CC BY
4УДК 39.01(=161.3)+39.01(=172)](091)
ВЫНАХОДНЩТВА ЭТНАГРАФ1ЧНЫХ РЭГ1ЁНАУ БЕЛАРУС1 I Л1ТВЫ: ПАРАУНАЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА
канд. гкт. навук Ю.1. ВНУКОВ1Ч (Цэнтр даследаванняу беларускай культуры, мовы i лтаратуры НАН Беларуси Мтск)
Парауноуваецца вынаходнщтва этнаграфiчных рэгiёнаy БеларуС i Лтвы як iнструментаy навуковай кла^фшацьп i iнтэрnрэтацыi тэрытарыяльных варыянтау этнiчнай культуры. Паказана вы-ключная важнасць сацыяльна рэлевантных маркерау тэрытарыяльнай iдэнтычнасцi/адрознасцi для па-спяховага канструявання этнаграфiчнага рэгiёна як у навуковым, так i у шыроюм nублiчным дыскурсах. На прыкладзе гктарычнай Выеншчыны прадэманстравана, якт чынаму вытку дзяржауна-тэрытарыяльных змен адбываецца ттэграцыя у нацыянальныя праекты этнаграфiчных рэгiёнаy этнiчна неаднастайных памежных тэрыторый.
Ключавыя словы: этнiчная культура, навуковая класiфiкацыя, этнаграфiчны рэгiён, катэгарыза-цыя, iдэнтыфiкацыя, Беларусь, Лiтва, кампаратывктыка.
Уводзшы. Даследуючы культуры народау свету, этнолап рэгулярна сутыкаюцца з неабходнасцю вылучэння iх спецы^чных варыянтных тыпау. У аснове адной з найбольш раншх i распаусюджаных класiфiкацый разнастайнасцi этнiчных культур ляжыць крытэрый iх тэрытарыяльнай прыналежнасщ. У айчыннай этналогii гэтая навуковая традыцыя знайшла сваё найбольш выразнае адлюстраванне у рас-працоуцы так званага «гiсторыка-этнаграфiчнага раянiравання», выкананага на падставе падсютэм матэ-рыяльнай культуры беларусюм этнографам В.С. Цiтовым [1-3]. Прауда, навуковы канструкт «псторыка-этнаграфiчнага рэгiёна»1, прыняты i шырока растыражаваны у працах айчынных даследчыкау канца ХХ -пачатку ХХ1 ст., так i не набыу магутнага iнструментальнага значэння, якое ён мае у многiх краiнах Еуро-пы. Каб лепш зразумець прычыны такой атуацыи, нялiшнiм будзе звярнуцца да замежнага вопыту вына-ходнiцтва i канцэптуалiзацыi этнаграфiчных рэпёнау. Адзiн з найбольш блiзкiх i даволi паспяховых пры-кладау канструявання этнатэрытарыяльных щэнтычнасцей дэманструе суседняя Лiтва, дзе вывучэнне лакальна-рэгiянальнай разнастайнасцi этнiчнай культуры было i ёсць адным з прыярытэтных кiрункау этналагiчнай навукi [4, р. 21-24; 5, р. 126; 6, р. 126-127; 7, р. 12-18].
Хоць само паняцце этнаграфiчнага рэпёна2 з'яуляецца даволi умоуным i адносным, яно мае вялiкае iнструментальнае значэнне i аказвае непасрэдны уплыу на характар штэрпрэтацый варыянтных з'яу этшч-най культуры як у навуковым, так i у куды больш шырокiм публiчным дыскурсе (непасрэдна звязаным з узнауленнем i падтрыманнем рэпянальнай iдэнтычнасцi). ЛiтоУскi этнолаг В. Туменас увогуле задаецца пытаннем: «Калi кнуе шмат разнастайных варыянтау падзелу Лггвы на пяць этнаграфiчных зямель, швод-ны з якiх не фармалiзаваны на адмiнiстрацыйнай карце краiны (у адрозненне ад суседняй Латвп), а у пер-шай палове Х1Х ст. такой разнастайнасцi рэгiёнау яшчэ увогуле не было, ёсць усе падставы узняць пытан-не, щ не з'яуляецца паняцце субэтнасау i iх зямель легендай альбо выключна iнструментам класiфiкацыi, створаным у галовах вучоных, сучасным мiфам культурнай щэнтычнасщ. Цi папулярнае разуменне субэт-шчнага, субрэгiнальнага патрыятызму, якое iснуе у грамадстве, мае што-небудзь агульнае з навуковымi высновамi?» [5, р. 127].
Мэта гэтага артыкула - параунаць канцэптуальныя падыходы у навуковым канструяванш этна-графiчных рэгiёнау Беларусi i Лiтвы, улiчыушы перадусiм iх шструментальную значнасць у дыскурсiуным працэсе фармiравання рэгiянальнай iдэнтычнасцi. Канструктывiсцкi кiрунак у сучасных гуманiтарных навуках заахвочвае нас разгледзець гэтую праблематыку у паняццях, яюя падкрэслiваюць суб'ектыуны, множны, атуацыйны характар (этнiчнай, рэгiянальнай i шш.) iдэнтычнасцi3, што канструюецца i рэканст-руюецца у працэсе дыскурсу. Пры гэтым асноуная увага будзе звернута не на культурны твентар (г. зн.
1 У навуковай лтратуры сустракаецца шэраг фактычна сшашм1чных паняццяу: «псторыка-культурны рэгь ён», «этнаграф1чная вобласць», «этнакультурны рэпён», «этнарэпён» 1 шш. У л1тоускай этналогн таксама прыняты тэрмш «этнаграф1чная зямля» (л1т. etnografine 1ете), яю у большай ступеш выяуляе семантыку зямляцтва/сваяцтва, а таксама мае пэуныя канатацын з пстарычным1 назвам1 кшталту Жамойцкая зямля.
2 У артыкуле ужываецца тэрмш «этнаграф1чны рэпён» у яго самым шыроюм значэнш, сугучна щэям П. Бур-дзьё, што любы рэпён найперш трэба разглядаць як прадукт акта клаафкацыи [8, с. 48-49]. Згодна з гэтай лопкай этнаграф1чны рэпён пачынаецца тады, кал ён пачынае щкавщь этнографау, г. зн. можна казаць пра яго фармальнае вынаходнщтва (у тым сэнсе, як разумеу гэты працэс Э. Хабсбаум [9, р. 4-7]).
3 На хрэстаматыйным прыкладзе братоу 1ваноусюх гэта выдатна прашюстравау беларусю этнолаг П.У. Цераш-ков1ч, яю акцэнтавау асабл1ва высокую ступень культурнай пбрыдызацын, эластычнасщ 1 зменл1васщ щэнтычнасщ у сацыяльных практыках жыхароу памежжа [10, с. 266-268].
знешшя «аб'ектыуныя» адрозненш), яюя змяшчаюць у сабе этнаграфiчныя рэпёны, а на сацыяльна рэле-вантныя маркеры iдэнтычнасцi, г. зн. дыферэнцыяльныя прыкметы, якiя людзi знаходзяць у шшых i выяу-ляюць самi для дэманстрацыi сваёй тэрытарыяльнай прыналежнасщ.
Асноуная частка. Першапраходцам, якi свядома падзялiу Лiтву на асобныя пстарычныя рэгiёны, быу вядомы археолаг, псторык i этнограф Т. Нарбут. Сам ураджэнец беларуска-лггоускага памежжа, ён астэматычна вывучау гiсторыю ВКЛ, праводзiу археаграф1чныя i археалапчныя росшукi на Лщчыне. У сваiм артыкуле «Вызначэнне межау уласнай Лiтвы ад стараны Славяншчыны» («Oznaczenie §гаше Litwy wlasciwej od strony Slowianszczyzny»)4, ён не толью геаграфiчна адасобiу «сапраудную Лiтву» ад славян (г. зн. ад суседняй Польшчы i Беларусi), але яшчэ i вылучыу у ёй чатыры «правiнцыi» [11, 8. 269-270]. Паводле Т. Нарбута, у мiжрэччы Пелясы, Дзiтвы, Жыжмы i Шальчы размяшчалася Пелюз1я (або Пелязгя); далей у бок Вши аж да раю Нявежы - правшцыя Нерома; тэрыторыю ад ракi Нявежы на усход, ахопль ваючы увесь Вiлькамiрскi павет, займала Верхняя (Горная) Лiтва (Лшв1в)5; аж да мора распасцiралася Шжняя (Дольная) Лiтва - Жамойцкая зямля (або Жмудзь)6. Вылучэнне «Неромы» i «Пелюзii» («Пелязii») у якасцi асобных гiстарычных абласцей Лiтвы не мела пад сабой асаблiвага навуковага грунту (за выклю-чэннем нешматлiкiх згадак зямлi Неромы у сярэдневяковых летатсах, якую Т. Нарбут штучна намагауся «прывязаць» да лiтоУскай назвы раю Вши - Нярыс). Аднак вщавочна, што акрэсленыя такiм чынам «пра-вiнцыi» адлюстроУвалi найперш уласнае разуменне даследчыкам тэрытарыяльна-гiстарычных асаблiвас-цей Ливы. Напрыклад, на першы погляд загадкавую Пелюзю7 ва уяуленнi Т. Нарбута засялялi групы мясцовага лiтоУскага насельнщтва, важную ролю у фармiраваннi яюх адыгралi заходнiя балты (борцi, дай-новы i iнш.), што у мшулым сялiлiся у раёне раю i аднайменнага возера Пеляса. Пры гэтым ён адзначау, што дыялектныя адрозненнi памiж лiтоУцамi Аукштайцii ды прыдуманых iм Пелюзii i Неромы значна меншыя у параунаннi з лiтоУцамi Жэмайцii, а найчысцейшая лпоуская мова захавалася у Вiлькамiрскiм павеце, г. зн. «на клаачных лггоусюх землях» [11, 8. 269-270].
