powinno w miarç mozliwosci rozszerzyc siç na wszystkie restaurowane, remontowane lub przebudowywane obiekty zabytkowe z wtqczeniem obiektôw mieszkalnych prywatnych.
Instrukcja bezpieczenstwa pozarowego
Obowiazek opracowania instrukcji bezpieczenstwa pozarowego wynika z Rozporzadzenia Ministra Spraw Wewnçtrznych i Administracji z dnia 21 kwietnia 2006 r. w sprawie ochrony przeciwpozarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz. U. Nr 80, poz. 563), którego § 6 precyzuje, co powinna ona zawierac:
• warunki ochrony przeciwpozarowej, wynikajace z przeznaczenia obiektu, sposobu uzytkowania, prowadzonego procesu technologicznego i jego warunków technicznych, w tym zagrozenia wybuchem,
• sposób poddawania przegladom technicznym i czynnosciom konserwacyjnym stosowanych w obiekcie urzadzen przeciwpozarowych i gasnic,
• sposoby postçpowania na wypadek pozaru i innego zagrozenia,
• sposoby wykonywania prac niebezpiecznych pod wzglçdem pozarowym, j ezeli takie prace sa przewidywane,
• sposoby praktycznego sprawdzania organizacji i warunków ewakuacji ludzi,
• sposoby zaznajamiania uzytkowników obiektu z trescia przedmiotowej instrukcji oraz z przepisami przeciwpozarowymi.
Instrukcja bezpieczenstwa pozarowego powinna byc poddawana okresowej aktualizacji, co najmniej raz na dwa lata, a takze po zmianach sposobu uzytkowania obiektu, które wplywaja na zmianç warunków ochrony przeciwpozarowej.
Przestrzeganie instrukcji jest obowiazkiem wszystkich uzytkowników, a przy jej opracowaniu nalezy uwzglçdnic specyfikç zagrozen pozarowych istniejacych w konkretnym obiekcie, dla którego jest ona opracowywana.
W przypadku obiektów muzealnych sprawy zwiazane z bezpieczenstwem pozarowym reguluje Rozporzadzenie Ministra Kultury z dnia 15 pazdziernika 2003 r. w sprawie zabezpieczenia zbiorów w muzeach przed pozarami, kradziezami i innymi niebezpieczenstwami grozacymi zniszczeniem lub utrata muzealiów oraz sposobów przygotowania zbiorów do ewakuacji w razie powstania zagrozenia (Dz. U. Nr 193, poz. 1892). Rozporzadzenie to mówi m.in. o tym, ze:
• kazde muzeum powinno posiadac instrukcjç bezpieczenstwa pozarowego,
• kazde muzeum powinno posiadac wyciag z instrukcji bezpieczenstwa pozarowego muzeum w formie instrukcji postçpowania na wypadek pozaru, wraz z wykazem telefonów alarmowych, umieszcza siç w miejscach widocznych, dostçpnych dla wszystkich osób przebywajacych w muzeum,
• kazdy pracownik po zapoznaniu siç z instrukcja bezpieczenstwa pozarowego potwierdza to pisemnym oswiadczeniem, które wlacza siç do jego akt osobowych,
Instrukcja bezpieczenstwa pozarowego powinna zawierac:
1. zwiçzla charakterystykç obiektu obejmujaca:
• przeznaczenie obiektu,
• wysokosc i liczbç kondygnacji,
• klasç odpornosci pozarowej budynku i klasy odpornosci ogniowej oraz stopien rozprzestrzeniania ognia elementów budowlanych,
• kwalifikacjç obiektu do kategorii zagrozenia ludzi ZL, w tym wyszczególnienie stref pozarowych zaliczonych do kategorii ZL i zagrozenia ludzi,
• obciazenie ogniowe wystçpujace w pomieszczeniach niezaliczonych do kategorii zagrozenia ludzi ZL,
• okreslenie ilosci i rodzajów dróg oraz wyjsc ewakuacyjnych,
• wystçpowanie i obszar dzialania stalych i pólstalych urzadzen gasniczych, instalacji sygnalizacyjno-alarmowych zapewniajacych alarmowanie pozarowe oraz rozmieszczenie sprzçtu gasniczego i ratowniczego,
• wyszczególnienie istniejacych w obiekcie odstçpstw w odniesieniu do warunków technicznych, jakim powinny odpowiadac budynki i ich usytuowanie zgodnie z odrçbnymi przepisami,
• charakterystyczne dla danego muzeum potencjalne zródla powstania pozaru i drogi jego rozprzestrzeniania;
2. zasady zapobiegania mozliwosci powstania pozaru;
3. zasady bezpiecznego prowadzenia prac niebezpiecznych pozarowo;
okreslenie osôb odpowiedzialnych za stan bezpieczenstwa pozarowego w obiekcie muzealnym i na poszczegôlnych stanowiskach pracy;
