CC BY
3РЕЦЕНЗИИ ЭТНАЛАГ1ЧНЫЯ ШТУДЫ1 У АДДАЛЕНЫМ ДОСТУПЕ
Этнокультурные процессы Белорусского Подвинья (Витебщины) в прошлом и настоящем / А. Вл. Гурко [и др.] ; науч. ред. А. Викт. Гурко ; Нац. акад. наук Беларуси, Центр исслед. белорус. культуры, языка и лит., Ин-т этнографии и фольклора им. Кондрата Крапивы. - Минск :Беларуская навука, 2017. - 628 с. : ил.
Уся сукупнасць этнакультурных працэсау у iх разнастайнасщ i разнапланавасщ выяулення ёсць дынамiчным вымярэннем уласна этшчнай псторып народа. Невыпадкова, што азначаная праблематыка заусёды мае вышэйшы узровень актуальнасцi у этналагiчных даследаваннях, паколью дазваляе зра-зумець заканамернасщ i спецыфiку развiцця этнiчнай супольнасщ як у дыяхроннай, так i сiнхроннай пер-спектыве. У гэтым сэнсе акадэмiчная серыя, прысвечаная этнакультурнаму развiццю псторыка-этна-графiчных рэпёнау Беларуа, стала сваечасовай i запатрабаванай яшчэ i з прычыны таго, што рэпяна-лiстыка у сучасных гумаштарных даследаваннях ёсць адным з прыярытэтных шрункау, якi у значнай ступеш дазваляе удакладнщь i дэталiзаваць парадыгму пстарычнага быцця этнасу (нацыi) у прасторы i часе.
Зборнiк "Этнокультурные процессы Белорусского Подвинья...", яю стау наступным пасля выданняу, прысвечаных Усходняму Палессю (2010), Панямонню (2012) i Цэнтральнай Беларусi (2014), прыцягнуу увагу у найбольшай ступенi, паколькi прадметна супадае са сферай навуковых даследаванняу этнолагау Полацкага дзяржаунага унiверсiтэта, што вось ужо 25 гадоу актыуна вывучаюць этна-культурны ландшафт рэпёна.
Асноуная частка выдання уключае у сябе 8 глау (16 раздзелау), аутарамi якiх у асноуным выс-тупiлi навуковыя супрацоУнiкi Цэнтра даследаванняу беларускай культуры, мовы i лггаратуры Нацыя-нальнай акадэмii Беларусi, а таксама даследчыю 1нстытута антрапалогii iмя М.М. Мiклуха-Маклая РАН (Р.А. Грыгор'ева, Т.А. Лiстова) i выкладчыкi ушверспэтау Вiцебшчыны: Вiцебскага фiлiяла Мiж-народнага ушверспэта "МИТСО" (Т.П. 1ванова); Полацкага дзяржаунага ушверспэта (С.А. ШыдлоУскi). Тэматычная разнавектарнасць, адрознасць у метадалагiчных прынцыпах i даследчыцкiх падыходах аута-рау вымагаюць паасобнага разгляду усiх глау i раздзелау, што дае магчымасць скласцi агульнае уяуленне пра навуковую навiзну i узровень калектыунай манаграфп.
Аднак найперш хацелася б звярнуць увагу на тэрмiналагiчную нявызначанасць прадмета дасле-давання у зборнiку, дзе ужо яго афщыйная назва утрымлiвае два адрозныя i сутнасна не тоесныя най-меннi - "Беларускае Падзвiнне" (гiсторыка-этнаграфiчны рэгiён, як1 ахоплiвае басейн Заходняй Дзвiны у межах Беларус [1, с. 57]) i "Вiцебшчына" (неафiцыйная назва Вiцебскай вобласщ, адмiнiстрацыйнага утварэння, якое уключае у сябе шэраг раёнау - Аршансю, Дубровенскi, Сенненскi, Талачынскi, што цалкам щ часткова уваходзяць у басейн Дняпра ^ адпаведна, ёсць часткаю Беларускага Падняпроуя). Ужо у анатацып да выдання вядзецца толькi пра "Вщебшчыну", але на наступнай старонцы актуа-лiзуюцца тэрмiны "Падзвiнне" i "Паазер'е" (с. 3). У зборшку прысутнiчае тэрмiналагiчны разнабой, калi побач з ужо трывала усталяваным у айчыннай навуцы тэрмiнам "Беларускае Падзвшне"1 можна сустрэць i наступныя вызначэннк "Вiцебскае Падзвiнне", "Вiцебская вобласць" (А.У. Гурко, А.В. Гурко), "Прыдзвшне" (1.В. Сарокiна), "Полацка-Вiцебскае Падзвiнне" (С.У. Грунтоу), "Вiцебшчына" (В.М. Яр-малiнская), "Вщебсю рэгiён" (Т.П. 1ванова). Зразумела, што падобная тэрмшалапчная стракатасць раз-мывае геаграфiчныя рамкi даследавання i паюдае адкрытым пытанне, пра што вядзецца гаворка: пс-торыка-этнаграфiчны рэгiён щ адмiнiстрацыйна-тэрытарыяльную адзiнку?
Што датычыцца наймення "Беларускае Паазер'е", на ямм настойвае С.А. Шыдлоусю па прычыне таго, што "данная территория характеризуется самой высокой озерностью в стране" (с. 13), то яго варта прызнаць некарэктным, бо канцэнтрацыя азёрау у Беларусюм Падзвiннi скрайне нераунамерная - большая частка Бешанковщкага, Верхнядзвшскага, Докшыцкага, Талачынскага, Шаркаушчынскага i Шумь лiнскага раёнау маюць мiнiмальную колькасць вадаёмау. Пры гэтым аутар сам абатраецца на басейнавы прынцып раянавання культурных ладшафтау, калi прызнае, што фармаванню этнаутвараючых сувязяу у межах рэпёна спрыяла "наличие речной системы бассейна Западной Двины" (с. 14). Да таго ж у шшых сва1х публшацыях С. А. Шыдлоусш не мае шяшх сумненняу у правамоцнасщ вызначэння "Беларускае Падзвiнне" [2], што робщь яго рэверанс у бок састарэлага тэрмiна "Паазер'е" у межах акадэмiчнага зборнiка незразумелым.
Першая глава калектыунай манаграфп "Этническая история Белорусского Поозерья" (С.А. Шыдлоусю) уяуляе сабой спробу кароткага i панарамнага агляду асноуных этапау этнiчнай псторып рэгiёна на падставе археалагiчных, антрапалапчных, пiсьмовых i лiнгвiстычных крынiц. На пачатку аутар знаёмiць чытача з асноУнымi навуковымi дэфшцыям^ што датычацца тыпалогii этнiчных
'М1жнародная навуковая канферэнцыя "Беларускае Падзвшне: вопыт, методыка [ вынш палявых даследаванняу", якая рэгулярна праводзщца у Полацку ад 2008 г., па факце паставша кропку у гэтым пытанш, каш назва "Беларускае Падзвшне" для пазначэння псторыка-этнаграф1чнага рэпёна Беларус стала прэвалюючым, прынамс у працах этнолагау [ фалькларыстау.
працэсау, вызначае тэарэтыка-метадалапчную базу даследавання, сщсла характарызуе фiзiка-геагра-фiчныя i прыродна клiматычныя асаблiвасцi Беларускага Падзвшня, а таксама дае каротю пстарыя-графiчны агляд вывучэння этнакультурнай спецыфш рэгiёна. Прауда, гiстарыяграфiя праблемы шмат у чым носiць фармальны характар, калi у тэксце папрост пер^чваюцца дзясяткi прозвшчау даследчыкау, згрупаваных дысцыплiнарна (гiсторыя, археалогiя, этналогiя, фалькларыстыка, лiнгвiстыка), але зра-зумець пры гэтым, у чым заключаецца унёсак асобных навукоуцау у даследаванне этшчнай гiсторыi Падзвiння, практычна немагчыма (с. 15-18).
Частка главы, прысвечаная каменнаму i бронзаваму веку на тэрыторыи Падзвiння, ёсць сцiслым дайджэстам нязначнай колькасщ археалагiчных i антрапалагiчных прац, дзе асноунае месца у аутарсюм пераказе займае брашура Э. Зайкоускага "Першабытныя помнiкi Пауночнай Беларуа" (1990). Аналiз мiжкультурнага узаемадзеяння i уплывау практычна адсутнiчае, што i не дзiуна, паколькi аутар цалкам маруе шматлiкiя працы Мiхала i Макама Чарняускiх, прысвечаныя культурам неалiту i эпохi бронзы у падзвiнскiм рэпёне [3]. Калi ж гаворка щзе пра наяунасць фiнскага следу у гiдранiмii Беларускага Падзвiння i яго карэляцыи з арэалам бытавання культуры ямчатай керамш (с. 19), то С. А. Шыдлоусю чамусцi спасылаецца на нарматыуны даведнiк "Назвы населеных пунктау Рэспублiкi Беларусь: Вiцебская вобласць" (2009), дзе падобная праблематыка не разглядаецца увогуле.
Характарыстыка этнiчных працэсау на тэрыторыи Беларускага Падзвiння у другой палове I тыс. н.э. зводзщца у главе да тэзiснага знаёмства з сцвярджэннямi найбольш аутарытэтных археолагау (В.В. Сядоу, П.Н. Трэцякоу, В.1. Шадыра, Я.А. Шмiдт, Г.В. Штыхау), але аргументы даследчыкау пры гэтым не прыводзяцца, роуна як i меркаванне уласна аутара па пытаннях славянскай каланiзацыi, этна-генэзу крышчоу i фармавання дзяржауна-палiтычных iнстытутау. Так, закранаючы праблематыку этшч-най штэрпрэтацыи культуры смаленска-полацкiх доУгiх курганау (КСПДК), С.А. Шыдлоусю спасылаецца на працу В.В. Сядова (1960), але не знаходзщь патрэбным прывесцi высновы Я.А. Шмiдта (2012) па гэтым пытанш, хоць яны ёсць прынцыпова важнымi для разумення тагачасных этнакультурных працэсау: "Рэчавы комплекс i элементы пахавальнай абраднасцi КСПДК..., не маюць аналогiй у славянскiх старажытнасцях гэтага i папярэдняга часу.., а з'яуляюцца часткаю балцкiх старажытнасцяу другой паловы I тыс. н.э. <...> КСПДК праiснавала на гэтых тэрыторыях, захаваушы асноуныя элементы сваёй матэрыяльнай i духоунай культуры, з УШст. да сярэдзiны Хст. як частка этнакультурнай супольнасщ балтау, пры некаторай сваёй самабытнасщ, не губляючы сваёй саманазвы Клеуа (Криве)"[4, с. 120].