1ншы вядомы гiсторык, сучаснiк Т. Нарбута, М. Балшсю сцвярджау, што у першай палове Х1Х ст. у народным ужытку усё яшчэ захоувалкя назвы зямель былога ВКЛ, яюя вынiкалi «з рознiцы родавай яго жыхароу, або iх мясцовага становшча i звычаяу» [12, 8. 117]. Паводле М. Балшскага, усё Вшенскае i большая частка Трокскага ваяводства ёсць уласная Лтва, а Жамойцкае княства з'яуляецца «шжэйшай яе [Ливы?] часткай», або Жмуддзю; ваяводствы Полацкае, Вiцебскае i Мсцюлаускае з [усходняй] часткай Мiнскага называюцца Беларуссю, Навагрудскае з часткамi Трокскага каля Гродна i [заходняй] Мшскага -Чорнай Руссю; астатняя частка Трокскага ваяводства памiж Нёманам, Аугустоускай пушчай i прускай мя-жой завецца Запушчансюм Трактам; нарэшце, пауднёвыя частю ваяводствау Мiнскага i Брэст-ЛiтоУскага -Палессем [12, 8. 117]. Таю пстарычны падзел Ливы i Беларусi з невялiкiмi варыяцыямi заставауся паную-чым у працах мнопх польскамоуных даследчыкау Х1Х ст.8
Адным з першых, хто паспрабавау класiфiкаваць беларусау на асобныя «нацыянальныя групы» быу афiцэр расшскай армii, этнограф i картограф нямецкага паходжання Р.Ф. Эркерт. У сваёй працы «Погляд на гiсторыю i этнаграфiю заходнiх губерняу Расii» («Взгляд на историю и этнографию западных губерний России») [14], якая выйшла у якасщ спецыяльнага дадатку да яго «Этнаграфiчнага атласа заходне-руск1х губерняу i суседнiх абласцей» («Этнографический атлас западно-русских губерний и соседних областей») [15], наконт этнатэрытарыяльнай адрознасщ беларусау ён даслоуна пiсау наступнае: «Первоначальные национальныя особенности, свойство почвы, соседство Литовцев и влияние Поляков создали несколько национальных групп Белоруссов, которыя существуют еще и теперь, или именно теперь-то более или менее ясно. Особенно заметны две главныя группы. Первую из них составляют так называемые настоящие Бело-руссы в губерниях Витебской и Могилевской (также далее на восток) и в восточной части Минской губернии. Они примыкают на западе к Латышам, к Двине вверх до Десны и далее к Борисову, вниз по Березине. Другую группу составляют живущие далее на западе Белоруссы, которые однако сами не зовут себя этим именем, да и Поляками не называются Белоруссами; они по большей части не дают себе никакого национального названия, а язык свой называют «простым». Великоруссы и Поляки в общежитии обыкновенно обозначают их словами: «из униятов». Для этих западных Белоруссов, которые сильно подверглись польскому влиянию,
4 Кал падыход вызначаць межы старажытнай (л1чы, уяунай) «сапрауднай .Штвы», закладзены Т. Нарбутам, фактыч-на лёг у падмурак дыскурсу тэрытарыял1зацы1 л1тоускай этшчнасщ у яе пстарычнай праекцыи, то вылучаныя 1м «правшцыи» Л1твы засталюя у л1тоускай пстарыяграфи парадаксальным чынам шяк не праштэрпрэтаваныя 1 не асветленыя.
5 Вщаць, тут пададзены перакручаны лащшзаваны варыянт назвы Аукштайцн (л1т. ЛиШаЬуа), якая у сваю чаргу этымалапчна звязваецца з л1т. аиШая «высою».
6 Цяпер прынятая назва Жэмайщя (л1т. Хетаиуа); паходзщь ад л^оускага слова гетая «шзю».
7 Тут нялшшм будзе прыгадаць, што менав™ у гэтай «правшцыЬ> (у Лщсюм павеце) размяшчауся родавы маёнтак Нарбутау - Шауры, у ваколщах якога даследчык правёу большую частку сва1х натурных 1 археалапчных даследаванняу.
8 У канцы Х1Х ст. польсю антраполаг Ю. Талька-Грынцэв1ч «на падставе мовы, паходжання 1 культуры» не толью вылучыу тры групы беларусау («усходшх», «заходшх» 1 «палешукоу»), але 1 паспрабавау вызначыць прыбл1з-ную 1х колькасць [13, 8. 6-8].
в особенности в северо-восточной трети Гродненской губернии, принято вообще название Черноруссов (по черным овцам, из шерсти которых они делают себе одежду); но сами они не называют себя этим именем9. Большая часть Подлясья, в особенности Сокольский уезд, и весьма немногая места Августовской губернии в Царстве Польском, населены третьей, наиболее ополяченной категорией Белоруссов (Подляшанами)» [14, с. 64]. Як добра бачна (звярнще увагу на арыпнальны аутарсш курсу!), галоуным крытэрыем свайго падзелу беларусау на тры этнаграф1чныя групы10 Р.Ф. Эркерт паспрабавау зрабщь катэгарызацыю i щэнтыфкацыю як самiмi людзьмi, што непасрэдна уваходзш у гэтыя групы (г. зн. уласна беларусам^, так i тымi, хто у гэтыя групы не уваходзiу, але жыу тут па-суседству («в общежитии») (г. зн. рускiмi i палякамi)11. Пры гэтым асноуным маркерам iх iдэнтычнасцi/адрознасцi выступала канфесшная прыналежнасць як асноуная улшовая адзiнка Расiйскай iмперыi таго часу. Нельга не зауважыць, што у цэлым класiфiкацыя беларусау на заходнюю i усходнюю групы, прапанаваная Р.Ф. Эркертам, адпавядала riстарычна-геаrpафiчнаму падзелу тэрыторьи iх пражывання на Лiтву i [Белую] Русь, большасць аб'ектыуных крытэрыяу размежавання яшх да Х1Х ст. ужо размылюя [17, с. 159].
Кожную з гэтых груп беларусау Р.Ф. Эркерт у духу свайго часу надзялiу прымардыяльныЕШ этнаграфiч-ныгш уласцiвасцямi: «Настоящие Белоруссы находятся на очень низкой степени образования; жители Могилев-ской губернии очень бедны, малаго роста и слабаго сложения; их язык, одежда и нравы подверглись польскому влиянию меньше, нежели в большей части уездов Витебской губернии, которая, по своему географическому положению, была долго театром войн между Поляками и враждебными им соседами на севере» [14, с. 65]. «Собственную Белоруссию» (узгадаем Нарбутаускую «уласную Лггву»!)12, дзе «обработка земли в высшей степени запущена», даследчык метафарычна парауноувау «с бедной, но прекрасной девушкой, которая может раз-считывать на богатое наследство» [14, с. 65]. А вось заходн1я, щ «каталщшя» беларусы усяляк прырауноувалюя iм да палякау i супрацьпастаулялюя «велiкарусам»: «Католические Белоруссы вообще (которых мы более или менее считаем Поляками) почти все носят польский костюм, отличающийся от одежды Белоруссов; по своему образу мыслей, привычкам и роду жизни, они совершенные Поляки». I далей: «В нравах и роде жизни западных, не настоящих Белоруссов, сильно обнаруживается польское влияние; но у них до сих пор и не было почти никакой связи с Великоруссами. Они бреют бороду и усы, одеваются очень бедно, и имеют темный цвет лица. Общественные удовольствия их заключаются в музыке (скрипка) и пляске; для последней они собираются по праздникам в корчме (совершенно польском заведении, составляющем резкую противуположность к чисто русскому постоялому двору) и попарно, мущина с женщиной, пляшут польские танцы» [14, с. 66]. Зазначым, што падобны стэрэатып заходшх беларусау як моцна спалашзаваных i акшатчаных захоувауся цягам усяго ХХ ст.