zasady uruchamiania urzadzen gasniczych i zabezpieczaj^cych uruchamianych rçcznie oraz osoby odpowiedzialne za ich obslugç;
szczegôlowe rozwi^zania dotycz3.ce ewakuacji ludzi i zbiorôw, z uwzglçdnieniem:
srodkôw i sposobôw oglaszania alarmu o niebezpieczenstwie, warunkôw ewakuacji ludzi przy wykorzystaniu drôg komunikacji ogôlnej, warunkôw i sposobôw ewakuacji zbiorôw,
sposobôw praktycznego sprawdzania organizacji i warunkôw ewakuacji ludzi;
okreslenie zasad postçpowania na wypadek powstania pozaru, w tym:
postçpowanie pracownikôw na wypadek powstania pozaru do czasu przybycia jednostek ratowniczo-gasniczych oraz ich wspôldzialanie z kierjcym akcji ratownicz^,
kierowanie ewakuacji ludzi,
zabezpieczenie najcenniejszych eksponatôw;
organizacjç i zasady zaznajamiania pracownikôw z instrukcji bezpieczenstwa pozarowego i przepisami przeciwpozarowymi;
graficzny obraz stanu zabezpieczenia pozarowego sporz^dzony na rzutach poziomych obiektu w skali 1:100 lub 1:200, z naniesieniem w postaci znakôw i symboli:
drôg i wyjsc ewakuacyjnych,
miejsc rozmieszczenia podrçcznego sprzçtu gasniczego i urz^dzen przeciwpozarowych,
lokalizacji glôwnych wyl^cznikôw pr^du, gazu i innych, miejsc rozmieszczenia znakôw bezpieczenstwa.
4
5
6
7
8
9
W instrukcji bezpieczenstwa pozarowego powinien znalezc siç równiez zapis dotyczacy prowadzenia ksiazki remontów i/lub prac niebezpiecznych. W ksiazkach tych powinny byc zapisywane oprócz specyfiki wykonywanych prac remontowych (kto wykonuje, gdzie, w jakim zakresie), równiez wszystkie wprowadzane zmiany dotyczace wyposazenia wnçtrz. W przypadku zmiany wlókienniczych wyrobów wyposazenia wnçtrz, w ksiazce remontu powinny znalezc siç zapisy dotyczace wlasciwosci nowowprowadzonego wyrobu wlókienniczego. Korzystnym byloby, aby zapisy te zawieraly:
• kto jest wykonawca materialu wlókienniczego,
• kto zaproj ektowal wzór znaj duj acy siç na tkaninie,
• material z jakiego tkanina jest wykonana, wraz z zagrozeniami jakie moze stworzyc ów material w wyniku jego zapalenia (a takze czy podczas jego spalania moze on niekorzystnie wplynac na ewakuacjç oraz w jakich okolicznosciach moze dojsc do jego zapalenia).
Wartym podkreslenia jest fakt, iz ww. rozporzadzenie wprowadza równiez obowiazek szkolenia wszystkich pracowników muzeów z zakresu ochrony przeciwpozarowej, przez osoby posiadajace kwalifikacje zawodowe pozarnicze. Fakt odbycia szkolenia potwierdza podpisem prowadzacy szkolenie oraz osoba w nim uczestniczaca. Rozporzadzenie to rozróznia nastçpujace rodzaje szkolen:
• wstçpne - prowadzone w wymiarze 1 godziny dla pracowników nowo przyjçtych, w pierwszym miesiacu pracy, obejmujace zagadnienia ochrony przeciwpozarowej na stanowisku pracy,
• podstawowe - prowadzone w wymiarze 2 godzin, organizowane przed uplywem 3 miesiçcy od daty rozpoczçcia pracy w muzeum, obejmujace caloksztalt zagadnien ochrony przeciwpozarowej w muzeach,
• specjalistyczne - prowadzone w wymiarze i w zakresie dostosowanych do potrzeb okreslonej grupy zawodowej,
• okresowe (uzupelniajace) - prowadzone w wymiarze 2 godzin, nie rzadziej niz co 3 lata dla pracowników i nie rzadziej niz co S lat dla kadry kierowniczej, majace na celu przypomnienie i uzupelnienie znajomosci zagadnien ochrony przeciwpozarowej
w muzeach oraz wskazanie ewentualnych zmian w zasadach zabezpieczenia przeciwpozarowego muzeum.
• Ramowy program szkolenia wstçpnego pracownikôw obejmuje nastçpuj^ce tematy:
• zagrozenia pozarowe, przyczyny powstania i rozprzestrzeniania siç pozaru;
• obowi^zki pracownika na wypadek powstania pozaru;
• warunki ewakuacji ludzi i zbiorôw, drogi i srodki ewakuacji, z uwzglçdnieniem ich dostçpnosci i oznakowania;
• srodki gasnicze, stale urz^dzenia gasnicze, miejsca rozmieszczenia hydrantôw wewnçtrznych i gasnic;
• poslugiwanie siç hydrantami wewnçtrznymi i gasnicami.