Пры разглядзе пытання аб паходжанш этнонiма "крышчы" аутар побегам узгадвае толью дзве версii: патранiмiчную (ад iменi племяннога правадыра) i ландшафтную (ад асаблiвасцяу узгоркавага, "крывога" рэльефу тэрыторыи, дзе рассялшася супольнасць). Верая ж пра паходжанне наймення "крышчы" ад балцкiх першажрацоу "Крывэ-Крывэйтэ" увогуле не згадваецца, хоць яна грунтоуна аргу-ментаваная у даследаваннi С. Санько [5]. Таю ж падыход адвольнай щ наумыснай выбарачнасцi С.А. Шыдлоусю дэманструе i у выпадку з антрапалагiчнай характарыстыкай полацкiх крышчоу, пры-водзячы у тэксце толью меркаванне А.1. Кушнiра, якi "оспаривает предположенияо значимом вкладе восточных балтов в формирование антропологического типа славянского населения Белорусского Поозерья" (с. 27), але тааруючы альтэрнатыуныя высновы iншых антраполагау (Т.1. Аляксеева, В.В. Бунак, Р.Гравере, Г.Ф. Дэбец, В.А. Емяльянчык, А.1. Мiкулiч), што пярэчаць "славянскай" версп этнагенэзу [6, с. 22-24]. Мiж тым "канцэпцыя пераемнасцi зыходнай генетычнай iнфармацыi у насель-нiцтва Беларусi на працягу 100-150 пакаленняу, г. зн. задоуга да верагоднай каланiзацыi гэтай тэрыторыи Усходнiмi славянамi" [7, с. 55], а таксама адсутнасць антрапалагiчных дадзеных аб масавых мiграцыях у другой палове I тыс. н.э. [8, с. 8] дазваляюць зiрнуць на славяшзацыю мясцовага насельнiцтва як на пра-цэс, перадусiм, моунай i культурнай асiмiляцыi, абумоуленай радыкальнымi сацыяльна-палiтычнымi зме-намi на УсходнееУрапейскiх абшарах [9, с. 328-329].
За агульнымi выразамi пра значнасць гандлёвай магiстралi "з вараг у грэкi" у этнакультурным развiццi Беларускага Падзвiння (с. 27) незразумелай застаецца роля скандынаускага фактару у працэсах дзяржаватварэння i iнстытуцыялiзацыi княскай улады. I гэта тым больш дзiуна, калi браць пад увагу несумненнае скандынаускае паходжанне першага полацкага князя Рагвалода [10], яго значэнне у тагачасных дзяржауна-палиычных i сацыяльных працэсах [11], а таксама археалапчныя i нават фальклорныя дадзеныя, якiя сведчаць пра ютотную ролю скандынавау у соцыякультурным ландшафце Падзвiння IХ-Х стст. [12]. Падобныя лакуны у тэксце С.А. Шыдлоускага незразумелыя i у кантэксце новых наву-ковых адкрыццяу: даследаванне археалапчнага комплекса "Кардон" у Шумшнсюм раёне, дзе знаходкi фiксуюць дзейсную прысутнасць варагау на тэрыторыi Падзвшня, якое увайшло у Т0П-10 фундаментальных адкрыццяу НАН Беларуа у 2016 г.
Смелым i наватарсюм ходам С.А. Шыдлоускага ёсць вылучэнне "субрегионов Белорусского Поозерья": Вiцебскае Падзвшне, Полацкае Падзвiнне, Браслаускае Паазер'е, фармаванне яюх, на думку аутара, "восходит к периоду расселения славян на территории Белорусского Поозерья в У1-1Х вв." (с. 29). "Навуковая смеласць" у дадзеным выпадку заключаецца у тым, што даследчык прапануе чытачам паверыць яму на слова, бо шяюх крытэрыяу вылучэння азначаных субрэпёнау не прыводзiцца увогуле. Сцвярджэнне аб тым, што азначанае раянаванне абатраецца "на сведения археологии, антропологии, лексикографии, фольклористики и этнографии" (с. 29), папрост павкае у паветры, бо не грунтуецца нi на
яюх фактах. Дзеля справядлiвасцi трэба адзначыць, што праблема перагляду гiсторыка-этнаграфiчнага раянавання Беларусi сапрауды iснуе i абумоулена даволi фармальным характарам вылучэння шасцi рэпё-нау: Падзвiнне, Падняпроуе, Панямонне, Цэнтральная Беларусь, Заходняе i Усходняе Палессе, дзе у межах кожнага з iх вылучаюцца адметныя культурный арэалы, а тыпалопя пэуных з'яу матэрыяльнай i духоунай культуры часта перасягае арэалы уласна рэгiёнау. Але, каб квалiфiкавана падыходзщь да вылучэння этнакультурных субрэпёнау Падзвiння, аутару варта азнаёмiцца з найноутыЕШ публiкацыямi па гэтай тэме [13].
Аналiз С.А. Шыдлоусшм этшчных працэсау на тэрыторыi Беларускага Падзвшня у Х1У-ХУШ стст., нажаль, таю ж павярхоуны i фрагментарны, як i папярэднi раздзел, i месцамi (с. 30-31) зводзiцца да выбарачнага пераказу фундаментальнай працы 1.У. Чаквша [14]. Але выбарачнасць аутара у асвятленнi знакавых падзей этнiчнай псторыи набывае характар вульгарнага спрашчэння пстарычных фактау. Жудасныя спусташэнш, нанесеныя войнамi ХУ11 - XVIII стст., што у адмоуным плане радыкальна змя-нiлi шляхi этнакультурнага развiцця беларускага этнасу, С. А. Шыдлоусю трактуе як "экономические и демографические издержки" (с. 32) i гэтым разам не знаходзщь патрэбным спаслацца на аргу-ментаваныя высновы 1.У. Чаквiна: "Войны сярэдзшы XVII ст. нанеслi велiзарныя страты працэсу фармь равання беларускай этнасацыяльнай супольнасцi як поунаструктурнага самастойнага этшчнага арга-нiзму, былi парушаны шмат якiя унутрыэтнiчныя сувязi, катастрафiчна скарацiлася колькасць насель-нiцтва <...>Так, калi у 1650 г. на беларусюх землях пражывала каля 2676 тыс. чалавек..., то за перыяд паустанняу i войнау 1650-1667 гг. яно скарацшася да 1352 тыс. чалавек (больш чым у 2 разы!)" [14, с. 175].
Падобныя "нейтральныя" i бессэнсоуныя па змесце трактоую знаходзiм i у дачыненш да не менш трагiчных падзей беларускай псторыи - гвалтоунай калектышзацыи i палiтычных рэпрэсiй 1930-х гг., яюя, па меркаваннi аутара, прыводзяць "к значительным социально-экономическим и культурным трансформациям в обществе" (с. 37). У чым змест гэтых трансфармацый, яюм чынам яны пауплывалi на этна-культурнае развiццё беларускай нацыи i яго паасобных частак? Адказам на гэтыя пытаннi С.А. Шыд-лоУскi чытачоу не абцяжарвае. Гэтю ж падыход - загадкавыя тэзiсы без усякага тлумачэння - харак-тэрны i пры асвятленш месца i ролi этнiчных груп у структуры культурнага ландшафту Беларускага Падзвшня. Даводзячы, што "значимое инокультурное влияние на белорусское крестьянство в конце XVIII - начале ХХ в. оказывали евреи" (с. 35), даследчык не прыводзшь шякай аргументацыи выказанаму тэзiсу. Што датычыцца русюх стараверау i латышоу, то аутар абмяжоуваецца канстатацыяй iх пры-сутнасш на тэрыторыi Падзвiння (с. 34-35), але характар i УзроУнi iх мiжкультурных стасункау з бела-русамi нiяк не характарызуе.
У цэлым знаёмства з главой "Этническая история Белорусского Поозерья" паказала, што хiбы даследавання у першую чаргу абумоулены вiдавочнымi прабеламi у гiстарыяграфii праблемы, асаблiва у дачыненнi да раншх (дапiсьмовых) гiстарычных эпох. Велiзарны храналапчны перыяд i абмежаваны тэкставы аб'ём, а таксама адсутнасць сютэмнага, аналиычнага падыходу пауплывалi на павярхоуны, фрагментарны характар даследавання i фармалiзм у асвятленш знакавых падзей у этшчнай псторыи Беларускага Падзвшня. Выказаныя заувап указваюць на вельмi ктотную праблему сучаснай беларускай гуманiтарыстыкi, i этналогii у прыватнасцi, - адсутнасць паунавартаснай i шматузроуневай мiждысцып-лшарнай кааперацыi i узаемадзеяння. Бо у дадзеным выпадку нават простыя навуковыя кансультацыi (а у iдэале - суаутарства) аутара з гiсторыкамi, антраполагам^ археолагамi i фалькларыстамi маглi б ктотным чынам падвысiць узровень даследавання i пазбегнуць прыкрых хiбау.