Што тычыцца лиоуцау, то Р.Ф. Эркерт падзялiу iх усяго толькi на дзве групы, «находящиеся между собою в близком родстве, а именно на Литовцев в тесном смысле слова, или Литвинов, и Жмудь» [14, с. 69]. Больш за тое, калi беларусы на створанай iм этнаграфiчнай карце «лагатытзаваныя» адным колерам13, то лггоуцы у адпаведнасщ з гэтай клаафкацыяй выяулены у двух розных колерах, што адпаведна пазначаюць рассяленне «лившау» i «самагiтау» (цi «ЖмудзЬ>) [15, Т. I]. Характарызуючы рознщу памiж гэтымi групамi «лiтоУскага племеш», Р.Ф. Эркерт пiсау, што «Жмудь в нравственном и материальном отношении стоит гораздо выше Литовцев», а «самый чистый тип ея можно найти в Тельшевском уезде, где в тоже время и очень любимое земледелие развито гораздо более, нежели во всех прочих уездах, населенных Жмудью» [14, с. 69]. Атсваючы Жэмайщю, даследчык парауноувау яе са Швейцарыяй: «В топографическом отношении страну, населенную Жмудью, можно назвать чем-то в роде Швейцарии; селения и дома отличаются чистотою и довольством». Жэмайты, на ягоную думку, вылучалюя таксама «большою религиозностью, привязанностью к католической вере, твердостью и энергиею характера и воинственным духом» [14, с. 70]. Падобны стэрэатып Жэмайцп (як своеасаблiвага рэзервата «лггоускасщ») канструявалi мнопя даследчыю XIX ст.14 Дастаткова толью сказаць, што менавгта ураджэнцы гэтай части Ливы
9 Пра пстарыяграф1чную штучнасць тэрмша «чарнарусы» тсау не толью Р.Ф. Эркерт. Напрыклад, крытыкую-чы знакам1тую працу А. Юркора, яго сучасшк 1 апанент С.В. Шалков1ч адзначау: «Между народностями Литовскаго полесья автор очерка находит и Черноруссов; он помещает их в 3-х приходах Лидскаго уезда. Считаем долгом заметить, что такого названия племени мы нигде не встречали в западно-русских актах; оно существует только в польской исторической литературе» [16, с. 85].
10 Жыхароу Заходняга Палесся Р.Ф. Эркерт аднёс да «маларусау».
11 Тут дарэчы яшчэ будзе звярнуць увагу на тое, што у сва1х высновах Р.Ф. Эркерт абатрауся не толью на асабютыя наз1ранш, але 1 на апытанш «некальюх сотняу салдат, ураджэнцау тых мясцовасцей» [14, с. 5].
12 Увогуле пошук 1 канцэптуал1зацыя «клаачных», «сапраудных», «спрадвечных» зямель таго або шшага народа была адной з цэнтральных тэм еурапейскага народазнауства XIX ст. З гэтым звязана актыунае канструяванне мовазнауцам1, этнографам1 1 фалькларыстам1 у сва1х працах спецыф1чных моуных 1 культурных эталонау этшчнага, адрозных ад аналапчных атрыбутау сва1х найбл1жэйшых суседзяу.
13 Словы пра этшчную марпнальнасць заходшх беларусау на карце наглядна мусша пацвярджаць неверагодная колькасць ружовых плямш, што абазначал1 анклавы польскага насельнщтва.
14 Вядомы фалькларыст П.А. Бяссонау нават л1чыу, што у пытаннях супращву культурнай 1 моунай аамшяцын з боку палякау у жэмайтау магл1 б падвучыцца 1 беларусы: «Литовский корень, еще целый на Жмуди, виден в ее природе, сильной, могучей, резкой типом и чертами, сильной физическим сложением, выразительной глазами, не бледной,
(Д. Пашкевiч, Л. Юцэвiч, С. Даукантас i iнш.), яюя свабодна валодалi лггоускай мовай i добра ведалi культуру лпоуцау «знутры», яшчэ у першай палове Х1Х ст. задалi у сваiх клаачных працах тыя культурныя эталоны «лиоускага», што пасля па шерцыи сталi выкарыстоувацца iншымi даследчыкамi для ацэню адпа-веднасцi «традыцыйнаму» i «этнiчнаму». Да таго ж, лiнгвiстычна-этнаграфiчны каларыт Жэмайцп-Жмудз/ (у яе самым шыроюм разуменнi) у лггоускай нацыянальнай праекцыi вельмi добра падыходзiу для канст-руявання сiмвалiчнай культурнай мяжы з «iншымi» суседзямi i, адпаведна, для стварэння выразнага воб-разу «лиоускага» з максiмальным iндэксам адрознасщ15.
Такiм чынам, самыя першыя спробы класiфiкаваць беларусау i лггоуцау паводле iх этнатэрытары-яльных адрозненняу былi зроблены яшчэ у сярэдзiне Х1Х ст. Гэтыя класiфiкацыi у значнай ступеш былi заснаваныя на рэпянальных самапрэзентацыях мясцовага насельнiцтва i адлюстроувата гiстарычны падзел лггоуцау як мшмум на дзве вялiкiя групы - аукштайтау («сапраудную Лiтву») i жэмайтау («Жмудзь»), а беларусау - на усходшх, пераважна праваслауных («сапраудных») i заходнiх, канфесiйна неаднастайных (з размытай катэгарызацыяй i iдэнтыфiкацыяй) беларусау; у якасщ асобных этнаграфiчных груп беларусау даследчыю таксама вылучалi падляшан i палешукоу. Адзначым, што гэтыя клаафшацыи у далейшым былi пакладзены у аснову не толькi этнакультурнага рэпянавання (найперш Лiтвы), але таксама дыялектнага падзелу лiтоУскай i беларускай моу16. Канструяванне новых этнарэгiянальных iдэнтычнасцей адбывалася па меры назапашвання эмпiрычных звестак, яюя дазвалялi даследчыкам аб'ектываваць адрозненш i надзяляць тыя або шшыя тэрытарыяльныя групы насельнiцтва спецыфiчнымi культурнымi маркерамi, што вылучалi iх на фоне адзшак такога ж парадку. Пры гэтым важна мець на увазе, што ужо у сярэдзше Х1Х ст. беларускiя i лггоусюя землi закранулi дынамiчныя мадэршзацыйныя працэсы, якiя уздзейнiчалi не толькi на iх сацыяльныя сувязi, культуру, межы i этнанiмiю, але i на само разуменне рэгiяналiзму. Паказальнае у гэтым плане вынаходнiцтва i канцэптуалiзацыя у канцы Х1Х - першай палове ХХ ст. таюх этнарэпёнау Лiтвы, як Дзукiя, Сувалкiя i Клайпедскi край17.
Лiчыцца, што упершыню назву дзюк1 («Dziuki») разам з шэрагам шшых калектыуных мянушак («Эо§Ь>, «Staki», «Szaki», «Zanawiki» i «и^т§Ь>) у дачыненнi да розных лакальных груп лiтоУцау, што жылi у Занямонш, зафiксавау у сярэдзiне Х1Х ст. знакамiты даследчык лясной гаспадарю А. Палуянскi [20, 8. 132-133]. Паводле яго, лггоуцы-дзую займалi увесь Кальварыйсю i пауночную частку Сейненскага паветау Аугустоускай губернi. У апошняй чвэрцi Х1Х ст. гэтую, першапачаткова вузкалакальную назву («Дзюки») i лшгвктычную дыялектную асаблiвасць дзекання/дзукання (лiт. dzйkavimas), характэрную для лiтоУскiх гаворак Кальварыйскага, Сейненскага, Гродзенскага i Трокскага паветау, пасля працяглага экспедыцыйнага вывучэння гэтага краю суаднёс i фактычна звязау разам вядомы мовазнауца i этнограф Э. Вольтэр [21, с. 2-5]. Пры гэтым саму фанетычную з'яву дзекання ён лiчыу вышкам заходнебалцкага («прускага») уплыву у гэтым рэпёне Лiтвы, якi у мiнулым насялялi старажытныя судовы i дайновы. Апрача шшага, Э. Вольтэр засведчыу факт знешняй катэгарызацыи дзукау як «мяшанцау» iх паУночнымi суседзямi жэмайтамI («Любопытно еще и то, что некоторыя выражения этих Дзюков, на которых, как на мешанцев, Жмудины смотрят иногда с презрением, - более оригинальныя чем у остальных Литовцев») [21, с. 5]. Прыблiзна у гэты самы час найменне дзукг (лiт. dzйkai) у якасщ самаабазначэння стала ужывацца у папулярным лiтоУскiм друку i самiмi ураджэнцамi гэтага краю. Адзш з першых так1х артыкулау -«З Дзукii» («Isz Dzukijos») - быу падпiсаны псеуданiмам «Дзукас» («Dzukas») i надрукаваны у газеце «Вар-пас» («Varpas») у 1889 г. [22, р. 157]. У iм дзукг былi паказаныя не тольм як лiтоУцы, на якiх найбольшы уплыу аказалi славянскiя суседзi, што у вынiку адбiлася на iх лагодным характары («Па прычыне суседства з павольнымi Русiнамi [г. зн. беларусамь - Ю.В.] i збяднелымi Мазурамi, характар Дзука стау мякчэйшым, лаучэйшым i мiралюбiвым да чужынцау, але i схiльным да аамшяцый»), а таксама закладауся стэрэатып Дзукп як рэгiёна Лiтвы, дзе «часцей можна бачыць старажытныя звычаi патрыярхальныя»18 [22, р. 157].
не исхудалой, не золотушной до остова, <...> виден в языке ее, доселе могучем и крепком, и древнем, и неуступчивом, несмотря на узкое сокращение этнографических границ... [Сравните с этим] бестипичность, бледность, белокурость, безголосность, бесхозяйственность, языковую уступчивость крестьянина белоруса» [18, е. 508-509].
15 Падобную ролю у стварэнш фальклорна-этнаграф1чнага канона «беларускага» адыграл1 усходшя рэпёны БеларуЫ (Палессе, Падзвшне 1 Падняпроуе), яюя у другой палове Х1Х - пачатку ХХ ст. был1 грунтоуна ап1саныя цэлай плеядай выб1тных этнографау, фалькларыстау 1 мовазнауцау.
16 Па сутнасщ, сённяшнюю схему тэрытарыяльнага падзелу беларускай мовы на два асноуныя д^1ялекты заклау яшчэ Я. Чачот, яю сабрау 1 параунау узоры мовы 1 фальклору сялян «з-над Нёмана» 1 «з-над Дзв1ны» [19, 8. Х-XVШ, ХХХ].