Z uwagi na fakt, iz wymagania dotycz^ce bezpieczenstwa pozarowego w muzeach w zakresie instrukcji bezpieczenstwa pozarowego oraz szkolenia pracownikôw, s^. tak szczegôlowe, korzystnym byloby rozszerzyc je rôwniez na wszelkie obiekty zabytkowe uzytecznosci publicznej i zamieszkania zbiorowego tj. hotele, restauracje i urzçdy.
Wiçkszosc funkcjonuj^cych obecnie, w obiektach zabytkowych (szczegôlnie tych nie bçd^cych muzeami), instrukcji bezpieczenstwa pozarowego zawiera wiele cennych wskazôwek, ktôre sprowadzaji siç mniej wiçcej do rad w stylu „dolozyc staran", „zapewnic bezpieczenstwo", „zapobiegac" itp. Podstawowym zadaniem kazdej instrukcji jest zapewnienie bezpieczenstwa w konkretnym obiekcie, ktôrego architektury nie da siç juz zmienic. Z tego powodu konieczne jest zawarcie w tej instrukcji wskazôwek organizacyjnych pozwalaj^cych na przeprowadzenie szybkiej, sprawnej i bezpiecznej ewakuacji osôb i mienia. Tej czçsci instrukcji nalezy poswiçcic wiele uwagi, szczegôlnie gdy instrukcja dotyczy hotelu, czy innego obiektu zabytkowego, gdzie przebywac moze wiele osôb, nie zapominaj^c przy tym o zaznaczeniu na planie obiektu rozmieszczonych zgodnie z przepisami znakôw bezpieczenstwa ewakuacji oraz ochrony przeciwpozarowej.
Nalezy rôwniez podkreslic, ze nie mozna liczyc na sprawn^. ewakuacjç osôb i mienia, jezeli wczesniej nie zostaly przecwiczone jej elementy, a pracownicy nie rozrôzniaji sygnalu alarmowego i nie s^. w stanie jednoznacznie stwierdzic, jak nalezy zachowac siç po jego uslyszeniu. W instrukcjach tych, w punkcie poswiçconym postçpowaniu na wypadek pozaru powinien obowi^zkowo znajdowac siç punkt dotycz^cy gaszenia pozaru przez pracownikôw.
Sposôb postçpowania z latwopalnymi wlôkienniczymi wyrobami wyposazenia wnçtrz Przeszkolenie pracownikôw
Jezeli w obiekcie zabytkowym znajduja siç materialy wyposazenia wnçtrz, takze wlôkiennicze elementy wyposazenia wnçtrz, ktôrych palnosc nie zostala obnizona do stopnia trudno zapalnosci nalezy, w miarç mozliwosci opracowac, listç tego typu elementôw. Lista ta powinna zawierac uproszczony lub szczegôlowy wykaz ww. elementôw wraz z charakterystyka stwarzanych przez nie zagrozen (np. latwo palny, silnie dymiacy, w wyniku zapalenia wydziela toksyczne produkty rozkladu). Mozna wykonac ja schematycznie np. na planie obiektu cyframi oznaczyc elementy wyposazenia wnçtrz lub ich grupy, a nastçpnie w tabeli scharakteryzowac zagrozenia jakie moga stwarzac. Zagrozenia te powinny byc opisane wraz z systemem postçpowania na wypadek ich wystapienia w Instrukcji Bezpieczenstwa Pozarowego konkretnego obiektu zabytkowego. Pracownicy obiektu zabytkowego powinni byc przeszkoleni w zakresie zagrozen stwarzanych przez latwo palne wlôkiennicze i inne elementy wyposazenia wnçtrz oraz elementy konstrukcyjne, mogace miec wplyw na warunki ewakuacji osôb i mienia w poczatkowym stadium pozaru oraz na jego dalszy rozwôj. Jasno musi byc okreslony system postçpowania na wypadek wystapienia konkretnego zagrozenia tzn. :
• kto zarzadza ewakuacjç osôb i/lub mienia,
• jaki jest sygnal lub sposôb przekazania wszystkim pracownikom koniecznosci ewakuacji osôb i mienia z budynku,
• kto powiadamia odpowiednie sluzby (PSP, Policja itp.),
• kto jest odpowiedzialny za ewakuacjç osôb trzecich (nie bçdacych pracownikami placôwki) i z jakich obszarôw/czçsci obiektu zabytkowego,
• jak przebiegaja drogi ewakuacji osôb i mienia z konkretnych pomieszczen budynku,
• gdzie znajduje siç miejsce I etapu ewakuacji,
• gdzie ustalone j est miej sce II etapu ewakuacji,
• ktôre z elementôw wyposazenia bçda podlegac ewakuacji, w jakich przypadkach, kto jest odpowiedzialny za ewakuacjç okreslonego mienia i dokad ma one byc ewakuowane,
• w jakich przypadkach i przy pomocy jakiego sprzçtu pracownicy moga podjac siç samodzielnie prôby ugaszenia ognia,
• gdzie rozmieszczony jest podrçczny sprzçt gasniczy oraz urzadzenia ochrony przeciwpozarowej typu ROP, czy centralka pozarowa,
• znaczenie i rozmieszczenie znaków bezpieczenstwa (znaki ewakuacyjne i ochrony przeciwpozarowej).