Глава "Этноконфессиональные процессы на территории Витебского Подвинья" падзяляецца на два няроуныя паводле храналогii даследавання раздзелы: "Этноконфессиональная история Витебского Подвинья (Х-Х1Х вв.)" (А.У. Гурко) i "Конфессии в Витебском Подвинье в ХХ - начале ХХ1 в." (А.У. Гурко , А.В. Гурко). Першы раздзел сшсла ашсвае канфесiйную гiсторыю рэпёна, але праекцыi на этнiчныя працэсы мае вельмi адносныя. Акрамя таго, тэкст А.У. Гурко мае сур'ёзныя памылю i хiбы як тэарэтыка-метадалапчнага, так i факталагiчнага плану, што абумоулена недастатковай пстарыя-графiчнай базай: з 53 пазшый у сшсе выкарыстанай лiтаратуры пераважную большасць складаюць збор-нiкi матэрыялау, працы дарэвалюцыйных гiсторыкаУ ды царкоуныя сайты, навуковыя даследаванш канца ХХ - пачатку ХХ1 ст. прадстаулены трымя манаграфiямi (праца А. Акiньчыца мае навукова-папулярны характар) i двумя артыкуламi, а найбольш цытаванымi выступаюць праваслауныя царкоуныя календары. Безумоуна, доктар гiстарычных навук мае дастатковы досвед, каб самастойна вызначаць гiстарыя-графiчныя прыярытэты пры асвятленш той ш iншай праблемы, але у дадзеным выпадку кнараванне прац шматлiкiх айчынных i замежных навукоуцау пайшло вiдавочна не на карысць даследаванню2.
Лагiчныя нестыкоУкi у раздзеле пачынаюцца ад першай староню, калi "опыт сосуществования христианства, ислама, иудаизма" на тэрыторыи Падзвiння, паводле пераканання А.У. Гурко, абумоулены гандлёвым шляхам "з вараг у грэкi" (с. 51). Але функцыянаванне памянёнай гандлёва-транспартнай мап-стралi прыпадае на 1Х-Х1 стст., а з'яуленне устойлiвых этнаканфесiйных груп iудзеяу i мусульман у рэпёне фiксуецца, адпаведна, у XVI i ХУШ-Х1Х стст. Аднак куды больш сенсацыйным у маштабе сус-
2Корпус навуковых даследаванняу, прысвечаных п^1танням вывучэння [ рэканструкц^11 дахрысщянскай рэл1г1йнай ^стэм^!, праблемам хрысц1ян1зац^11 [ канфесшнай г1сторы1 Усходняй Еуроп^1 нашчвае сотн1 паз1ц^1й, перал1ч^1ць як1я у дадзенай публ1кац^11 не уяуляецца магчымым, але у разглядан^1м раздзеле не прымаюцца пад увагу нават тэматычныя прац^1 сучасн^1х беларуск1х даследч^1кау: А.А. Гарбацкага, В.В. Грыгор'евай, 1.Б. Канапацкага, С.В. Марозавай, У.1. Нав1цкага, А.М. Ф1латавай, 1.У. Чакв1на [ шш.
ветнай славютыю выглядае шшае сцвярджэнне аутара. Аказваецца, "сведения о полном пантеоне древне-славянских богов можно почерпнуть из дореволюционных исследований известных этнографов и фольклористов" (с. 51). З цытаты, прыведзенай з этнаграфiчнага зборнiка Е. Раманава (1891), можна даведацца, што сярод "древнеславянсюх богов" пачэснае месца займата Iсус Хрыстос, прарок Iлля, святыя Юрый, Кузьма i Дзям'ян, Хрол, Зосiм, Мшола... Яшчэ больш недарэчнымi у справе факталапчнага пад-мацавання "сенсацыi" выглядаюць у тэксце цытаты з творау Яна Баршчэускага i "оригинальный опыт псевдонародной генеалогии белорусской фамилии" (с. 52-53). Падобную прафанацыю у харак-тарыстыцы дахрысцiянскай рэлiгiйнай сiстэмы можна было б лiчыць пацешным казусам, калi б размова вялася пра школьны рэферат, а не акадэмiчнае выданне, бо у дадзеным выпадку вiдавочным стае нера-зуменне прадмету даследавання: сiнкрэтычны характар мiфапаэтычнай свядомасщ беларускiх сялян канца XIX ст. штэрпрэтуецца як дакладнае адлюстраванне язычнщкага пантэону дахрысцiянскiх часоу.
Змест раздзелу паказвае, што складаны працэс узаемадзеяння мiфапаэтычнай карцiны свету i хрысщянскай рэлiгii, што прывёу да з'яулення такога феномену, як "народнае хрысщянства", аутарам нiякiм чынам не характарызуецца, хоць i прызнаецца (с. 53). Мiж тым "народнае хрысцiянства" як сшк-рэтычны i арганiчны суплёт архаiчных i хрысцiянскiх элементау у найбольшай ступенi адлюстроувае менавiта этнакультурную спецыфку, бо працiнае практычна усе сферы жыццядзейнасщ этнасу ад гаспа-дарчых заняткау да каляндарнай i сямейнай абраднасцi, ад сiмвалiчных аспектау рамёствау i промыслау да народнай медыцыны i мапчных практык [15]. Гэта тым больш важна, калi прыняць пад увагу факт, што да 1970-х гг. пераважную долю у сацыяльнай структуры беларускага этнасу складалi сяляне, традыцыйная карцiна свету яюх гараманiчна спалучае у сабе глыбшныя мiфалагiчныя асновы i хрысщянсюя навацыi.
Для iлюстрацыi "остатков язычества" у беларускай народнай культуры А.У. Гурко цытуе дас-ледчыка XIX ст. А. Юркора (с. 54), i гэта паказвае, што для аутара уся дахрысцiянская духоуная спад-чына зводзiцца да сялянскiх танцау вакол каменнага iдала, а шшыя праявы мiфалагiчнага света-успрыняцця абсалютна не щкавяць. Гэтаксама не уваходзяць у кола даследчыцкiх зацiкауленняу i праявы рэлiгiйнага сiнкрэтызму у духоунай культуры сярэднявечных гарадоу Беларускага Падзвшня. У той час, як Пауль Одэрнборн адзначыу сiмбiёз язычнiцкiх вераванняу i хрысцiянскай рэлiгiйнасцi у жыцщ пала-чанау канца XVI ст., калi вонкавая набажнасць (малiтвы, наведванне царквы) бесканфлiктна спалучалася з вщавочна паганскiмi традыцыямi (шанаванне хатнiх вужоу i культавых дрэвау, вера у мiфалагiчных персанажау, архаiчныя аказiянальныя рытуалы)[16].
Не знайшлося месца у раздзеле i для аналiзу характару i узроуняу узаемадзеяння праваслаунай i каталщкай царквы з этнакультурнымi традыцыямi беларусау, хаця факт талерантнага стаулення да народнай культуры з боку праваслауных i унiяцкiх святароу i скрайнюю нецяртмасць з боку каталiцкага ктару адзначау Зарыян Даленга-XадакоУскi яшчэ у 1818 г. [17, с. 47]. Мiж тым ступень i змест рэль гiйнасцi праваслаунага i каталщкага насельнiцтва Падзвiння (шырэй - Беларуа) выразна адрознiваюцца не толькi у м^лым, але i у сучаснасщ, што знаходзiць сваё увасабленне як у ментальным плане, так i у абрадавых, а таксама штодзённых жыццёвых практыках.
Механiчны пералiк этапау i iнтэнсiунасцi царкоунага будаунiцтва, кароткiя звестю з гiсторыi Полацкай епархii i выбарачная iнфармацыя па маёмасным стане праваслаунай царквы на тэрыторыи шяюм чынам не адлюстроуваюць этнiчны ракурс канфесшнай гiсторыi. Пры гэтым звяртаюць на сябе увагу празмерна разгорнутыя цытаты, якiя месцамi займаюць ад адной да двух старонак тэкста i практычна замяшчаюць сабой аутарскую аналiтыку i тэарэтычнае асэнсаванне праблематыю (с. 67-69, 83-84, 85-99, 110-112), што зводзщь спробу даследавання да узроуню тэхнiчнай камтляцыи.
У характарыстыцы пераломных гiсторыка-культурных падзей, яюя аказалi сутнасны уплыу на этнаканфесшныя працэсы у рэгiёне i усёй Беларусi у цэлым, прэвалююць спрашчэнне i павярхоунае апi-санне. Так, А.У. Гурко знаходзщь толью адну (!) прычыну заключэння Брэсцкай царкоунай унii 1596 г.: "В XVI в. большинство населения ВКЛ исповедовало православную веру, в том числе среди элиты православными считались около 70%. Учитывая это, правящие слои Речи Посполитой организовали принятие в государстве церковной унии 1596 г." (с. 84). Паколью аутар свядома кнаруе спецыяльныя дасле-даванш па тэме, то можна паращь хаця б энцыклапедычную лиаратуру па гэтым пытанш: "Прычыны прыняцця Брэсцкай унii: жаданне iерархii мясцовай праваслаунай царквы быць незалежнай ад канстан-цiнопальскага патр^1ярха, яю пэуным чынам залежау ад турэцкага султана, нежаданне падпарадкоувацца маскоускаму патрыярху, якi у 1589 б^1у узведзены у гэты сан з сану мгграпалгга..., маючы намер паш^1рыць свой уплыу i на праваслауную царкву Беларусi" [18, с. 98]. Сюды ж можна дадаць i глыбою, усебаковы крызiс праваслаунай царквы, што выяулялася у нiзкай адукаванасцi i маральных заганах святароу i манахау.
Закранаючы эпоху Рэнесанса i Рэфармацыю, А.У. Гурко не знаходзiць патрэбным нават узгадаць Васiля Цяпiнскага, падаужальшка справы Ф. Скарыны, вядомага асветшка, публiцыста i кнiгавыдауца, якi у сваёй прадмове да Евангелля, выдадзенага iмаверна у радавым маёнтку Цятна Полацкага вая-водства каля 1570 г., палымяна выступiу у абарону беларускай мовы, адзначыушы праблему яе функцыя-навання у асяродку прывшеяванага саслоуя: "Бо а хто богобойный не задержить, на такую казнь божда гледечи, хто б не мусил плакати, видечи так великих княжат, таких панов значных... езыка своего славного занедбане, а просто взгарду" [19, с. 34].