17 Што тычыцца АукштайцИ 1 ЖэмайцИ як самых вялшх г1старычных рэг1ёнау Лттвы, то галоуная навуковая праблема заключалася у вызначэнн1 дакладнай мяжы пам1ж 1м1, якую вельм1 адрозна бачыл1 г1сторык1, этнолаг1, л1нг-в1сты, этнамузыколап 1 1нш. Таму у л1тоускай г1старыяграфИ прынята адрозн1ваць «г1старычную», «этнаграф1чную» 1 «л1нгв1стычную» Аукштайц1ю 1 Жэмайщю.
18 У гэтым сэнсе л1тоуская Дзук1я вельм1 падобная да беларускага Палесся, якое, як трапна зауважыу П.У. Цера-шков1ч, «было 1 застаецца нечым кшталту Трабрыянск1х выспау або узбярэжжа Новай Гв1не1 для шматлшх даследчы-кау традыцыйнай культуры Усходняй Еуропы» [10, с. 259].
У мiжваенны час канцэптуалiзацыяй Дзукп (або Дайнавы) як самабытнага краю Ливы у сваёй творчасцi актыуна займалiся яе ураджэнцы, знакамiтыя лпоусюя лiтаратары i публiцысты В. Крэве-Мiцкявiчус i Б. Сруога, яюя, апрача усяго iншага, засведчылi ушкальнасць i багацце фальклорнай спадчы-ны дзукау. Як сцвярджае лпоусю этнолаг П. Кальнюс, галоуным фактарам, што паскорыу вылучэнне i прызнанне этнаграфiчнай вобласцi Дзукii, рауназначнай паводле свайго рангу Аукштайцп, Жэмайцii, Сувалкii i Малой Лiтве, было усведамленне пачуцця агульнасщ i дэкларацыя адметнасцi самiмi дзукамi [23, р. 99]. Так щ iнакш, выразны лiнгвiстычны маркер дзукскай рэпянальнай iдэнтычнасцi у перспектыве дазволiу навукоуцам не толькi вылучыць пауднёвы (дзукскi) дыялект лиоускай мовы19, але i канцэптуаль заваць асобны этнаграфiчны рэгiён Лiтвы - Дзукю (лiт. Dzйkija)20, межы якога залежата ад канкрэтнага крытэрыю, пакладзенага у аснову той або iншай навуковай клаафшацыи (спецыфiка мовы, матэрыяльнай щ духоунай культуры). Дзукскасць як пэуная з'ява рэгiянальнай культуры i Дзуюя як асобны этнаграфiчны рэгiён Ливы, у яюм пражываюць не толью лиоуцы, усё больш штэнауна брэндзiруецца i экспануецца у канцы ХХ - пачатку ХХ1 ст. Хоць на стагоддзе раней яна усё яшчэ успрымалася складовай часткай (субрэпёнам) iншага этнаграфiчнага рэгiёна Лiтвы - Сувалкп (лiт. 8та1^а), вынаходнiцтва i уяуленне якой адбывалася крыху шакш.
Назва гэтага рэгiёна21, сучасныя контуры якога вызначаюць рака Нёман i мяжа Лiтвы з Польшчай, паходзщь ад адмiнiстрацыйнага цэнтра, што цяпер знаходзщца па-за межамi лиоускай дзяржавы -польскага горада Сувалкау. З 1795 да 1807 г. гэтая частка Ливы належала Прусii, у 1807 - 1815 гг. -Герцагству Польскаму (якое знаходзшася пад пратэктаратам напалеонаускай Францыi), у 1815 - 1917 гг. -Царству Польскаму (аутаномнай дзяржаве у складзе Расiйскай iмперыi). З 1867 г. з части Аугустоускай губернi была утворана Сувалкская губерня, у якую увайшло i лiтоУскае Занямонне. З гэтага часу тэрыто-рыю губерш паводле адмiнiстрацыйнага прынцыпу пачынаюць называць Сувальшчынай (па-лiтоУску -Сувал[ь]кiя). Узшкненне спецыфiчных рыс у культуры мясцовага лпоускага насельнiцтва прынята звяз-ваць з працэсамi мадэрнiзацыi, якiя закранулi гэты рэгiён значна раней за усе астатшя лiтоУскiя землi, што уваходзш у склад Расiйскай iмперыi. Напрыклад, тут на некалькi дзесящгоддзяу раней было скасавана прыгоннае права, больш за сто гадоу (з 1808 г.) дзейшчау грамадзянскi кодэкс Напалеона, нiколi не скасоу-вауся i увесь час дзейнiчау Грыгарыянсю каляндар i г.д. Больш сучасныя формы гаспадарання, актыунае перайманне заходшх стандартау побыту, параунальна высокая ступень заможнасщ мясцовых сялян пры-вялi да фармiравання у асяроддзi шшых груп лiтоУцаУ стэрэатыпу сувалькiйцау22 як вельмi дбайных, але ашчадных i нават сквапных гаспадароу [27, р. 112].
Трэба адзначыць, што «адмшктрацыйны» прынцып вылучэння гэтага этнаграфiчнага рэгiёна Лiтвы прывёу да таго, што у iм былi аб'яднаны даволi адрозныя паводле сваёй щэнтычнасщ лакальныя групы лiтоУцаУ (якiх згадвау яшчэ А. Палуянскi). Нядзiуна, што найбуйнейшыя з iх - занавт, капсы i дзукг -утварылi тры субрэгiёны Сувалкii, што задаюць тон у сучасным дыскурсе субрэпянальных iдэнтычнасцей Лiтвы. Так цi шакш, прыклад Сувалкii добра iлюструе выключную ролю адмiнiстрацыйнай прыналежнасц1 насельнiцтва у канструяваннi яго тэрытар^гяльнай iдэнтычнасцi. Па-першае, юнуючы адмiнiстрацыйны падзел уплывае на практыю паусядзённага жыцця i прымушае iдэнтыфiкаваць сябе пэуным чынам, разгля-даць сябе як «iдэнтычных» адзш аднаму, усведамляць сваю тэрытарыяльную агульнасць, зямляцтва, неза-лежна ад этшчнай прыналежнасцi мясцовага насельнiцтва. Па-другое, як шша лiтоУскi этнолаг Р. Мяркене, адмшютрацыйна-палпычныя тэрыторыi дзяржавы не толью узмацнялi унутраную iнтэграцыю i стабшза-цыю культурнай спадчыннасцi, але i блакавалi акумуляцыю найноушага пласта культуры суседняга блiз-кароднаснага насельнiцтва [28, с. 137-138].
Тэрытарыяльная адасобленасць садзейшчала укараненню рэгiянальнай спецыфiкi не толью у лiтоУ-скiм Занямоннi, але таксама у Вiленскiм i Клайпедсмм краях, якiя пэуны час былi аддзелены дзяржаунымi межамi ад Ливы. Адметна, што яны былi асобна выяулены на першай карце-схеме этнаграфiчных рэгiёнау Лiтвы, якая была падрыхтавана i выдадзена у 1939 г. вядомым лiтоУскiм даследчыкам народнага тэкстылю,
19 Упершыню гэта зраб1у лпоусю мовазнавец А. Сал1с.
20 Велыш падобную («л1нгв1стычную») лог1ку мела вылучэнне асобнай лакальнай этнаграф1чнай групы бела-русау-сакуноу, як1х у пачатку ХХ ст. падрабязна атсау беларусю этнограф 1.А. Сербау [24, с. 1-3]. Аднак, у адрозненне ад дзукау, найменне сакуны так 1 засталося прывязаным выключна да жыхароу некальк1х вёсак у вярхоуях рак1 Арэсы. У навуковай лпаратуры экстрапаляваць гэтую назву на больш шырою рэг1ён спрабавау даследчык народнай архпэк-туры беларусау А.1. Лакотка, яю аднёс да «кра1ны сакуноу» чатыры сучасныя адм1н1страцыйныя раёны БеларуЫ -Ас1пов1цк1, Бабруйск], Глуск1 1 Старадарожсю [25, с. 77, 406].
21 Апрача назвы «Сувалк1я» у дачыненн1 да гэтага этнаграф1чнага рэпёна нярэдка ужываецца г1старычная назва Судува (л1т. Sйduva), рэан1маваная з сярэдневяковай наменклатуры балцк1х зямель, 1 геаграф1чны тэрм1н Занямонне (л1т. итетинё).
22 Як сцвярджае лпоусю этнолаг П. Кальнюс, для сам1х л1тоуцау-сувальк1йцау характэрны пэуны культурна-этнаграф1чны нарцыйзм 1 рэпёнацэнтрызм, што вын1кае з ¡х выключнай рол1 у г1сторы1 развщця л1тоускага нацыянальнага руху 1 станаулення л1таратурнай мовы [26, р. 46].