Nalezy zdac sobie sprawç, ze przeprowadzenie powyzszych ustalen na papierze nie rozwiazuje sprawy, jezeli nie zostana przeprowadzone odpowiednie cwiczenia. Zmiana przyzwyczajen i wprowadzenie nowych zasad dotyczacych zachowania siç podczas pozaru trwa srednio 2 do З lat. Dodatkowo nalezy pamiçtac o tym, by przeszkolic pracowników w zakresie pierwszej pomocy przedmedycznej. Szkolenie takie powinno zawierac elementy postçpowania w przypadku osób rannych oraz nieprzytomnych (opatrywanie ran, prowadzenie resuscytacji, masaz serca, sztuczne oddychanie, pozycja boczna ustalona itd.)
Z kazdego szkolenia przeprowadzanego dla pracowników powinny zostac wlaczone do dokumentacji np. do instrukcji bezpieczenstwa pozarowego obiektu, listy obecnosci osób bioracych w nich udzial wraz z zakresem omówionych zagadnien. Nalezy równiez okreslic system uzupelnien ww. szkolen dla osób nieobecnych i/lub nowoprzyj çtych do pracy.
Sposób postçpowania w przypadku wystapienia pozaru
Jak juz wczesniej wspomniano, wsród pracowników nalezy wyksztalcic swiadomosc zagrozen, które moga doprowadzic do powstania pozaru oraz zagrozen wynikajacych z faktu zaistnienia pozaru. Wystapienie zagrozenia pozarowego moze byc spowodowane przez:
• zaprószenie ognia przez pracowników lub osoby odwiedzajace,
• podpalenie,
• wlamanie i chçc zatarcia jego sladów,
• stosowanie na oslony punktów swietlnych materialów palnych umieszczonych w nieodpowiedniej odleglosci,
• oprawy oswietleniowe lub osprzçt instalacji elektrycznych zainstalowane bezposrednio na podlozu palnym bez odpowiedniego zabezpieczenia,
• niebezpieczenstwo zwiazane na przyklad z pçkniçciem rozgrzanego punktu oswietleniowego, np. zarówki,
• sasiedztwo terenów porosniçtych trawami i drzewami - niebezpieczenstwo zwiazane
z wypalaniem lub przypadkowym zapaleniem suchych traw czy tez aktami wandalizmu mog^cymi wywolac ich pozar,
• zagrozenia pozarem zwi^zane z przyczynami naturalnymi - na przyklad wyladowanie atmosferyczne,
• upadek powietrznych obiektów lataj^cych (samoloty, helikoptery, meteoryty),
• awaryjny zrzut paliwa z samolotu podchodz^cego do l^dowania,
• niebezpieczenstwo powstania pozaru zwi^zane z dzialaniami terrorystycznymi.
Rozmieszczaj^c podrçczny sprzçt gasniczy z konkretnym srodkiem gasniczym, czy dobieraj^c medium gasnicze do instalacji gasniczych, w przypadku obiektów zabytkowych nalezy pamiçtac o tym, ze srodek gasniczy równiez moze wplywac niekorzystnie na gaszony obiekt. Dlatego bardzo istotna jest decyzja czy bçdzie to woda, proszek gasniczy, piana, gaz obojçtny czy zamiennik halonu. Kazdy z wymienionych srodków gasniczych ma swoje zalety (gasi efektywniej konkretne rodzaje materialów), ale tez i wady (moze zniszczyc element wyposazenia wnçtrz, np. wchodz^c w jego strukturç).
Sposób postçpowania podczas pozaru nalezy szczególowo okreslic podczas planowania organizacji ochrony przeciwpozarowej w odrestaurowanym, wyremontowanym, b^dz w takim obiekcie zabytkowym, w którym planowana jest zmiana sposobu jego uzytkowania. Ustalone zasady zachowania siç podczas pozaru nalezy zapisac w dokumencie, do którego dostçp bçd^ miçli wszyscy pracownicy. Nastçpnym krokiem powinno byc przeszkolenie pracowników z zakresu organizacji ochrony przeciwpozarowej w obiekcie. Szkolenie i informowanie pracowników o zmianach wprowadzanych w organizacji bezpieczenstwa pozarowego budynków zabytkowych jest nieslychanie wazne, poniewaz w przypadku wyst^pienia pozaru, caly trud postçpowania (wstçpne gaszenie, pocz^tkowy etap ewakuacji osób i mienia, pierwsza pomoc przedmedyczna) spoczywa wlasnie na nich.