Вельмi спецы^чна у раздзеле выглядае аналiз наступствау вайны памiж Расiяй i Рэччу Паспалiтай 1654-1667 гг.3 на этнаканфеаянальную сiтуацыю у рэгiёне, дзе аутар акцэнтуе увагу на маскоусюм перыядзе творчасцi С. Полацкага (с. 72-74) i на тым, што беларусюя рамеснiкi "внесли значительный вклад в развитие русской средневековой культуры" (с. 78). Чаго каштавала гэтая вайна Беларуа, i Падзвiнню у прыватнасщ, застаецца "па-за кадрам". Мiж тым палiтыка татальнага тэрору, гвалту i маса-вых дэпартацый, якую праводзiлi рускiя войскi на беларусмх землях, мела вынiкам дэмаграфiчную i сацыяльна-эканамiчную катастрофу. Так, калi казаць толью пра Падзвiнне, Вiцебскi i Полацкi паветы страцiлi адпаведна 74,8 i 74,8% насельнiцтва, а самi гарады - Полацк i Вщебск - пазбавiлiся больш за 90% сваiх жыхароу [20, с. 139-140]. Натуральна, што таюя жудасныя страты не маглi не пацягнуць за сабой i радыкальныя этнаканфесiйныя змены, асаблiва у гарадскiм асяродку. Як адзначае I.У. Чаквiн, пасля войнау сярэдзiны XVII - пачатку XVIII ст. "яурэi склалi асноуную этнадэмаграфiчную групу гара-джан, iстотна змяшушы тым самым этнасацыяльны i культурна-моуны малюнак беларускiх гарадоу, этнiчны склад мяшчанства" [14, с. 178].
Xарактарыстыка месца i ролi iудзеяу у этнаканфесшным ландшафце Падзвiння зведзена у раздзеле да пераказу "Вiцебскай дауншы" (1883) А. Сапунова (с. 99-100) i "Этнаграфiчнага агляду Вiцебскай губерш" (с. 109-110) А. Семянтоускага (1872) i нiякiх арыгiнальных думак аутара не утрымлiвае. Больш за тое, А.У. Гурко памылкова лiчыць, што яурэi перасялiлiся на тэрыторыю Падзвшня толькi у XVII ст. (с. 98), хаця прысутнасць яурэйскай грамады у Полацку фiксуецца ужо у XVI ст. Такая ж памылка даты-чыцца i часу з'яулення у рэгiёне рускiх стараверау, але у гэтым выпадку чытач мае выбар, каму давяраць: аутару, перакананаму, што стараабрадцы перасялiлiся у Падзвшне "столетием позднее, чем в Восточном Полесье" (г.зн. у апошняй чвэрщ XVIII ст.) щ А. Сементоускаму, цытаванаму у тэксце, якi гаворыць пра пачатак XVIII ст. (с. 76). Што датычыцца гiсторыi мусульманах абшчын рэгiёна (супольнасцi татарау у Докшыцах, Вiдзах, Глыбокiм), то у раздзеле яна не закранаецца увогуле, як i пытанне ролi рэлтйных чыннiкау у працэсе мiжкультурнага узаемадзеяння памiж беларусамi i рознымi этнiчнымi групамi (яурэямi, рускiмi стараверамi, латышам^ татарамi i iнш.) рэгiёна. Цалкам замоучваецца i каланiзатарскi аспект дзейнасщ рускай праваслаунай царквы пасля паустання 1863-1864 гг., калi яна "стала асноуным iнструментам русiфiкацыi краю" [21, с. 108].
У цэлым, раздзел А.У. Гурко вылучаецца адсутнасцю тэарэтычнага аналiзу i новых канцэп-туальных падыходау, iгнараваннем сучаснай гiстарыяграфiчнай базы па праблематыцы даследавання; па характары i змесце ёсць павярхоуным i кампiлятыуным у сваёй аснове атсаннем канфесiйнай гiсторыi Беларускага Падзвiння, якое практычна не закранае ролю i уплыу рэлiгiйных чыннiкау на этна-культурныя працэсы у рэгiёне.
Раздзел "Конфессии в Витебском Подвинье в ХХ-начале ХХ1 в." (А.У. Гурко, А.В. Гурко) выгодна адрозшваецца ад папярэдняга грунтоунай выбаркай архiуных матэрыялау, аналiзам шырокага кола статыстычных дадзеных, большай увагай да царкоуных i гiстарычных крынiц, а таксама дасле-даванняу па тэме, што дазволша аутарам даволi падрабязна ахарактарызаваць асноуныя тэндэнцыi, заканамернасцi i спецыфiку канфесшнай гiсторыi рэгiёна у азначаны перыяд. У прыватнасцi, падрабязна характарызуецца рэпрэауная палiтыка савецкай улады у адносшах да розных канфесiй: яе этапы, формы, змест i вынiкi для канфесшнага ландшафту Падзвiння як у даваенны, так i пасляваенны час. Дастаткова дэтальна, на падставе вялшай колькасцi архiуных крынiц, аналiзуецца i рэлiгiйнае жыццё рэгiёна у перыяд нацысцкай акупацыi 1941-1944 гг., асаблiвасцi развiцця асобных канфесiй i рэлшйных плыняу на сучасным этапе. Пры гэтым, як i пры даследаванш перыяду X-XIX ст., размова вядзецца менавiта пра канфесiйную псторыю, калi разгляд уплыву рэлiгiйных чыннiкау на этнакультурныя працэсы мае мар-гшальны i другасны характар.
Але ступень увап аутарау да розных этапау i з'яу у рэлiгiйным жыцщ Падзвiння ёсць скрайне нераунамернай. Так, канфесшная гiсторыя заходнiх раёнау Падзвшня, яюя у 1921-1939 гг. знаходзшся у складзе II Рэчы Паспалиай, асвятляецца у раздзеле надзвычай павярхоуна i коратка (с. 140), у той час як крышнаггам i прыхiльнiкам Веры Бахаi - каларытнай, але абсалютна маргiнальнай з'яве у культурна-рэлiгiйным ландшафце рэгiёна - прысвечаны дэтальны i разгорнуты аналiз (с. 171-178). Да таго ж, аутары звязваюць уключэнне Заходняй Беларуа у склад польскай дзяржавы з завяршэннем I Сусветнай вайны (с. 130), хаця гэтая падзея стала вышкам вайны памiж Польшчай i Савецкай Рааяй i заключэння Рыжскай мiрнай дамовы (1921).
Пры характарыстыцы значэння рыма-каталiцкага касцёлу у этнакультурным развiццi Беларускага Падзвiння на сучасным этапе выкарыстоуваюцца састарэлыя штампы савецкай пстарыяграфп, якiя сут-насна скажаюць рэальную сiтуацыю, калi аутары свярджаюць, што каталшю клiр i у цяперашнi час мае прапольскую арыентацыю, выяуленую у "назначении священнослужителей из Польши, использовании польского языка в богослужении и делопроизводстве" (с. 187). Той факт, што у пачатку XXI ст. бела-руская мова пачынае дамшаваць у багаслужэннях каталщюх пастырау, а таксама у выданнях i iнтэрнэт-рэсурсах рыма-каталiцкай царквы на Беларуа, у раздзеле змоучваецца.
3У аутара гэтая вайна пазначана як "русско-польская" (с. 75, 78), што адсылае да калашяльнай савецкай тэрмшалоги, якая не прадугледжвала пстарычынай суб'ектнасц1 для беларусау у складзе ВКЛ [ РП.
У заключнай частцы раздзелу аутары дэманструюць сучасныя этнасацыялапчныя метады дасле-давання этнаканфесiйнай праблематыкi. Грунтам далёкасяжных высновау стала апытанне, праведзенае (мм - незразумела) у 2015 г. сярод 50 студэнтау будаушчага факультэта Полацкага дзяржаунага Унiверсiтэта. Рэпрэзентатыунасць выбаркi, змест пытанняу i адказау, узровень аналiзу апошнiх паказ-ваюць, што складальнiкi анкеты маюць даволi ускоснае дачыненне як да этналогп, так i сацыялогii. Так, фармулёука пытання пра шанаванне святых i рэлiгiйных святау адлюстроувае дзiвосныя формы народнага праваслауя: "Какие святые и святыни, связанные с сельскохозяйственными занятиями, почитаются в Вашей местности (по православному церковному календарю): 30 марта - день св. Зосимы и праздник пчеловодов, 6 мая - день св. Юрия - праздник пастухов, 10 ноября - день Параскевы Пятницы, покровительницы ткачества, 14 ноября - праздник кузнецов (?), 22 мая и 19 декабря - день св. Николая -покровителя земледельцев, пастухов и конюхов." (с. 195). Сярод адказау на пытанне "Выполняются ли в Вашей семье религиозные обряды (крещение, похороны, венчание). Какие с Вашей точки зрения существуют особенности в выполнении этих обрядов в Вашей местности?" у якасщ найбольш паказальных i шфарматыуных прыводзяцца наступныя: "Да, (обряды) которые показали мне родители"; "Проводятся похороны по традиции дедов" (с. 195-196). У першым выпадку трэба разумець, што абрады хрышчэння, вянчання i пахавання студэнту прадэманстравалi бацью. Друп ж адказ аутары раздзелу зразумелi як ука-занне на "региональные особенности" абрадавых традыцый. Зрэшты, за няпэунымi фармулёукамi "много опросных листов", "многие респонденты" цяжка зразумець дакладныя вынш, асаблiва, калi самi аутары у iх блытаюцца. На адной i той жа старонцы пазначаецца, што да лшу "няверуючых" аднесла сябе 22% апытаных (11 чалавек), але адначасова з "терминами «неверующий, агностик или атеист» соотносит себя 3 респондента"(с. 194). Зразумела, што падобнае апытанне наурад цi можа адлюстроуваць рэальную этнаканфесiйную сiтуацыю i узровень рэлiгiйнасцi моладзi Падзвiння на сучасным этапе.
Трэцяя глава "Этническая структура Витебского Подвинья в ХХ - начале XXI в." (А.А. Крумплеуская) прысвечана характарыстыцы этнадэмаграфiчных працэсау у рэгiёне i аналiзу дзей-насцi нацыянальна-культурных аб'яднанняу на тэрыторыи сучаснай Вiцебскай вобласцi. У першым раздзеле аутар знаёмiць чытача з вынiкамi I перапiсу насельнiцтва Расшскай iмперыi (1897) у той частцы, якая датычыцца Вiцебскай губернi. Але нават простая рэтрансляцыя статыстычных дадзеных адбываецца з памылкамi i скажэннямь Указваючы этнiчны склад Вялiжскага павету, аутар пазначае долю беларусау у складзе насельнiцва у 17,07% (с. 205), у той час як у першакрынщы, на якую спасылаецца А.А. Крумплеуская, знаходзiм 47,07%. Адносна Вялiжскага, Невельскага i Себежскага паветау сцвяр-джаецца, што "именно в этих уездах к концу XIX в. отмечалась наиболее высокая концентрация представителей данной (русской - У.Л.) этнической группы (47,9 %)"(с. 212), што пярэчыць дадзеным, ужо працытаваных аутарам, калi 47,09% насельнщтва рускiя складалi толькi у Себежсмм павеце, а у Вялiжскiм i Невельскiм iх колькасць была куды меншай - 1,3 i 7,1% (с. 205).