мастацтвазнауцам А. Тамашайщсам (малюнак 1). Прауда, у якасцi трох рауназначных этнаграфiчных рэп-ёнау на ёй фiгуравалi толькi Жэмайцiя, Аукштайщя i Сувалкiя. Апошняя у сваю чаргу складалася з трох драбнейшых субрэпёнау, якiя былi заселены этнаграфiчнымi групамi лпоуцау-занавшау (лiт. гапалукаг), капсау (ли. kapsai) i занямонсшх дзукау (лiт. йгйкаГ) [6, р. 127]. Вылучэнне Клайпедскага i Вшенскага краёу у 1920 - 30-х гг. у якасщ асобных субрэпёнау Лiтвы было абумоулена не толью i, хутчэй за усё, не столью этнакультурнай спецыфiкай гэтых памежных тэрыторый, колькi iх асаблiвым палпычным статусам. Вера-годна, менавiта па гэтай прычыне, як зауважыу лпоусю этнолаг Ж. Шакнiс, карты этнаграфiчных рэпёнау Лiтвы (у адрозненне ад Латвп, Эстонii цi Фiнляндыi) вельмi доуп час не друкавалiся нават у абагульня-ючых працах па лггоускай этналогii [6, р. 128].
Малюнак 1. - Карта-схема этнаграфiчных рэпёнау Ливы, складзеная А. Тамашайщсам (1939 г.)
Клайпедсю край - гэта частка былой Малой (або Прускай) Ливы, якую яшчэ у XIII ст. утварылi заваяваныя Тэутонсшм ордэнам заходнебалцкiя землi. Назва апошняй узшкла у XVI ст. у вышку супраць-пастаулення гэтай пстарычнай вобласцi Вялiкай Лiтве, г. зн. ВКЛ, ад якога яна увесь час была аддзелена. Прынята лiчыць, што прыблiзна у гэты час тут сфармiравалася асобная этнаграфiчная група (цi нават суб-этнас) лпоуцау - лтоунжау (лiт. НвШутткаг'), яюя пакрысе анямечвалiся. Нягледзячы на пануючае стано-вiшча нямецкай культуры, у Малой Ливе склалкя даволi спрыяльныя умовы i для развщця лпоускай культуры. З 1525 г. афщыйнай рэлiгiяй тут было абвешчана лютэранства, якое прадугледжвала набажэнствы на роднай мове насельнiцтва. З гэтай мэтай вялася актыуная падрыхтоука святароу, якiя авалодвалi лiтоу-скай i прускай мовамi. Важным культурным цэнтрам краю стау заснаваны у 1544 г. Каралявецкi унiверсi-тэт. Да XVIII ст. у Малой Ливе была створана значная колькасць пачатковых школ з лггоускай мовай навучання. У цэлым развiццё лггоускай культуры у Малой Лiтве iшло больш шпаркiмi тэмпамi, чым у ВКЛ. Своеасаблiвыя палiтычныя, сацыяльна-эканамiчныя, канфеаянальныя i этнакультурныя умовы развiцця лиоушкау прадвызнач^Iлi з'яуленне у iх народнай культуры выразнай рэг1янальнай спецыфiкi [29, с. 264-265].
У XIX ст. Малая Лива з'яулялася шматкультурным памежным рэгiёнам Прусii (з 1871 г. - Герман-скай iмперыi), яю аказвау значны уплыу на развщцё лiтоУскага нацыянальнага руху у Расшскай iмперыi. Дастаткова толькi згадаць, што тут быу наладжаны друк лпоускай лiтаратуры, якая масава дастауляуся кнiганошамi у Лiтву. У побытавых адносшах мясцовыя лiтоУнiкi, якiх з другой паловы XIX ст. лiтоУская штэлшенцыя пачала называць малал1тоуцам1 (лiт. таШвШуш), мала чым адрозшвалкя ад нямецкага на-сельнiцтва Усходняй Прусii. Пры гэтым галоуным маркерам iх адрознасщ ад уласна лiтоУцаУ (якiя у асноу-най сваёй масе былi каталiкамi) было лютэранскае веравызнанне. Гэта знайшло сваё адлюстраванне ва узаемных стэрэатыпах, што пауставалi на старонках лиоускага перыядычнага друку у канцы XIX - пачат-ку XX ст.: у [Вялшай] Ливе тыражавауся вобраз лiтоУнiкаУ як зацятых прускiх (нямецкiх) евангелiстау-лютэран, а у Малой Лiтве уяулялi сваiх супляменнiкау як дашчэнту спаланiзаваных каталшоу [30, р. 296; 31, р. 118-119].
Хоць у 1923 - 1939 гг. Клайпедсю край на аутаномных правах i належау Лггоускай Рэспублiцы, яго паштычнае, эканамiчнае i культурнае жыццё вызначала барацьба штарэсау лггоускай i нямецкай дзяржау за уплыу у гэтым рэгiёне [31, р. 121]. Нядзiуна, што частка мясцовых жыхароу была схшьная самавызначацца не як «лггоуцы» або «немцы», а як мемельляндэрай (ли. тете11епс!егш), г. зн. карэнныя жыхары Клайпед-скага (Мемельскага) краю. У сучасным лггоусшм нацыянальным дыскурсе Клайпедскi край выступае амва-лiчным спадчыннiкам Малой Лiтвы, асноуныя землi якой пасля Другой сусветнай вайны увайшлi у склад Калiнiнградскай вобласщ РСФСР. Пры гэтым татальная iмiграцыя i рэпатрыяцыя аутахтоннага (у тым лiку, анямечанага лггоускага) насельнiцтва з гэтых тэрыторый у пасляваенныя гады абумовша канструяванне клайпедскай рэгiянальнай щэнтычнасщ выключна на падставе гiстарычнай памящ i спадчыны, пакiнутай л^ушим! (яюх у канцы ХХ ст. тут налiчвалася усяго некальш сотняу чалавек), аднак змадэляванай у агуль-налпоусюх нацыянальных сiмвалах i праекцыях. Так щ iнакш, цяжка не пагадзщца з высновай Ж. Шакнiса, што без масавага iмкнення мясцовай штэлтенцып у канцы ХХ ст. «з кнiг» аднауляць культуру, якая перада-валася з пакалення у пакаленне, гэтага рэгiёну папросту б не юнавала [6, р. 138].
Канчатковая навуковая легiтымiзацыя Дзукii, Сувалкii i Клайпедскага краю як рауназначных этна-графiчных рэгiёнау Лiтвы, поруч з Аукштайщяй i Жэмайцiяй, адбылася у 1980-х гг., калi лiтоУскiя, латыш-скiя i эстонскiя этнографы пад эгiдай 1нстытута этнаграфii iм. М.М. МмухьМаклая АН СССР прынялi удзел у шырокамаштабным праекце этнаграфiчнага раяшравання сваiх рэспублiк. Яшчэ у 1980 г. быу надрукаваны сумесны артыкул С. Цымерманiса i В. Маркунаса, у яюм была прапанавана i абгрунтавана схема «гiсторыка-этнаграфiчнага раянiравання Латвп i Лiтвы другой паловы Х1Х ст.» [32, е. 10]. У 1985 г. з'явшася афiцыйная навуковая карта псторыка-культурных абласцей Лiтвы, якая была надрукавана у пер-шым томе абагульняючага гiсторыка-этнаграфiчнага атласа Прыбалтым, прысвечаным земляробству [33, Карта II]. На ёй былi вылучаны чатыры этнаграфiчныя рэгiёны (Жэмайцiя, Аукштайцiя, Сувалюя (Судува) i Дзукiя) з даволi шырокiмi пераходнымi зонамi (малюнак 2).
Малюнак 2. - Гiсторыка-культурныя рэпёны Лiтвы (1985 г.)
У наступным томе гiсторыка-этнаграфiчнага атласа Прыбалтыкi, прысвечаным народнаму адзенню, была укладзена амаль iдэнтычная «уводная» карта, распрацаваная на падставе аналiзу рэгiянальных вары-янтау традыцыйнага мужчынскага (!) адзення [34, Карта III]. I только на карце, зробленай на падставе тэры-тарыяльнай дыферэнцыяцыi комплексау народнага жаночага адзення [34, Карта 1], яркiмi колерамi былi вылучаны усе пяць этнаграфiчных рэгiёнау Лiтвы (у тым лшу, Клайпедск! край) з выразна акрэсленымi межамi (малюнак 3).
Спробы больш дакладна вызначыць межы этнаграфiчных рэгiёнау Л!твы актывiзавалiся у пачатку ХХI ст., калi у лггоусюм грамадстве акт^1уна абмяркоувалася магчымасць адмiнiстрацыйна-тэрытарыяльнай рэформы краiны у адпаведнасщ з навуковымi уяуленнямi аб падзеле лггоуцау на асобныя су6этн!чныя групы23. З гэтай мэтай л!тоуск!м! этнолагамi Ж. Шакнiсам i Д. Шварунасам была падрыхтавана новая карта
23 У межах гэтай праблематыю было таксама узнята пытанне цэнтрау этнаграф1чных рэг1ёнау - 1х с1мвал1чных «сталщ».
этнаграфiчных рэпёнау Ливы, выразныя абрысы якiх былi дакладна праведзены па межах найдрабнейшых сучасных адмшютрацыйных адзiнак краiны - староствау (малюнак 4). З цягам часу гэтыя карты пачалi успрымацца i ацэньвацца на практычным узроУнi як свайго роду эмблемы, ямя мелi вялш сiмвалiчны эфект у справе афщыйнага прызнання i прасторавага уяулення рэпянальных iдэнтычнасцей Лiтвы.
Малюнак 3. - Псторыка-культурныя рэгiёны Лiтвы, вылучаныя на падставе аналiзу комплексау традыцыйнага жаночага адзення (1986 г.)
Малюнак 4. - Этнаграфiчныя рэпёны Лiтвы (паводле Ж. Шакшса i Д. Шварунаса, 2001 г.)