Sposób postçpowania podczas wyposazania obiektów zabytkowych we wtókiennicze wyroby wyposazenia wnçtrz
Jednym z elementów remontu/renowacji czy tez zmiany sposobu uzytkowania obiektu zabytkowego bçdzie rozmieszczenie wlókienniczych wyrobów wyposazenia wnçtrz.
Wsród wlókienniczych wyrobów wyposazenia wnçtrz moga znalezc siç elementy zabytkowe, elementy wytworzone wspólczesnie, stylizowane na wiek z którego pochodza oraz wytworzone wspólczesnie nie stylizowane na zabytkowe. Jak juz wczesniej wspomniano stosowanie latwo zapalnych wyrobów wyposazenia wnçtrz m.in. w obiektach zabytkowych jest niedozwolone. Dlatego tez nalezy dolozyc wszelkich staran, aby nowo wprowadzane materialy wlókiennicze stosowane w obiektach zabytkowych mialy podniesione wlasciwosci z zakresu palnosci. Wprowadzenie co najmniej trudno zapalnych, wspólczesnie wytworzonych wlókienniczych wyrobów wyposazenia wnçtrz nie stanowi obecnie duzego problemu. Wiçkszym problemem jest uniepalnienie istniejacych elementów wlókienniczych bçdacych zabytkami. Wiele problemów stwarza znalezienie odpowiedniego sposobu zabezpieczenia „wlókienniczych zabytków", tak by ich nie zniszczyc, ingerujac chemicznymi srodkami w ich powierzchniç. W przypadku tych nie zabezpieczonych wlókienniczych wyrobów wyposazenia wnçtrz istotna kwestia w obiektach zabytkowych bçdzie ich rozmieszczenie oraz w miarç mozliwosci oddzielenie od innych elementów mogacych ulec zapaleniu lub, tych mogacych stwarzac zagrozenie zapalenia siç latwo palnych wlókienniczych wyrobów wyposazenia wnçtrz.
Inny bçdzie sposób postçpowania podczas wyposazania obiektów zabytkowych we wlókiennicze wyroby wyposazenia wnçtrz w przypadku obiektów muzealnych, a inny w przypadku obiektów hotelarskich, restauracyjnych oraz laczonych muzealno - hotelarsko -restauracyjnych. Niemniej jednak nalezy pamiçtac, ze wszystkie obiekty, w których w wyniku remontu nastçpuje zmiana sposobu ich uzytkowania spelnic musza wymagania, takie jak budynki nowopowstale.
Zabytkowe obiekty muzealne oraz architektury sakralnej
W tego typu obiektach znajdowac siç bçda glównie zabytkowe wlókiennicze wyroby wyposazenia wnçtrz, zwykle o niepolepszanych wlasciwosciach palnych lub zabezpieczone srodkami uniepalniajacymi. W obiektach tych pojawiac bçda siç równiez wlókiennicze wyroby wyposazenia wnçtrz wspólczesnie zrekonstruowane lub stylizowane na wiek, z którego pochodza. Te ostatnie powinny byc wytworzone w taki sposób, by byly co najmniej trudno zapalne. Dodatkowo nalezy podkreslic, ze wszelkiego rodzaju elementy mocujace i/lub stanowiace element wyposazenia wnçtrz, takze z wykorzystaniem elementów
wlókienniczych, powinny jako calosc oraz jako poszczególne produkty, charakteryzowac siç wlasciwosciami wyrobów co najmniej trudno zapalnych. Bçd^ to m.in.:
• kleje,
• pianki tapicerskie,
• drewno zabezpieczone ogniochronnie, itp.
Wlókiennicze wyroby wyposazenia wnçtrz bçd^ce wyrobami zabytkowymi, o niepolepszonych wlasciwosciach palnych nalezy rozmieszczac w miarç mozliwosci tak, by ryzyko zapalenia ich lub by przeniesienie siç na nie ognia bylo jak najmniejsze. Oznacza to, ze nie powinny znajdowac siç one w poblizu innych latwopalnych materialów lub elementów mog^cych spowodowac ich zapalenie. Jezeli jednak nie istnieje taka mozliwosc rozmieszczenia tego typu materialów wlókienniczych, to powinny one zostac objçte ochrony sygnalizacji alarmu pozaru, lub stalym urz^dzeniem gasniczym dobranym odpowiednio do charakterystyki obiektu (wodnym, wodno-pianowym, proszkowym lub gazowym). W przypadku, gdy w budynku nie ma tego typu instalacji, a ich zalozenie jest niemozliwe z uwagi na duzy koszt b^dz charakterystykç architektoniczn^. tegoz obiektu zabytkowego, w poblizu latwopalnych wlókienniczych i innych elementów wyposazenia wnçtrz powinna znajdowac siç gasnica lub powinny zostac one zabezpieczone w inny sposób, np. wydzielone szklan^. obudow^.