Незразумелым стае, чаму аутар абмяжоуваецца у сваiм аглядзе храналагiчнымi рамкамi ХХ - па-чатку ХХ1 ст., калi дадзеных па этнадэмаграфи рэгiёна ранейшага перыяду (хаця б канца ХУIП - Х1Х ст.) дас-таткова, а характарыстыка этнiчнага складу Падзвiння (што дэкларуецца у назве главы), не улiчвае дадзеныя перапiсу 1897 г. па Новаалександраусшм павеце Ковенскай губерш i па Дзiсненскiм павеце губерш Вiленскай, у склад яшх уваходзша Браслаушчына, Дзюненшчына, Мёршчына, Пастаушчына i Шаркаушчына.
Абсалютна некрытычна А.А. Крумплеуская падыходзщь i да вынiкау ператсу 1921 г., што пра-водзiуся у II Рэчы Паспалiтай, дадзеныя якога аутар прымае на павер, не праводзячы нiякага параунання ш з лiчбамi перапiсу 1897 г., ш з матэрыяламi перапiсу 1931 г., бо менавгга апошнi яскрава адлюстроувае вынш палашзатарскай палiтыкi на тэрыторыи Заходняй Беларус у мiжваенны перыяд [22, с. 182-183]. Але куды больш правакацыйнай ёсць аутарская выснова, якая суправаджае лiчбы ператсу 1921 г., (паляю нiбыта складалi 69,5 / 43,8 / 51,6 / 42,1% насельнщтва у Браслаусюм, Дунiлавiцкiм, Дзiсненскiм i Докшыцкiм паветах адпаведна (с. 211): "Примечателен тот факт, что, несмотря на все политические преобразования на протяжении ХХ в., населению западной Витебщины удалось сохранить некоторые особенности в этнической структуре до сегодняшнего времени" (с. 211-212). Гэты пасаж А.А. Крум-плеускай трэба разумець як указанне на тое, што этшчныя паляю складаюць блiзу паловы насельнiцтва заходшх раёнау Падзвiння?
Нiякiм чынам у раздзеле не улiчваюцца этнадэмагафiчныя страты, нанесеныя насельнiцтву Падзвiння (як беларусам, так i этнiчным групам палякау, яурэяу, латышоу, лiтоУцаУ i шш.) масавымi рэпрэсiямi 1930 - пачатку 1950-х гг. Гэтая акалiчнасць наводзщь на думку, што змоучванне альбо рэту-шаванне драмат^гчн^1х падзей у этшчнай гiсторыi беларусау - гэта не проста асабiстая пазiц^Iя шэрагу аутарау (С.А. Ш^1длоускага, А.У. Гурко, А.А. Крумплеускай), але ёсць узгодненай канцэпцыяй усяго выдання, што выразна супрацьпастауляе яго сучасным падыходам у нацыянальнай беларускай гiстар^Iяграфii.
Абмiнаючы пытанне Халакосту на тэрыторыи рэпёна (прыводзяцца толью прыблiзныя лiчбы ахвяр на Браслаушчыне), аутар хаваецца за шбыта нераспрацаванасцю тэмы у айчыннай пстарыяграфи (с. 213-214), але грунтоунае даследаванне А.1. Корсак менавiта па гэтай праблеме нават не узгадваецца [23]. У той жа час куды больш увап адведзена дзейнасцi трох кiтайскiх падпольшчыкау у акупаваным Вщебску, што аутар iнтэрпрэтуе як спецы^чную рысу этнасац^гяльнага ландшафту усёй Вщебшчыны (с. 214-215).
Ан^з этнасацыяльнага развщця Беларускага Падзвiння у другой палове XX - пачатку XXI ст. зводзщца, па сутнасцi, да перадрукоую статыстычных дадзеных перапiсау насельнiцтва i тэарэтычнага асэнсавання прыведзеных фактау не утрымлiвае. Радыкальныя змены у сацыяльнай структуры насель-нiцтва (напрыклад, iмклiвыя тэмпы урбанiзацыi i дэпапуляцыi вясковага насельнщтва) папросту канста-туюцца, але iх прычыны i значэнне для этнакультурнага развiцця рэгiёна не разглядаюцца.
Дастакова фармальны характар носiць i агляд нацыянальна-культурных аб'яднанняу Вiцебскай вобласщ у 1980-х гг. - пачатку XXI ст., калi за пералшам грамадскiх арганiзацый цяжка зразумець iх змест i характар дзейнасцi, як тое ёсць з Русюм культурным цэнтрам "Русь", з Вщебскай фшяй рэс-публiканскага грамадскага аб'яднання "Русское общество" i аб'яднаннем "Русская община", яюя "выступают за укрепление связей с национально-культурными объединениями России, Украины, Беларуси"(с. 226). Не зразумела, щ функцыянуе на сённяшнi дзень украшскае нацыянальна-культурнае аб'яднанне "Родислав", якое прыгадваецца толькi у 2006 г., i па якiх прычынах перастау кнаваць ансамбль польскай песнi "Мерыца", яю дзейнiчау у Мёрскiм раёне (с. 227). Больш падрабязна i змя-стоуна ахарактарызавана дзейнасць яурэйсюх нацыянальна-культурных аб'яднанняу г. Вщебска (с. 228-231), але падобныя аб'яднаннi у Полацку i Оршы засталiся па-за увагай. Спрэчным выглядае i асноуны вышк дзейнасцi яурэйскiх грамадскiх аб'яднанняу, яю А. А. Крумплеуская бачыць у "активном межэтническом сотрудничестве еврейского и белорусского этносов по различным направлением" (с. 228), хоць пры-ведзеныя матэрыялы яскрава сведчаць, што прыярытэтнай задачай гэтых суполак ёсць захаванне i развiццё культурных i рэлiгiйных традыцый яурэйскай дыяспары.
Значнае месца у раздзеле займае асвятленне творчасцi асобных творчых калектывау i аб'яднанняу (псторыка-культурны клуб "Княжыч", фальклорны гурт "Варган"), а таксама фестываляу i мера-прыемствау, якiя адлюстроуваюць i рэпрэзентуюць этнакультурныя традыцыi Падзвiння. Аднак актуальны стан, характар дзейнасщ i праблемы функцыянавання раённых цэнтрау народнай творчасщ, сельскiх дамоу культуры i мясцовых фальклорных (народных) калектывау, на жаль, не разглядаюцца, хаця iх роля у захаванш i мiжпакаленнай перадачы традыцыйнай спадчыны, безумоуна, з'яуляецца прыярытэтнай.
Глава "Семья и семейные традиции Белорусского Подвинья" утрымлiвае у сабе раздзелы, пры-свечаныя сям'i i традыцыям сямейнага выхавання у канцы XIX - пачатку XXI ст. (Л.В. Ракава), асаб-лiвасцям шлюбна-сямейных адносiнаУ у савецкi час i на сучасным этапе (I.В. Раманенка), а таксама адметнасцям пахавальнай абраднасщ беларусау Падзвiння (I.У. Сарокiна). У першым раздзеле даволi грунтоуна характарызуецца тыпалогiя беларускай сялянскай сям'i дарэвалюцыйнай эпохi (хаця у назве раздзела пазначаны храналагiчныя рамкi канца XIX - пачатку XXI ст.), унутрысямейныя адносшы, шмат увагi удзяляецца прынцыпам i прыёмам народнай педагогiкi i маральна-этычным, працоуным аспектам выхавання дзяцей. Аднак у традыцыйным грамадстве аграрнага тыпу гэтая сфера сацыяльнай культуры ёсць з большага унiверсальнай i у асноуных сваiх рысах мала чым адрозшваецца на Падзвiннi i Палессi, што прызнае i пастаянна пазначае аутар: "В традициях белорусов Подвинья, как и других регионах Беларуси, нормой были отношения любви и теплоты к детям со стороны матери и отца."; ".следует отметить, что в основе традиционного воспитания на Подвинье, как и в целом в Беларуси, было трудовое воспитание" (с. 256, 275). У цэлым, асноуныя палажэнш першай части главы адсылаюць да вядомай манаграфи Л.В. Ракавай [24].
Раздзел, дзе разглядаецца спецыфка шлюбна-сямейных адносiнау у савецкую эпоху i у сучаснасцi, грунтуецца на значнай пстарыяграф1чнай базе i дастаткова шырошм коле архiуных крынiц, а таксама на профшьных iнтэрнэт-рэсурсах, што дазволша аутару выявщь i ахарактарызаваць асноуныя тэндэнцыi у развiццi шстутута сям'i на тэрыторыi Падзвiння у найноушы час. Прасочана зменлiвасць у характары сям'i, дынамiка павелiчэння колькасщ мiжэтнiчных шлюбау, кафiцыенты шлюбау / разводау, нараджальнасцi / смяротнасцi у розныя пер^1яды паваеннай гiсторыi i сучаснасцi, разгледжана праблема старэння сельскага насельнiцтва рэгiёна i зменлiвасць каштоунасных установак адносна сям'i i гендэрных роляу у ёй.