Таюм чынам, навуковыя практыкi этнатэрытарыяльнай клаафшацыи лиоуцау на працягу ХХ ст. пастаянна удасканальвалкя i карэктавалiся з улшам гiстарычных змен i дзяржауна-тэрытарыяльных транс-фармацый. Пры гэтым у !х канцэптуальнай аснове ляжал! не тольм так званыя «аб'ектыуныя» крытерыи рэпянальнай прыналежнасцi (асаблiвасцi мовы, культуры, паходжання i шш.), але i так званыя «суб'ек-тыуныя» якасцi (пачуццё прыналежнасщ, калектыуная памяць, этшчныя стэрэатыпы i шш.), г. зн. рэпрэ-зентацыi, праз ямя класiфiкаваныя таюм чынам людз! самi уяуляюць гэты падзел i яюя, у рэшце рэшт, садзейшчаюць рэчаiснасцi такога падзелу.
Ката у апошняй чвэрщ ХХ - пачатку ХХ! ст. у Ливе адбылося канчатковае зацвярджэнне пящ асноу-ных этнаграфiчных рэгiёнау (у тым л!ку, як турыстычных брэндау краiны), то у Беларусi тольм адбывалася !х канцэптуальнае вынаходнiцтва i навуковае канструяванне. Афщыйным штуршком да распрацоую кла-сiфiкацыi тэрытарыяльных варыянтау этнiчнай культуры беларусау, а таксама пачаткам !х фармальнай iнстытуалiзацыi стала рашэнне аб стварэнш у 1976 г. Беларускага дзяржаунага музея народнай архпэк-туры i побыту пад адкрытым небам, у аснову экспазщыйнай структуры якога (па аналогii з адпаведнымi музеямi Латвii, Ливы i Украiны) павiнны был! быць пакладзены навукова абгрунтаваныя этнаграфiчныя рэгiёны [1, с. 3-5]. У хутюм часе беларусюм этнографам В.С. Щтовым была прадстаулена навуковая кан-цэпцыя гiсторыка-этнаграфiчнага раянiравання Беларусi, выкананага на падставе «аналiзу разнастайных кампанентау (ландшафтна-геаграфiчных умоу, характару рассялення i арганiзацыi жылога асяроддзя, гас-падарчых заняткау, транспартных сродкау, народнага адзення i шш.)» i узгодненая на самым высоюм узроуш тагачаснага кiраунiцтва краiны [35, с. 5, 10]. Яна прадугледжвала вылучэнне шасцi псторыка-этнаграфiчных рэпёнау24 - Пауночнага (Паазер'я), Усходняга (Падняпроуя), Цэнтральнага, Пауночна-Заходняга (Панямоння), Усходняга ! Заходняга Палесся.
Не удаючыся у падрабязнасщ высвятлення лакальна-рэпянальнай спецыфш беларускай народнай культуры25, адзначым, што створаная В.С. Щтовым этнаграф!чная клаафшацыя амаль шяк не карэлявала з сацыяльна рэлевантным! маркерам! культурных адрозненняу (за выключэннем рэпёна Палесся, асобная щэнтычнасць жыхароу якога не выклшала шякага сумнення нават у савецюя часы26). Пстарычны ж падзел беларусау на «заходшкау» ! «усходшкау», засведчаны, як было паказана, яшчэ у першых этнатэрытары-яльных клаафшацыях ХГХ ст. ды у агульных рысах адлюстраваны у сучаснай дыялектнай клаафшацыи беларускай мовы, у ХХ ст. па вол! лёсу стау асацыявацца амаль выключна з трауматычнай для пстарычнай памящ падзеяй - дзяржауна-палпычным раз'яднаннем беларускай нацыи у м!жваенны перыяд (якое, трэба прызнаць, зрабша этнакультурную адрознасць заходняй ! усходняй частак Беларуа яшчэ больш выразнай). Гэта стварала вельм! нюансаваную перспектыву для навуковай канцэптуал!зацыи «заходняга» ! «усходняга» рэпёнау Беларус (у тым л!ку, у плане магчымага узшкнення непажаданых для палиычнага цэнтру рэпянальных щэнтытарных рухау). Таму вобразнай асновай для новастворанай клаафкацыи стау сучасны адмшютрацыйна-тэрытарыяльны падзел крашы на шэсць абласцей, як!, таюм чынам, м!ж вол! прадвыз-начыу канструяванне новых этнатэрытарыяльных щэнтычнасцей27.
Зауважнае падабенства вылучаных В.С. Щтовым шасщ этнаграф1чных рэпёнау (малюнак 5) з сучас-ным! адмшютрацыйным! абласцям!, з аднаго боку, здымала шэраг пытанняу, звязаных з !х фармальнай в!зуал!зацыяй ! «лагатытзацыяй» на культурнай карце Беларусь З другога боку, прапанаванае «гюторыка-этнаграф!чнае раяшраванне матэрыяльнай культуры» практычна шяюм чынам не было звязана з самаразу-меннем клаафшаваных таюм чынам людзей. Таму зуам нядз!уна, што яно так ! не набыло належнай жыццёвай сшы у !х паусядзённай сацыяльнай практыцы ! не змагло стаць дзейснай шструментальнай асновай для узшкнення рэпянальных щэнтычнасцей (як гэта адбылося у суседшх Ливе щ Латвп). Да таго ж, прапанаваныя В.С. Щтовым геаграф1чныя найменш28 для абазначэння шасщ этнаграф1чных рэпёнау Бела-рус (апрача назвы Палесся) практычна цалкам выключал! самащэнтыфшацыю мясцовага насельнщтва у падобных этнарэпянальных тэрмшах. Напрыклад, цяжка сабе уявщь, каб жыхары Вщебскай вобласщ кальнебудзь называл! сябе «паазерцамЬ> щ «падзвшцамЬ» або ураджэнцы Гродзенскай вобласщ катэгары-завал! сябе як «панямонцы».
24 Цжава, што шхто з больш асцярожных калег-папярэдшкау В.С. Щтова, яюя таксама займалюя арэальиым! даследаванням1 матэрыяльнай культуры беларусау (Л.А. Малчанава, Э.Р. Сабаленка ! шш.), у сва1х вузкаспецыялыиых клаафжацыях не иаважыуся вылучыць больш за тры фармальиыя рэпёны Беларуа [36, с. 228; 37, с. 38; 38, с. 93].
25 У гэтым плане паказальную крытыку клаЫфжацыи В.С. Щтова на прыкладзе Беларускага Падзвiиия выкаиау У.Я. Аусейчык [39].
26 ^<Метамарфозы» зтиарзгiяиалыиай iдзитычиасцi иаселыиiцтва заходняй частк1 Беларускага Палесся падра-бязна разгледжаиы у спецыяльиым даследаваии1 П.У. Церашков1ча [10].
27 Пытанне, як1м чыиам фармальныя этиаграф1чиыя клас1ф1кацы1 здольиыя каистытуяваць иовую рэчаюнасць ! рэ1ф1каваць зтиiчиасцы, патрабуе асобиага грунтоунага даследаваиия.
28 «Рачная» иамеиклатура (Падзв1иие, Падияпроуе, Паиямоиие) толью паказвае, што этиаграф1чиы рэг1ёи раз-глядаецца у беларускай этиалогИ иайперш як геаграф1чиае паияцце, а ие як сацыяльная прастора, якую утвараюць ! увесь час змяияюць людзг
Малюнак 5. - Гiсторыка-этнаграфiчныя рэпёны Беларус (паводле В.С. Щтова)
Тым не менш, гэты безальтэрнатыуны на сённяшш дзень культурна-геаграф!чны падзел тэрыторы! Беларус на Падзвтне (або Паазер'е), Панямонне, Падняпроуе, Цэнтральную Беларусь, Заходняе ! Усходняе Палессе, за каротю час стау дамшантным у афщыйным навуковым дыскурсе. Дастаткова толью сказаць, што !мкненне беларусюх народазнауцау ахатць клаафшацыйнай сеткай усю традыцыйную культуру Беларус у яе сучасных межах вылшася у выданне шэрагу фундаментальных серый, у яшх рэпяналь-ная (у тым л!ку, духоуная!) культура паслухмяна набывала прасторавыя абрысы афщыйнай этнаграф!чнай клаафкацыи беларусау.