Przed podjçciem dzialan zabezpieczaj^cych, celowosc wiçkszosci z nich, mozna sprawdzic przeprowadzaj ^c symulacjç pozaru (konkretnego elementu wyposazenia wnçtrz w konkretnym miejscu) pomieszczenia przy pomocy programu FDS (Fire Dynamics Simulator). Program ten zostal krótko omówiony w dalszej czçsci artykulu.
Podczas wyposazania wnçtrz obiektów zabytkowych nie nalezy zapominac równiez o pozostalych elementach ochrony przeciwpozarowej, do których nalezy:
1. mozliwosc kontroli powstalego pozaru:
• wyposazenie obiektu zabytkowego w stale urz^dzenia gasnicze,
• wyposazenie obiektu zabytkowego w instalacje sygnalizacji alarmu pozaru,
• w razie potrzeby wyposazenie obiektu zabytkowego w dzwiçkowe systemy ostrzegawcze,
• wyposazenie obiektu zabytkowego w podrçczny sprzçt gasniczy,
• zapewnienie konserwacji i napraw sprzçtu oraz urz^dzen przeciwpozarowych;
2. mozliwosc sprawnego i efektywnego prowadzenie akcji ratowniczo-gasniczej :
• doprowadzenie dróg pozarowych do obiektu,
• zapewnienie przeciwpozarowego zaopatrzenia wodnego,
• wybór odpowiedniego do rodzaju pozaru srodka gasniczego; З. zapewnienie sprawnej ewakuacji:
• skrócenie dróg ewakuacyjnych,
• wydzielenie pozarowe pionowych dróg ewakuacyjnych,
• zabezpieczenie przed zadymieniem dróg ewakuacyjnych,
• zapewnienie pelnej droznosci dróg ewakuacyjnych,
• zapewnienie oswietlenia ewakuacyjnego,
• odpowiednie oznakowanie dróg ewakuacyjnych i sprzçtu ppoz. przy wykorzystaniu znaków bezpieczenstwa,
• ograniczenie liczby osób mogacych jednoczesnie przebywac w budynku lub wybranych pomieszczeniach.
Zabytkowe obiekty hotelarskie, restauracyjne i hotelarsko-restauracyjne oraz muzealno - hotelarsko - restauracyjne
W przypadku tego typu obiektów zabytkowych (glównie w przypadku hoteli i restauracji) nalezy zwrócic szczególna uwagç na to, by uzytkowe elementy wyposazenia wnçtrz tj. :
• meble,
• meble tapicerowane,
• materace,
• firany,
• zaslony,
• dywany, wykladziny i inne pokrycia podlogowe,
• kapy, narzuty,
• bielizna stolowa i poscielowa, itp.
posiadaly wlasciwosci wyrobów co najmniej trudno zapalnych.
Sposób postçpowania podczas wyposazania obiektów zabytkowych we wlókiennicze i inne wyroby wyposazenia wnçtrz bçdzie analogiczny jak w przypadku zabytkowych
obiektôw muzealnych oraz architektury sakralnej opisany powyzej. Niemniej jednak z uwagi na fakt, iz w budynkach tego typu przebywac moze jednoczesnie wiele osôb, charakter ich pobytu bçdzie siç znacznie rôznil od tego w przypadku muzeôw i obiektôw sakralnych, dlatego nalezy zwrôcic szczegôlna uwagç na wprowadzenie dodatkowych srodkôw ostroznosci w celu nie dopuszczenia do powstania pozaru. Srodkami tymi moga byc:
• wprowadzenie zakazu palenia w pomieszczeniach szczegôlnie zagrozonych powstaniem pozaru np. w pokojach hotelowych, salach restauracyjnych, wyposazonych w latwo palne wlôkiennicze i inne wyroby wyposazenia wnçtrz,
• wydzielenie pomieszczen odpowiednio zabezpieczonych, w ktôrych bçdzie mozna palic (tzw. palarnie),
• polozenie szczegôlnego nacisku na oddzielenie latwo palnych elementôw konstrukcyjnych i wyrobôw wyposazenia wnçtrz od czynnikôw mogacych zainicjowac powstanie pozaru,
• szczegôlowe zaplanowanie i przecwiczenie warunkôw ewakuacji osôb i mienia z obiektu zabytkowego,
• ciagle szkolenie pracownikôw z zakresu ochrony przeciwpozarowej, obejmujace w szczegôlnosci:
a. zagrozenia pozarowe, przyczyny powstania i rozprzestrzeniania siç pozaru,
b. obowiazki pracownika na wypadek powstania pozaru,
c. warunki ewakuacji ludzi i zbiorôw, drogi i srodki ewakuacji, z uwzglçdnieniem ich dostçpnosci i oznakowania,
d. srodki gasnicze, stale urzadzenia gasnicze, miejsca rozmieszczenia hydrantôw wewnçtrznych i gasnic,
e. poslugiwanie siç gasnicami i hydrantami wewnçtrznymi;
• stworzenie i wdrozenie instrukcji bezpieczenstwa pozarowego, na wzôr instrukcji wymaganych w muzeach,
• nadzór nad instalacjami znajduj^cymi siç w obiekcie (elektroenergetyczna, odgromowa, centralnego ogrzewania, gasnicza, alarmu pozaru, dzwiçkowych systemów ostrzegawczych) ze szczególnym uwzglçdnieniem ich przegl^dów i zachowania ich niezawodnego dzialania,
• odpowiednie rozmieszczenie i oznakowanie podrçcznego sprzçtu gasniczego, posiadaj^cego wymagane oznakowanie dotycz3.ce jego obslugi oraz aktualne swiadectwem przegl^du.