Змест раздзела "Особенности погребальной обрядности белорусов Придвинья в Х1Х - начале ХХ1 в."(!.У. Сарокiна) нагэтулькi насычаны памылкамi i недакладнасцямi, што вымагае асобнай рэцэнзп, бо ёсць абсалютным узорам ненавуковага падыходу у асвятленнi такога значнага феномену традыцыйнай культуры. Пазначым толью асноуныя хiбы. Цытаванне навуковых прац у тэксце адбываецца у фармаце перакладу на рускую мову пры адсутнасцi вылучэння цытат двукоссямi. Здавалася б простае тэхшчнае парушэнне патрабаванняу ВАК РБ, на самой справе, запауняе адсутнасць аутарскага тэксту фрагментамi прац iншых даследчыкау (У.М. Сысова, Т.I. Кухаронак, У.Я. Аусейчыка, У. А. Лобача). Пры аналiзе праблематыкi аутар iгнаруе асноуныя працы па тэме, а таксама базавыя этнаграфiчныя i фальклорныя крынiцы. Так, у раздзеле не выкарыстаны праца М. Ашмеле, зборнiкi А. Шлюбскага i П.В. Шэйна ("Матэрыялы да вывучэння..."), зборнiк "Пахаваннi. Памiнкi. Галашэнш". Не прапрацаваны Архiу Полацкага дзяржаунага унiверсiтэта (у працы выкарыстаны толью раней апублiкаваныя iншымi даследчыкамi матэрыялы з архiву, што у сваю чаргу выклiкае пытаннi аб рэальнай працы аутара з самiмi крынiцамi), Архiу Iнстытута мастацтвазнауства, этнаграфii i фальклору НАН Беларусi. Такi падыход прывёу да таго, што у працы паутараюцца агульныя высновы з ужо апублшаваных раней прац.
Значная колькасць спасылак у раздзеле носщь фэйкавы характар, калi 1.У. Сарокiна цытуе няiсныя у арыпнальных тэкстах звестш цi палажэннi. Так, па спасылцы на працу У.М. Сысова4 на с. 298 ([8, с. 255]; [8, с. 256]) мы знаходзiм у арыпнале шфармацыю пра абрад хрэсьбiнау, але шяк не пра пахавальны рытуал, што робщь падобныя спасылкi у тэксце абсурднымi i бессэнсоУнымi. Гэтаксама i галашэнне на с. 305, а таксама тэзкы на с. 307 не маюць нiякага дачынення да пазначаных старонак у працы В.1. Мь шынай, на якую спасылаецца аутар. На с. 308 пазначаецца: "По свидетельству В.А. Лобача, основу трех-сферной модели образовывали сакральные локусы: храм (верх), дом (средний локус), кладбище (низ)", але у артыкуле, на яю спасылаецца аутар, падобных штэнцый не утрымлiваецца.
Мае месца i просты падлог, калi цытата з працы аднаго аутара прыпiсваецца шшаму. Напрыклад, на с. 309 характарыстыка семантыкi труны ёсць лiтаральным перакладам энцыклапедычнага артыкула У. Лобача "Дамавша", але спасылка пры гэтым даецца на працу Я. Карскага "Беларусы". Таксама адсут-нiчае разуменне памiж эмпiрычнымi i тэарэтычнымi даследаваннямi, блыташна памiж уласна крынiцай i яе навуковым аналiзам, што выяуляецца у некарэктнай стылiстыцы тэкста. Сучасным даследчыкам (У.М. Сысову, А.К. Байбурыну) аутар прытсвае матэрыялы этнографау Х1Х - пачатку ХХ ст. (М. Аш-меле, П. Шэйна, якiя навукоуцы выкарысталi у сваiх працах (с. 299, 300, 304). Самастойны зварот 1.У. Сарокiнай да першакрынiц прыводзщь да парадаксальных высноу. "В сельской местности продолжает активно бытовать следующий обычай: во время шествия похоронной процессии нужно разбудить маленького ребенка.", - пазначае аутар на с. 308, але пры гэтым спасылаецца на працу Е. Раманава (1912), прысвечаную этнаграфп Гродзенскай губерш. Не менш праблемна выглядаюць i уласныя тэзюы аутара, калi "женщина является центральной фигурой погребального обряда" (с. 299), а да традыцыйных памшальных стравау беларусау Падзвiння адносiцца "рысавая каша" (с. 315).
Бессютэмная кампiляцыя i перадрукоуванне вынiкау прац iншых даследчыкау часам робiцца неахайна. Аутар, верагодна пры перакладзе на рускую мову, губляе словы i сэнс становщца зусiм iншым, а высновы шшых даследчыкау - незразумелымi. Так, 1.У. Сарокiна на с. 299 прытсвае уяулент аб старых, што адбiраюць "долю" у маладых, беларусам Падзвшня i спасылаецца на працу У. Аусейчыка, дзе гаворыцца пра пауднёвых славян. А на с. 316 аутарка "заблыталася" у структуры грамадзянскага рытуалу пахавання, няправiльна зразумеушы (цi пераклаушы) высновы з прац У. Аусейчыка (^ як i у многiх iншых выпадках, без спасылю на арыгiнал, што з'яуляецца элементарным плагiятам).
Абсалютна недапушчальнымi з гледзшча навуковай этыкi i прафесiяналiзму выглядаюць у тэксце раздзела рускамоуныя пераклады палявых этнаграфiчных матэрыялау, яюя вельмi часта папросту штучна прэпаруюцца з артыкулау iншых даследчыкау. Адзначым, што патрабаванне да захавання аутэнтычнасш палявых запiсау пры iх публшацыи ёсць базавым для даследчыка народазнаучага накiрунку, i гэтага прынцыпа прытрымлiваюцца навуковыя выданнi Беларусi, Расii, Польшчы i iншых краiн, калi вядзецца пра цытаванне беларускiх экспедыцыйных матэрыялау. Неквалiфiкаваны пераклад беларускамоуных даследаванняу на рускую мову прывёу да стылютычных хiбау i памылак абразлiвага характару: "злокачественная магия" замест "зламыснай маги" у арыгiнале (с. 314), а беларусюя хаутуры перакладаюцца аутарам словам "халтуры" (с. 312). Зрэшты, апошняя памылка ёсць знакавай i сiмптаматычнай, бо выдатна адлюстроувае навуковы узровень даследавання 1.У. Сарокiнай.
Глава "Регионально-локальная специфика календарной обрядности Подвинья" (Т.Д. Рабец), як i папярэдш раздзел зборнiка, не можа разглядацца як самастойнае i арыгiнальнае даследаванне, бо уяуляе сабой рэфератыуны тэкст, аснову якога складае пераказ адпаведных раздзелау з выданняу "Фальклор Мiёршчыны: каляндар" (2002), "Традыцыйная мастацкая культура беларусау. Т. 2. Вщебскае Падзвшне" (2004), а таксама тома БНТ "Жанщьба Цярэшкi" (1992) i артыкула Т.1. Кухаронак, пры-свечанага адметным масленiчным традыцыям рэгiёна. Паказальным ёсць i спiс выкарыстанай лiтаратуры, яю змяшчае 12 пазiцый, што адпавядае мiнiмальным патрабаванням для 1 курса гумаштарных факуль-тэтау пры натсанш курсавых работ. Пры гэтым некаторыя працы, на якiя спасылаецца аутар, маюць даволi цмяныя адносiны да этнакультурных традыцый Падзвiння5. Уласна аутарская кампанента зво-дзiцца да шэрагу шчым не абгрунтаваных i проста памылковых тэзiсау: "Рождество Христа пришлось на день рождения Бога Солнца, день весеннего возрождения Солнца совпал с днем воскресения Христа"; "Что касается именно Беларуси, то здесь в XIV в. начало года в различных регионах не совпадало. Та территория, которая входила в состав Речи Посполитой, с 1364 г. праздновала рождение года 1 января." (с. 326)6; "В древности Пасха праздновалась в честь Бога Солнца - Даждьбога - в день весеннего равноденствия и означала собой победу Солнца над тьмой и начало нового года" (с. 347-348). Часам, Т.Д. Ра-бец пярэчыць сваiм уласным сцвярджэнням: "Однако территориально волочебные обряды разграничиваются с колядными по принципу взаимоисключения: там, где распространен волочебный обряд, редко встречается либо полностью отсутствует колядование" (с. 327), але праз старонку знаходзiм, што "наиболее яркими проявлениями самобытности календарной традиции Подвинья являются. колядование" i "волочебные обряды" (с. 329).
4Паусюль у тэксце Уладз1м1р М1нав1ч Сысоу падаецца як В. Н. Сысов, бо аутар раздзелу нават не ведае поунага ¡мя вядомага беларускага даследчыка.
5 Власова, Г.И. Обрядовый фольклор восточных славян Казахстана / Г.И. Власова. - Астана, 2005.; Времена года: православный народный календарь / сост. В. Соколовский. - Пермь, 1991.
6Але беларусмя земл1 увайшл1 у склад Рэчы Паспалггай у вышку Люблшскай унп 1569 г.
Узроуню тэкста адпавядае i шюстрацыйны матэрыял, калi практычна усе фотаздымкi, змешчаныя у раздзеле, не маюць атрыбутацыи (дата, месца, аутарства здымкау) альбо спасылак на крынщы, адкуль яны узятыя, што ёсць грубым парушэннем патрабаванняу да афармлення навуковага тэксту. У гэтым сэнсе паказальным ёсць фотаздымак шфармацыйнага агенства "ЮграРЯО", на якiм адлюстраваны абрад Вадохрышча у Xанты-Мансiйскай аутаномнай акрузе РФ (с. 339).
Знаёмства з главой "Материальная культура Белорусского Подвинья" спараджае пытанш не столью да аутарау раздзелау, колькi да навуковага рэдактара (А.В. Гурко), яю адказвае за структуру выдання i яго змястоунае напауненне. Бо сакральны i мемарыяльны ландшафт Беларускага Падзвшня у першую чаргу маюць адносшы да духоунага свету жыхароу рэпёну (традыцыйнай карцiны свету, мiфа-лапчных i рэлiгiйных уяуленняу у цеснай сувязi з абрадавымi практыкамi уах узроуняу, феномена куль-турнай i калектыунай памяцi, механiзмау семiятызацыi прасторы i аб'ектывацыi гiсторыi) i ёсць вытворнымi ад яго, а не проста наборам матэрыяльных аб'ектау. Падобная неразборлiвасць у катэ-гарызацыi прадмета даследавання становiцца зразумелай, калi улiчыць той факт, што уласна матэ-рыяльныя аспекты традыцыйнай культуры беларусау Падзвiння (рамёствы, промыслы, гаспадарчыя занятю, народнае дойлiдства, сiстэма жыццязабеспячэння) у зборшку практычна не разглядаюцца. Таюм чынам, штучнае уключэнне раздзелау па сакральным i мемарыяльным ландшафтах у главу, прысвечаную матэрыяльнай культуры, мела мэтай прыхаваць вiдавочныя лакуны у калектыунай манаграфii.