У вышку фармальнага навуковага падзелу Беларуа ! Ливы на асобныя этнаграф!чныя рэпёны, паза афщыйным! практыкам! клаафшацыи засталкя тыя щэнтычнасщ, яюя па шэрагу прычын не здолел! утсацца у аналпычныя схемы ! канструкты, вынайдзеныя нацыянальным! школам! этнаграфп. Такой, да прыкладу, можна л!чыць рэпянальную щэнтычнасць пстарычнай Вшеншчыны, ключавым фактарам кан-струявання якой ёсць наяунасць цэнтральнага горада - Вшьш, што аказвала ! працягвае аказваць вялш уплыу на сацыяльныя практыю жыхароу сумежных тэрыторый Беларуа ! Ливы. Яшчэ у 1920 - 30-х гг. усебаковым вывучэннем ! канцэптуал!зацыяй Вшенскага краю як асобнага этнакультурнага рэпёна м!ж-ваеннай Польшчы займалкя вядомыя выкладчыю ! студэнты ушвератэта Стэфана Баторыя у Вшьш (Ц. Бадуэн дэ Куртэнэ-Эрэнкрэйцова, М. Знамероуска-Пруферова, Г. Турска, Ч. Янкоусю, Ф. Рушчыц, Я. Булгак ! шш.), асноуныя щэ! ! вынш даследчай працы яюх был! выкладзены у манаграф!чным зборшку «Вшьня ! Вшенская зямля» («Wilno 1 ziemia Wilenska») (1930 г.). У першым томе гэтага выдання знакампы этнолаг Ц. Бадуэн дэ Куртэнэ-Эрэнкрэйцова асцярожна зауважала, што этшчнасць не ёсць галоунай пад-ставай для функцыянавання рэпянальнай щэнтычнасщ, тэрытарыяльнае вымярэнне якой хутчэй абумоу-л!вае важнасць прыроднага ! гаспадарча-эканам!чнага фактарау: «Па-за межам! этшчнай праблематыю знаходзяцца таксама некаторыя рысы вясковай культуры ваяводства, яюя вышкаюць непасрэдна з яе зем-ляробчага характару, аб'ядноуваючы яе тым самым з культурам! мнопх земляробчых народау нават у тых выпадках, кал! не можа кщ гаворю пра пстарычныя сувяз! ! кантакты пам!ж Таксама ! у мшулым мы маем справу з таюм1 культурным! утварэнням!, яюя не варта занадта неабдумана надзяляць уласщвасцям!, характерным! толью для «старажытнай лиоускай культуры», або «беларускай», або нават для культуры ваяводства, бо яны абумоуленыя найперш пэуным гаспадарчым ладам жыцця, як!, у сваю чаргу, з'яуляецца вышкам прыстасавання чалавека да прыродных умоу» [40, 8. 173].
Аднак пасля усталявання у 1940 г. сучаснай палпычнай мяжы памiж Лiтвой i Беларуссю гэты пста-рычны рэгiён аказауся падзелены памiж дзвюма дзяржавамi. Хоць ужо у 1950-х гг. лггоусюя этнолагi был1 схiльныя пашыраць у сваiх даследаваннях тэрыторыю Дзукii на увесь Вшенсю край [5, р. 134], да гэтага часу нявырашаным застаецца пытанне, якую ролю у канцэпцыi этнаграфiчных рэпёнау павiнна адыгры-ваць шшаэтшчнае («нелггоускае») насельнiцтва у ваколiцах Вшьш. Так, у пачатку ХХ1 ст. лггоусю этнолаг Ж. Шакнiс, канстатуючы, што «мабыць адзiн з самых бясспрэчных спосабау лакалiзацыi этнаграфiчнага рэпёна ёсць этнаграфiчная iдэнтычнасць самiх жыхароу, гэта значыць разуменне таго, да якога этнагра-фiчнага рэгiёна адносщь сябе сам чалавек» [6, р. 131], даследавау погляды сучаснай моладзi на этнагра-фiчныя рэгiёны Ливы. У час палявых экспедыцый ён высветлiу, што самая праблематычная спуацыя з этнарэгiянальнай iдэнтычнасцю выяуляецца як раз на пауднёвым усходзе Ливы, бо абсалютная боль-шасць апытаных iм тут нелiтоУцаУ не была гатовая атаясамлiваць сябе з ашяюм этнаграфiчным рэгiёнам [6, р. 135-136]. Мiж тым, такая сiтуацыя ютотна абцяжарвае хаця б прыблiзнае вызначэнне агульнай мяжы Дзукii i Аукштайцп, якiя у раёне Вiльнi фактычна аддзеленыя адна ад адной кампактнай тэрыторыяй з славянамоуным насельнiцтвам.
Лпоуская даследчыца А. Рагаускайце, якая у сваёй манаграфii абагульнiла i прааналiзавала усе вядомыя этнатэрытарыяльныя класiфiкацыi Ливы, у рэшце рэшт так i не знайшла адказу на пытанне, на падставе яюх навуковых крытэряу у другой палове ХХ ст. Вшеншчына раптам стала iнтэгральнай часткай Дзукп [7, р. 95-96]. Больш за тое, на сваёй зводнай карце, дзе асноуны акцэнт робщца не на дакладных межах асобных рэгiёнау, а на iх «ядрах», яна не толью вылучыла Вшеншчыну (лiт. УИща) як самастойны этнакультурны рэгiён Лiтвы, але яшчэ i абазначыла славянамоуную яе частку (малюнак 6).
Малюнак 6. - Тэрытарыяльная структура фармальных рэпёнау Ливы (паводле А. Рагаускайце)
Выпадак Вiленшчыны выяуляе умоунасць i адноснасць не толью навукова сканструяваных этнагра-фiчных рэпёнау Лiтвы, але i Беларусi. Так, у пачатку ХХ1 ст. усё той жа В.С. Щтоу у энцыклапедычным даведнiку, выдадзеным пад яго рэдакцыяй, недвухсэнсоуна сцвярджау: «Вшеншчына - псторыка-этнагра-фiчны рэгiён на сумежжы рассялення славян i балтау. Вшьня i Вiленскi край, дзе перакрыжоувалюя пста-рычныя лёсы i узаемастасуню суседняга беларускага, летувiскага i польскага народау, былi i застануцца фе] неад'емнай часткай нашай айчыннай псторьп i культуры» [41, с. 79]. Так щ iнакш, сучасныя рэпёны Беларусi i Лiтвы у наш час iмклiва змяняюцца як складовая частка больш шырокай глабальнай прасторы, таму этнагра-фiчны рэгiён усё больш успрымаецца выключна як сiмвалiчная канструкцыя, якая, аднак, мае важнае значэн-не у выхаваннi пачуццяу агульнай прыналежнасцi i адметнасцi.
Заключэнне. Таим чынам, самыя першыя спробы клаафшаваць беларусау i лггоуцау паводле ix этнатэрытарыяльных асабл1васцей был1 зроблены яшчэ у сярэдзше Х1Х ст. Гэтыя клаафшацыи у значнай ступеш был1 заснаваныя на рэпянальных самапрэзентацыях мясцовага насельнщтва i адлюстроувал1 пс-тарычны падзел лиоуцау як мшмум на дзве вялшя групы - аукштайтау i жэмайтау, а беларусау - на усходшх i заходшх, а таксама палешукоу i падляшан. На працягу ХХ ст. навуковыя практыю этнаграф1ч-най клаафшацыи лиоуцау пастаянна удасканальвалюя i карэктавалкя з улшам пстарычных змен i дзяр-жауна-тэрытарыяльных трансфармацый. Пры гэтым у ix канцэптуальнай аснове ляжал не толью так зва-ныя «аб'ектыуныя» крытарыи рэпянальнай прыналежнасщ (асабл1васц1 мовы, культуры, паходжання i 1нш.), але i так званыя «суб'ектыуныя» якасщ (пачуццё прыналежнасщ, калектыуная памяць, этшчныя стэрэаты-пы i 1нш.), г. зн. рзирэзентацыи, праз яюя клаафшаваныя таим чынам людз1 сам1 уяуляюць гэты падзел i яюя, у рэшце рэшт, садзейшчаюць рэчакнасщ такога падзелу. У пачатку ХХ1 ст. у Ливе адбылося канчат-ковае зацвярджэнне пящ асноуных этнаграф1чных рэпёнау - Аукшгайцп, Жэмайцп, Дзуки, Сувалки i Малой Ливы, якя атрымал шырокае прызнанне i легггымнасць.
Навуковае ж канструяванне этнаграф1чных рэпёнау Беларуа, распачатае толью у апошняй чвэрщ ХХ ст., адбывалася пераважна на падставе знешшх «аб'ектыуных» адрозненняу i амаль шяк не было звяза-на з самаразуменнем клаафшаваных таим чынам людзей, што абумовша ix щэнтытарную нежыццяздоль-насць у паусядзённай сацыяльнай практыцы.
Л1ТАРАТУРА
1. Титов, В.С. Историко-этнографические регионы в экспозиции Белорусского государственного музея народной архитектуры и быта / В.С. Титов. - Минск : Полымя, 1982. - 72 с.
2. Титов, В.С. Историко-этнографическое районирование материальной культуры белорусов: Х1Х - начало ХХ в. / В.С. Титов. - Минск : Наука и техника, 1983. - 152 с.
3. Щтоу, В.С. Народная спадчына: Матэрыяльная культура у лакальна-тыпалапчнай разнастайнасщ / В.С. Щтоу. -Мшск : Навука i тэхшка, 1994. - 300 с.
4. Savoniakaite, V. Jvadas. Tapatybe erdveje ir laike: kintatntys regional / V. Savoniakaite // Lietuvos etnologija: socialines antropologijos ir etnologijos studijos. - 2007. - № 7(16). - P. 19-37.
5. Tumenas, V. Konvencionalus, klasifikaciniai ir interpretaciniai regionines tapatybes aspektai ir s^sajos su tautodaile / V. Tumenas // Lietuvos etnologija: socialines antropologijos ir etnologijos studijos. - 2007. - № 7(16). - P. 125-156.
6. Saknys, Z. Etnografiniai regionai Lietuvoje: siuolaikinio jaunimo poziuris / Z. Saknis // Tautosakos darbai. - 2012. - XLIH. -P. 126-142.
7. Ragauskaite, A. Lietuvos etnokulturinis regionavimas / A. Ragauskaite. - Vilnius : Vilniaus universiteto leidykla, 2019. - 192 p.