MODELOWANIE POZARU - MOZLIWOSCI WYKORZYSTANIA PROGRAMU FIRE DYNAMICS SYMULATOR
Wykorzystanie programu FDS do symulacji rozwoju pozaru i rozprzestrzenia siç dymu
W celu weryfikacji przyjçtego sposobu postçpowania podczas wyposazania obiektu zabytkowego we wlókiennicze wyroby wyposazenia wnçtrz, stosowac mozna komputerowe programy symulacji pozaru, np. FDS.
Program FDS (Fire Dynamics Simulator) jest programem umozliwiaj^cym wykonanie trójwymiarowych symulacji rozwoju pozaru i rozprzestrzeniania siç dymu w oparciu o techniki numerycznej mechaniki plynów (CFD) [4, 5]. Program ten zostal opracowany w laboratorium Building and Fire Research Laboratory (BFRL) instytutu National Institute of Standards and Technology (NIST). FDS jest programem bezplatnym, mozna go pobrac ze strony http://fire.nist.gov/fds/. Wraz z wersj^. instalacyjn^. programu dostarczany jest podrçcznik uzytkownika, w którym opisano mozliwosci programu oraz jego obslugç.
Symulacja
Celem symulacji bylo przedstawienie mozliwosc wykorzystania programu komputerowego FDS do weryfikacji prawidlowosci zalozen systemu postçpowania podczas wyposazania obiektów zabytkowych we wlókiennicze wyroby wyposazenia wnçtrz na przykladzie wybranych pomieszczen Muzeum Kinematografii w Lodzi. W symulacji uwzglçdniono nastçpuj^ce pomieszczenia Muzeum:
• dwukondygnacyjna klatka schodowa,
• biblioteka (dawna sala mysliwska),
• sala z fotoplastikonem,
• sala jadalna.
Ryc.2. Widok od strony biblioteki i sali z fotoplastikonem.
Ryc.3. Widok od strony Sali Jadalnej.
Zalozono, ze zródlo pozaru znajduje siç na drewnianym krzesle tapicerowanym, obok którego ustawiono dwa inne krzesla drewniane, wykonane z drewna swierkowego niezabezpieczonego ogniochronnie. Krzesla te usytuowano w bibliotece, przy scianie oddzielaj^cej to pomieszczenie od sali z fotoplastykonem, w odleglosci 10 cm od sciany. Na scianach biblioteki, do wysokosci 90 cm, znajduje siç drewniane elementy dekoracyjne, wykonane z niezabezpieczonego ogniochronnie drewna swierkowego. Wszystkie okna i drzwi w pomieszczeniach s^. zamkniçte, natomiast wszystkie drzwi biblioteki s^. otwarte. Spalanie plomieniowe zainicjowano na powierzchni 0,04 m . Czas oddzialywania inicjatora to 30 sekund. Symulacja zostala wykonana przy mocy zródla pozaru równej 2000 kW/m . Przy takiej powierzchni i mocy inicjatora pocz^tkowa szybkosc wydzielania ciepla bçdzie wynosic 80 kW. Odpowiada to sytuacji, w której do inicjacji spalania wykorzystano by np. niewielk^. ilosc benzyny.