Што датычыцца непасрэдна раздзелау, то даволi змястоуным i вывераным у метадалагiчным i фак-талагiчным плане з'яуляецца даследаванне Ю.С. Пракоф'евай, прысвечанае сакральнаму ландшафту Падзвшня, дзе аутар плённа спалучыу багаты вопыт уласных палявых пошукау з тэарэтычным аналiзам праблемы, дзеля чаго быу выкарастаны значны корпус навуковай лиаратуры па азначаным пытаннi. У раздзеле грунтоуна даследуецца сiмвалiчны статус i рытуальныя функцыi разнастайных сакральных эле-ментау традыцыйнага культурнага ландшафту рэпёна (культавых крынiц i камянёу, каплiц i пры-дарожных щ аброчных крыжоу), вызначае спецыфiку iх ушанавання у розныя гiстарычныя эпохи Матэрыял, змешчаны у раздзеле, выдатна праiлюстраваны вялiкай колькасцю экспедыцыйных фота-здымкау аутара, што падвышае каштоунасць праведзенага даследавання у цэлым. Сярод недахопау раздзелу можна назваць невыразнае адасабленне "культавых" i "сакральных" элементау ландшафту, адсутнасць картаграфи i далёка ня поуную характарыстыку рытуальнай прагматыкi храма у рамках абра-давага i будзённага жыцця вясковай супольнасцi.
Комплексным падыходам i сiстэмным аналiзам характарызуецца раздзел Ю.С. Пракоф'евай "Традиционное ткачество белорусов Подвинья: ритуально-символический аспект", дзе аутар вызначае рытуальна^фалапчныя кантэксты як уласна ткацкага промысла, так i сiмвалiчную пра-гматыку вырабау народнага тэкстылю у абрадах каляндарнага i сямейнага цыклау, а таксама у рытуалах аказiянальнага тыпу. Каштоуным ёсць i гiсторыка-параУнальны ракурс праведзенага даследавання, калi традыцыi народнага ткацтва Падзвшня разглядаюцца у кантэксце мiжкультурнага узаемадзеяння у зоне беларуска-рускага памежжа.
Раздзел "Мемориальный ландшафт Полоцко-Витебского Подвинья" (С.У. Грунтоу) мае характар тэарэтычнага агляду асноуных прынцыпау i заканамернасцяу фармавання мемарыяльнага ландшафту рэпёна, што адзначае i сам аутар: "Рассматривая различные типы памятников и мест захоронений Полоцко-Витебского Подвинья, мы в самых общих чертах рассмотрели генеалогию современного мемориального ландшафта." (с. 416). На высоюм аналпычным узроуш характарызуюцца асаблiвасцi паха-вальных помнiкаУ розных эпох i сацыяльных груп (сялянства, шляхты, мяшчанства), а таксама спецыфша яурэйскiх могшак. Пэуная увага удзяляецца мемарыялiзацыi знакавых ваенных падзей (Вайна 1812 г., Вялшая Айчынная вайна). Але зуам не узгадваюцца "месцы памяцi" таюх этнiчных груп, як рускiя стараабрадцы, татары, латышы i iх месца у структуры культурнага ландшафту Падзвшня. Таксама не закранаецца пытанне семантыю пахавальных знакау, уласцiвых менавiта для старых вясковых могiлак Падзвiння [25]. Што да суаднясення аутарам курганных пахаванняу з "дагiстар^Iчнай эпохай" (с. 405-406), то яно з'яуляецца памылковым, бо пераважная большасць курганау на тэрыторыи Падзвiння датуецца перыядам Полацкага княства (К-КИ стст.), што шяюм чынам "дагiстарычным" не з'яуляецца.
Разгляд традиций харчавання этнiчных супольнасцяу Падзвшня ХХ - пачатку ХХ1 ст. (Н.С. Бункевiч) ёсць змястоуным i пазнавальным у частцы, прысвечанай асаблiвасцям сучаснай нацыя-нальнай кухнi украшцау, палякау, рускiх, татарау, яурэяу, армян i азербайджанцау, якiя пражываюць на тэрыторыи рэпёна. Аднак кулiнарныя трацыцыи уласна беларусау Падзвiння асвятляюцца надзвычай павярхоуна i бегла, па-за пстарычным кантэкстам iх развiцця. Практычна не разглядаюцца таюя сегменты, як экстрэмальная кухня, асаблiва актуальная у ваённы час i першыя паваенныя гады, рытуаль-ная гастранамiя i змены у кулiнарным кодзе каляндарных i сямейных абрадау другой паловы XX -пачатку XXI ст., спосабы i вiды нарыхтовак прадуктау на зiмовы сезон, прысмакi i напоi (у т.л. алка-гольныя), рэнесанс этшчных традыцый харчавання у сферы турызму i грамадскага харчавання. Магчыма, аутар iмкнууся да прапарцыянальнага асвятлення розных кулшарных традыцый, але, калi харак-тарыстыка традыцый харчавання беларусау займае у раздзеле такi ж аб'ём, як i апiсанне азербай-джанскай цi лiтоускай кухнi, гэта спараджае заканамернае пытанне: якая традыцыя дам^е у рэгiёне?
Уключэнне главы "Художественная i театральная культура Витебского региона" у структуру зборшка з'яуляецца даволi спрэчным, бо раздзелы "Художественная жизнь Витебского региона в 1917-1924 гг." (Т.П. 1ванова) i "Театральная культура Витебщины" (В.М. Ярмалшская) слаба звя-заныя з агульнай парадыгмай калектыунай працы i маюць аутаномны характар. Пры гэтым тэкст Т.П. 1вановай прысвечаны хоць i вельмi яркаму, але скрайне кароткаму перыяду у мастацкiм жыцц менавiта Вiцебска, а сам Вщебсю рэгiён, як гэта заяулена у назве, увогуле не разглядаецца. Таюм чынам: цi iснавала мастацкае жыццё на тэрыторыi Падзвiння да 1917 i пасля 1924 г.? Калi гэта так, то чаму у выданнi адсутнiчае яго аналiз i характарыстыка?
Што датычыцца раздзела В.М. Ярмалшскай, то першая яго частка ёсць простым пастаронкавым пераказам манаграфп Г.1. Барышава "Театральная культура Белоруссии XVIII века" (1992), а другая з большага прысвечана дзейнасцi вщебсмх тэатрау - Нацыянальнага акадэмiчнага драматычнага тэатра iмя Я. Коласа i тэатра "Лялька" (с. 515-533). Яюм чынам змест раздзелу звязаны з этнакультурнымi пра-цэсамi на тэрыторыи Падзвiння, застаецца незразумелым, асаблiва, калi узяць пад увагу, што аутар не зна-ходзiць патрэбным нават узгадаць творчую дзейнасць 1гната Буйнщкага, роля якога у стварэннi нацыя-нальнага беларускага тэатра была каласальнай.
Заключная глава зборнiка "Этнокультурные процессы на пограничье" складаецца з трох раздзе-лау, абсалютна нятоесных паводле свайго зместу i прадмета даследавання. Так, у раздзеле "Славянское население в Восточной Латвии. История формирования" (Р.А. Грыгор'ева) на падставе шырокага кола пстарычных крынщ i матэрыялау маштабных палявых даследаванняу даецца дэтальны аналiз этна-сацыяльных працэсау на тэрыторыи Усходняй Латви (Латгалii) як дыяхронным, так i сiнхронным вымя-рэннi, вызначаецца праблематыка мазаiчнасцi этнанацыянальнай iдэнтычнасцi насельнiцтва рэгiёна (у т.л. беларусау) у кантэксце складаных соцыякультурных i палiтычных фактарау. Але падобнае дасле-даванне у дачыненнi да беларуска-рускага памежжа у главе адсутшчае. Адпаведна, гiстарычны i культурны лёс дзясяткау тысяч беларусау, яюя, паводле перапiсу 1897 г., пражывалi у Вялiжскiм, Невельскiм, Себежскiм паветах Вщебскай i Краснiнскiм павеце Смаленскай губерш, але у ХХ ст. апынулкя па-за ме-жамi беларускай дзяржавы, нiякiм чынам у выданш не асвятляецца.
Гэткая ж фрагментарнасць уласщвая i характарыстыцы этнакультурных кантактау у зоне памежжа на сучасным этапе. У раздзеле "Этнокультурные связи Витебской области со странами Балтии" (А. Ьерпна) характарызуюцца iнтэнсiунасць, узроУнi, формы i змест мiжкультурнага узаемадзеяння з Латвiяй i Лiтвой у канцы ХХ - пачатку ХХ1 ст. (сумесныя трансгранiчныя праекты, фестывалi, куль-турныя праекты). Але этнакультурныя сувязi Беларускага Падзвшня з расiйскiмi рэгiёнамi на сучасным этапе у главе шяшм чынам не асвятляюцца, што падводзщь чытача да высновы аб iх поунай адсутнасцi, што, зразумела, не адпавядае рэчаiснасцi. У раздзеле "Семейные обряды смоленско-псковско-бело-русского по-граничья" (Т.А. Лютова) характарызуецца толькi адзiн сегмент народнай культуры у зоне беларуска-рускага памежжа, што абумоулена прадметам дысертацыйнага даследавання аутара7. Сам тэкст не суправаджаецца атводнай спасылкай на крынiцы даследавання, што аутаматычна надае яму навукова-папулярны характар.