8. Бурдье, П. Идентичность и репрезентация: элементы критической рефлексии идеи «региона» / П. Бурдье // Ab Imperio. - 2002. - № 3. - C. 45-60.
9. Hobsbawm, E. Introduction: Inventing Traditions / E. Hobsbawm // The Invention of Tradition. Edited by E. Hobsbawm and T. Ranger. - Twelfth printing. - Cambridge University Press, 2004. - P. 1-14.
10. Терешкович, П.В. Конструирование идентичностей населения западной части Белорусского Полесья / П.В. Тереш-кович // Свои и чужие. Метаморфозы идентичности на востоке и западе Европы / В.В. Амелин [и др.] ; под ред. Е.И. Филипповой и К. Ле Торривеллека. - М., 2018. - С. 247-270.
11. Narbutt, T. Oznaczenie granic Litwy wlasciwej od strony Slowianszczyzny / T. Narbutt // Pomniejsze pisma historyczne: szczegolnie do historii Litwy odnosz^ce si£. - Wilno, 1856. - S. 268-270.
12. Balinski, M. Starozytna Polska pod wzgl^dem historycznym, jeograficznym i statystycznym / M. Balinski, T. Lipinski. -Warszawa, 1846. - Т. 3. - 866 s.
13. Talko-Hryncewicz, J. Charakterystyka fizyczna ludow Litwy i Rusi / J. Talko-Hryncewicz. - Krakow, 1893. - 122 s.
14. Эркерт, Р.Ф. Взгляд на историю и этнографию западных губерний России (с атласом) / Р.Ф. Эркерт. - СПб. : В тип. Дома Призрения Малолетних Бедных, 1864. - 72 с.
15. Эркерт, Р.Ф. Этнографический Атлас западнорусских губерний и соседних областей / Р.Ф. Эркерт. - СПб., 1863. - 28 с.
16. Белорус. Библиографическая заметка по поводу III тома Живописной России (Литва и Белоруссия - соч. Киркора) / Белорус // Литовские епархиальные ведомости. - Март 1884. - № 9. - С. 83-91.
17. Белы, А. Хрошка Белай Руск 1магалопя Беларуа Х11 - XVIII стст. / А. Белы. - 2-е выд., папраул. i дапоун. - Сма-ленск, 2013. - 468 с.
18. Долбилов, М.Д. Русский край, чужая вера: Этноконфессиональная политика империи в Литве и Белоруссии при Александре II / М.Д. Долбилов. - М. : Новое литературное обозрение, 2010. - 1000 с.
19. Czeczot, J. Piosnki wiesniacze z nad Niemna i Dzwiny, niektore przyslowia i idiotyzmy, w mowie Slawiano-Krewickiej, s postrzezeniami nad ni^ uczynionemi / J. Czeczot. - Wilno : Drukiem Jozefa Zawadzkiego, 1846. - 134 s.
20. Polujanski, A. W^drowki po gubernji augustowskiej w celu naukowym odbyte / A. Polujanski. - Warszawa, 1859. - 450 s.
21. Вольтер, Э. Об этнографической поездке по Литве и Жмуди летом 1887 года / Э. Вольтер // Приложение к ХVI тому Записок Императорской Академии Наук. - СПб., 1887. - № 5. - С. 1-158.
22. Dzukas. Isz Dzukijos / Dzukas // Varpas. - 1889. - Nr. 10. - P. 157.
23. Kalnius, P. Etnografine Dzukija / P. Kalnius // Lietuvos etnologijos ir anropologijos enciklopedija / Lietuvos istorijos institutas ; sudare V. Savoniakaite. - Vilnius, 2011. - P. 98-104.
24. Сербов, И.А. Белоруссы-сакуны. Краткий этнографический очерк / И.А. Сербов. - Петроград : Тип. Императорской Академии Наук, 1915. - 180 с.
25. Локотко, А.И. Историко-культурные ландшафты Беларуси / А.И. Локотко. - Минск : Белорус. наука, 2006. - 470 с.
26. Kalnius, P. „Kitokie" tarp „sav^": Lietuvos etnografini^ grupi^ stereotipai / P. Kalnius // Lietuvos etnologija: socialinés antropologijos ir etnologijos studijos. - 2002. - Nr. 2(11). - P. 23-52.
27. Kalnius, P. Etnografiné Suvalkija / P. Kalnius // Lietuvos etnologijos ir anropologijos enciklopedija / Lietuvos istorijos institutas ; sudaré V. Savoniakaité. - Vilnius, 2011. - P. 109-116.
28. Меркене, Р. О влиянии административно-территориального деления на специфику этнографических областей Литвы / Р. Меркене // Проблемы этнической истории балтов : тезисы докладов межресп. науч. конф. / АН Латвийской ССР, Ин-т истории ; редкол.: И.Э. Ронис (отв. ред.) [и др.]. - Рига, 1985. - С. 135-138.
29. Унуюдач, Ю. Малая Лива / Ю. Унуюдач // Вялкае Княства Лпоускае : энцыкл. : у 2 т. - Мшск, 2005-2006. - Т. 2. -2006. - С. 264-265.
30. Matulevicius, A. Mazosios Lietuvos lietuvininkai (Prflsijos lietuviai, mazlietuviai) / A. Matulevicius // Lietuvos etnologijos ir anropologijos enciklopedija / Lietuvos istorijos institutas ; sudaré V. Savoniakaité. - Vilnius, 2011. - P. 293-297.
31. Blockyté, K. Mazosios Lietuvos lietuvinink^ tautinis tapatumas: istorija ir vieta / K. Blockyté // Tradicija ir dabartis. -Vol 7 (2012). - P. 113-127.
32. Цимерманис, С.Я. Об историко-этнографических областях в Латвии и Литве во второй половине XIX в. / С.Я. Цимер-манис, В.И. Моркунас // Этнографические и лингвистические аспекты этнической истории балтских народов / АН Латвийской ССР, Ин-т истории ; редкол.: М. Рудзите, М. Слава, С. Цимерманис (отв. ред.). - Рига, 1980. - С. 9-45.
33. Историко-этнографический атлас Прибалтики / Ин-т этнографии им. Н.Н. Миклухо-Маклая АН СССР ; редкол.: Л. Терентьева (гл. ред.) [и др.]. - Вильнюс : Мокслас, 1985. - Т.1. Земледелие / Под ред.: М. Рабинович (отв. ред.) [и др.]. - 140 с.
34. Историко-этнографический атлас Прибалтики / Редкол.: Л.Н. Терентьева (гл.ред.) [и др.] ; Ин-т этнографии им. Н.Н. Миклухо-Маклая АН СССР. - Рига : Зинатне, 1986. - Одежда / М.К. Слава [и др.] ; под ред. Г.С. Масловой (отв. ред.) [и др.] ; Ин-т этнографии им. Н.Н. Миклухо-Маклая АН СССР, Ин-т истории АН ЛатвССР, Ин-т истории АН ЛитССР, Ин-т истории АН ЭССР, Гос. этнограф. музей ЭССР. - 173 с.
35. Титов, В.С. Историко-этнографическое районирование материальной культуры белорусов (XIX - начало XX в.) : автореф. дис. ... д-ра ист. наук : 07.00.07 / В.С. Титов ; АН СССР, Ин-т этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая. - М., 1991. - 38 с.
36. Молчанова, Л.А. Материальная культура белорусов / Л.А. Молчанова. - Минск : «Наука и техника», 1968. - 230 с.
37. Малчанава, Л.А. Асноуныя лакальныя асаблiвасцi жаночага адзення / Л.А. Малчанава // Беларускае народнае адзенне. - Мшск : Навука i тэхшка, 1975. - С. 38-44.
38. Сабаленка, Э.Р. Лакальныя асаблiвасцi i тыпы беларускага народнага жылля / Э.Р. Сабаленка // Беларускае народнае жыллё / АН БССР, 1н-т мастацтвазнауства, этнаграфи i фальклору; рэд. В.К. Бандарчык. - Мшск, 1973. - С. 93-98.
39. Овсейчик, В.Е. К вопросу об этнокультурном районировании Белорусского Подвинья / В.Е. Овсейчик // Псковский регионологический журнал. - 2019. - № 2 (38). - С. 36-50.
40. Baudouin de Courtenay-Ehrenkreutzowa, C. Kilka uwag i wiadomosci o etnografji Województwa Wilenskiego / C. Baudouin de Courtenay-Ehrenkreutzowa // Wilno i ziemia Wilenska. - Wilno, 1930. - T. 1. - S. 173-218.
41. Щтоу, В.С. Вшеншчына / В.С. Щтоу // Народная культура Беларусь Энцыкл. давед. / пад агул. рэд. В.С. Щтова. -Мшск : БелЭн, 2002. - С. 79-80.
Пастуту 26.11.2020
THE INVENTION OF ETHNOGRAPHIC REGIONS OF BELARUS AND LITHUANIA: COMPARATIVE CHARACTERISTICS
Yu. VNUKOVICH
The invention of ethnographic regions of Belarus and Lithuania as tools of scientific classification and interpretation of territorial variants of ethnic culture is compared. The exceptional importance of socially relevant markers of territorial identity / difference for the successful construction of an ethnographic region in both scientific and broad public discourse is shown. The example of the historical Vilnius region demonstrates how ethnically heterogeneous border areas are integrated into national projects of ethnographic regions as a result of state and territorial changes.
Keywords: ethnic culture, scientific classification, ethnographic region, categorization, identification, Belarus, Lithuania, comparative studies.