Omówienie wyników symulacji
Natychmiast po przylozeniu inicjatora do powierzchni siedziska krzesla plomieniami objçte zostalo siedzisko i oparcie. Zalozono, iz elementy te maj^. grubosc 10 cm i wykonane s^. z materialu wlókienniczego (wlókna akrylowe) o nastçpuj^cych parametrach: gçstosc 40 kg/m, cieplo spalania 30 000 kJ/kg, cieplo parowania 1500 kJ/kg. Do 130 sekundy
symulacji wystçpuje intensywne spalanie plomieniowe krzesla. W 268 sekundzie wypala siç jego oparcie, a w 316 sekundzie zanika spalanie plomieniowe siedziska. Spalanie plomieniowe pojawia siç jeszcze w krôtkich okresach do 390 sekundy symulacji. Plomienie nie przerzucaja siç na inne, usytuowane w poblizu palacego siç krzesla, elementy wyposazenia i wystroju pomieszczenia biblioteki. W trakcie pozaru w pomieszczeniu biblioteki mozna zaobserwowac znaczny wzrost temperatury. W pozostalych pomieszczeniach Muzeum uwzglçdnionych w symulacji wzrost temperatury jest stosunkowo niewielki, natomiast w trakcie spalania w wyniku generacji duzej ilosci dymu dochodzi do znacznego zadymienia pomieszczen, ktôre moze utrudnic ewakuacjç osôb i mienia.
Ryc.4. Rozprzestrzenianie siç dymu w 180 sekundzie symulacji.
Ryc.5. Rozklad temperatury w pomieszczeniach, w odleglosci 1,3 metra od sciany frontowej,
w 180 sekundzie symulacji.
Ryc.6. Zasi^g widzialnosci na wysokosci 1,7 metra w 180 sekundzie symulacji.
Podsumowanie
W niniejszym artykule przedstawiono zaproponowany przez autorów system postçpowania podczas wyposazania obiektów zabytkowych we wlókiennicze wyroby wyposazenia wnçtrz. W tym celu przedstawiono wlasciwosci jakimi powinny charakteryzowac siç przedmiotowe wyroby pod wzglçdem bezpieczenstwa pozarowego. Starano siç przede wszystkim ukazac, iz zapewnienie odpowiednich wlasnosci pozarowych przez wlókiennicze i inne wyroby wyposazenia wnçtrz oraz ich odpowiednie rozmieszczenie to jeden z wielu elementów skladaj^cych siç na zapewnienie bezpieczenstwa pozarowego obiektu w tym takze zabytkowego.
Podkreslono wagç swiadomosci zagrozen, mog^cych wyst^pic w konkretnym obiekcie zabytkowym, posiadan^ przez pracowników. A co za tym idzie ich odpowiednie przeszkolenie z zakresu zagrozen mog^cych wyst^pic w obiekcie oraz postçpowania na wypadek ich wyst^pienia.
Przedstawiono równiez symulacjç mozliwosci wykorzystania programu komputerowego FDS do weryfikacji prawidlowosci zalozen systemu postçpowania podczas wyposazania obiektów zabytkowych we wlókiennicze wyroby wyposazenia wnçtrz na przykladzie wybranych pomieszczen Muzeum Kinematografii w Lodzi.
Dziçki przeprowadzeniu symulacji pozaru, w której odwzoruje siç geometriç pomieszczen oraz geometriç i rozmieszczenie materialów znajduj^cych siç w pomieszczeniu lub budynku mozna okreslic wplyw wlasciwosci i sposobu rozmieszczenia tych elementów na rozwój pozaru.
Literatura
1. Drysdale D., An Introduction to fire dynamics, London 1992.
2. Pofit - Szczepanska M., Wybrane zagadnienia z chemii ogólnej, fizykochemii spalania i rozwoju pozaru, Szkola Aspirantów Panstwowej Strazy Pozarnej, Kraków 1994.
3. Pod red.: Bielicki P., Kaminski A., Taktyka dzialan ratowniczych zasady postçpowania. Dzialania gasnicze., Centralna Szkola Panstwowej Strazy Pozarnej, Czçstochowa 1998.
4. McGrattan K. B., Forney G. P., Fire Dynamics Simulator (Version 4) User's Guide, NIST 2006.
5. Konecki M. „Z komputerem do pozaru", Przegl^d Pozarniczy, Nr 6, 2004.
6. Rozporzadzenia Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2GG2 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadac budynki i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 75, poz. 69G, z pózn. zm.).
7. Rozporzadzenie Ministra Spraw Wewnçtrznych i Administracji z dnia 21 kwietnia 2GG6 r. w sprawie ochrony przeciwpozarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz. U. Nr 8G, poz. 56З).
8. Ustawa z dnia 23 lipca 2GG3 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568, z pózn. zm.).
9. Rozporzadzenie Ministra Kultury z dnia 15 pazdziernika 2GG3 r. w sprawie zabezpieczania zbiorów w muzeach przed pozarami, kradziezami i innymi niebezpieczenstwami grozacymi zniszczeniem lub utrata muzealiów oraz sposobów przygotowania zbiorów do ewakuacji w razie powstania zagrozenia (Dz. U. Nr 193, poz. 1892).