Уважлiвае знаёмства з выданнем "Этнокультурные процессы Белорусского Подвинья (Витебщины) в прошлом и настоящем" дазваляе не пагадзщца з занадта апымктычным падсумаваннем А.У. Гурко, якая заключае, што у "представленной монографии дан всесторонний анализ богатого духовного и материального наследия Витебского Подвинья" (с. 623) i "впервые комплексно представлены современные научные подходы в отношении этнической истории, этнокультурных процессов в Витебском Подвинье" (с. 626). Вщавочна, што жаданы iдэал так i не быу дасягнуты, пра што сведчаць рэальныя вынiкi. Народнае дойлiдства, дэкаратыуна-прыкладное мастацтва, сiстэма жыццязабеспячэння, промыслы, народная медыцына i знахарства, як яе складовая частка, магiчныя практыкi i сiмвалiчныя прадпiсаннi, мiфалагiчныя уяуленнi i "народнае хрысцiянства", мiжэтнiчныя стасункi i этнiчныя стэрэа-тыпы, фальклорны ландшафт Падзвшня i яго спецыфiка на агульнаэтшчным фоне, феномен культурнай памяц у традыцыйнай карцiне свету i семiятычныя механiзмы аб'ектывацыi гiсторыi у рамках лакальных супольнасцяу рэпёна... Гэта далёка не поуны пералiк пытанняу, праiгнараваных у зборнiку. I гэта без улшу тых лакунау, што пазначаныя вышэй. "Современные научные подходы" выявшся (за выключэннем асобных раздзелау) у iгнараваннi вялiкага масiву палявых крынщ, змешчаных у Фальк-лорным архiве Полацкага дзяржаунага унiверсiтэта, Архiве IМЭФ НАН Беларусi i дзясяткау сучасных навуковых публiкацый, прысвечаных этнакультурным асаблiвасцям Падзвiння8, у фрагментарнасцi i ат-сальным характары даследавання, адсутнасц тэарэтычнага аналiзу i перавазе кампшяцыйнага падыходу, што у сукупнасцi не толью не узбагачае, але дыскрэдытуе беларускую акадэмiчную навуку у ХХ! ст.
Зразумела, немагчыма абыйсцi увагай i навуковае рэдагаванне калектыунай працы, дакладней, яго поуную адсутнасць. Сур'ёзныя i вiдавочныя памылкi, шматлiкiя сэнсавыя недарэчнасцi, падмена наву-ковасцi рэфератыунасцю i скразнымi кампiляц^Iямi i нават грубыя хiбы у афармленнi, яюя проста немагчыма не зауважыць, засталкя па-за увагай навуковага рэдактара, яю у сiлу сваiх прафесiйных кам-петэнцый вучонага сакратара акадэмiчнага шстытута абавязаны пiльнавацца патрабаванняу ВАК РБ да
7 Семейные обряды русско-белорусского пограничья в контексте этнополитической истории. XIX - начало XXI в.: автореф. дис. ... канд. ист. наук : 07.00.07. ИЭА им. Н.Н. Миклухо-Маклая РАН. - М., 2006. - 41 с.
Традиционный этнокультурный и языковой ландшафт Витебско-Псковского пограничья в конце ХГХ - начале ХХI вв. : библиограф. указатель / под общ. ред. Н.В. Большаковой ; сост.: Н.В. Большакова, В.Е. Овсейчик. - Псков : ЛОГОС, 2017. - 168 с.
зместу i афармлення навуковага тэкста. Такое стауленне можа быць патлумачана толькi занадта адда-леным доступам як да прадмета даследавання, так i да сучасных прынцыпау этналагiчнай навукi.
ЛИАРАТУРА
1. Ц1тоу, В.С. Этнаграф1чная спадчына: Беларусь: краша i людз1 / В.С. Цпоу. - Мшск : Беларусь, 2001. - 208 с.
2. Шыдлоусю, С. А. Уласныя ¡мёны у кшзе Я. Баршчэускага "Шляхцщ Завальня" як крынща рэканструкцыи этшчнай карцшы свету прывел1яванага саслоуя Беларускага Падзвшня / С.А. Шыдлоусю // Беларускае Падзвшне: вопыт, методыка i вынш палявых даследаванняу (да 80-годдзя пачатку археалапчных даследаванняу у г. Полацку) : зб. навук. прац рэсп. навук.-практ. семшара, Полацк, 20-21 лютап. 2008 г. / пад агульн. рэд. Д.У. Дука, У.А. Лобача. -Наваполацк : ПДУ, 2009. - С. 287-290; Шыдлоусю, С.А. "Зашсю" В.М. Севергша як крынща па псторыи i этнаграфи Беларускага Падзвшня / С.А. Шыдлоусю // Беларускае Падзвшне : вопыт, методыка i вынш палявых i мщдысцыплшарных даследаванняу : зб. навук. арт.П м1жнар. навук. канф., Полацк, 17-18 красав. 2014 г. : у 2 ч. Ч. 2 / Полацк. дзярж. ун-т; пад агульн. рэд. Д.У. Дука, У.А. Лобача, С.А. Шыдлоускага. - Наваполацк : ПДУ, 2014. - С. 265-267.
3. Чарняусю, М.М. Бронзавы век на тэрыторыи Беларус / М.М. Чарняусю. - Мшск : Народная асвета, 1981. - 64 с.; Калечыц, А. Плямёны на тэрыторыи Беларус у новым каменным веку / А. Калечыц, М. Чарняусю // Псторыя Беларус : у 6 т. / рэдкал. М. Касцюк (гал. рэд.) [1 шт.]. - Мшск : Экаперспектыва, 2000. - Т. 1. Старажытная Беларусь: Ад першапачатковага засялення да сярэдзшы XIII ст. - С. 34-52.; Чернявский, М. Поселения северобелорусской культуры / М. Чернявский // Материалы и исследования по археологии России и Беларуси. Комплексное исследование и синхронизация культур эпохи неолита - ранней бронзы Днепровско-Двинского региона. Сборник статей. - СПб., 2012. - С. 160-177.; Чарняусю, М.М. Да праблемы розначытання матэрыялау пауночнабеларускай культуры у беларускай i расшскай археалапчнай лпаратуры / М.М. Чарняусю // Супольнасщ каменнага i бронзавага вякоу м1жрэчча Вюлы i Дняпра : М1жнар. навук. канф., прысвечаная 75-1 годдзю М1хала Чарняускага. Тэзюы дакладау. 5-7 сакавжа 2013 г. - Мшск : Тэхналопя, 2013 г. - С. 39-40.; больш поуны пералж прац Маема Чарняускага: http://history.by/be/chernyavskiy/
4. Шмидт, Е.А. Кривичи Смоленского Поднепровья и Подвинья (в свете археологических данных) / Е.А. Шмидт. - Смоленск, 2012. - 168 с.
5. Санько, С. Ыёны Бацькаушчыны. Крыуя / С. Санько // DRUVIS. Альманах цэнтру этнакасмалоги "Крыуя". - 2005. -№ 1. - С. 7-18.
6. Дзермант, А. Крыв1чы. Пстарычна-этнагенетычны нарыс / А. Дзермант // DRUVIS. Альманах цэнтру этнакасмалоги "Крыуя". - 2005. - № 1. - С. 19-36.
7. Мжул1ч, А. Беларусю этнас па антрапалапчных дадзеных: псторыя i сучаснаць / А. Мжул1ч // Беларусь у сютэме трансеурапейсгах сувязяу I тыс. н.э. : тэзюы дакладау 1 паведамленняу м1жнар. канф., М1нск, 12-15 сак. 1996 г. -Мшск, 1996. - С. 54-56.
8. Емяльянчык, В. Роля м1грацый у фарм1раванш антрапалапчнага складу беларусау (да г1сторы1 праблемы) /
B. Емяльянчык // Псторыка-археалапчны зборшк. - 1997. - Вып. 11. - С. 5-8.
9. Шадыра, ВЛ. Этнакультурная с1туацыя на поуначы Беларус1у канцы I тыс. н.э. (да пытання аб раншх крыв1чах) / В.Т. Шадыра // Псторыя 1 археалопя Полацка 1 Полацкай зямл1 : матэрыялы VI М1жнар. навук. канф., 1-3 лют. 2012 г. : у 2 ч. - Полацк : НПГКМЗ, 2013. - Ч. 1. - С. 322-330.
10. Самонова, М.Н. Рогьволодъ - Ragnvaldr: к вопросу о возможной идентификации / М.Н. Самонова // Полацк у псторыи 1 культуры Еуропы : матэрыялы М1жнар. навук. канф., Полацк, 22-23 мая 2012 г. - Минск: Беларус. навука, 2012. - С. 73-78.
11. Кежа, Ю.М. Станауленне улады Рагвалодау сютэме сацыяльных адносш Полацкай зямл1 / Ю.М. Кежа // Весшк ПДУ, Сер. А. Гумаштар. навуга. - 2017. - № 1. - С. 89-95.
12. Дучыц, Л.У. Браслаускае Паазер'е у IX - Х^стст. : Пст.-археал. нарыс / Л. У. Дучыц / пад рэд. Г. В. Штыхава. - М1нск : Навука 1 тэхнжа, 1991. - 120 с.; Дернович, С.Д. Скандинавские древности эпохи викингов в Беларуси / С.Д. Дернович. -Минск : Белорусская наука, 2006. - 64, [22] с.: ил.; Лобач, У.А. "Валыарып" пауночнабеларусюх паданняу: амволжа 1 тыпалопя вобразу / У.А. Лобач // Весшк ПДУ. Серыя А. Гумаштар. навую. - 2016. - № 9. - С.36-44.
13. Аусейчык, У.Я. Да пытання аб этнакультурным раянаванш Беларускага Падзвшня / У.Я. Аусейчык // Беларускае Падзвшне: вопыт, методыка 1 вышга палявых 1 м1ждысцыплшарных даследаванняу : зб. навук. арт. IV м1жнар. навук. канф. да 50-годдзя Полацкага дзяржаунага ушвератэта, Полацк, 19-20 крас. 2018 г. / Полацга дзяржауны ун1верс1тэт ; пад агул. рэд. : А. I. Корсак. - Наваполацк, 2018. - С. 177-189.
14. Чаквш, ¡.У. Этшчныя працэсы у XIV - першай палове XVII ст.; Беларусга этнас у другой палове XVII - XVIII ст. // Беларусы. - Т. 4: Вытога 1 этшчнае развщцё / рэдкал.: В. К. Бандарчык [1 1нш.]. -М1нск : Беларус. навука, 2001. -
C. 48-170; 171-213.
15. Xристианство народное / О.В. Белова // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н.И. Толстого; Институт славяноведения РАН. - М. : Межд. отношения, 2012. - Т. 5 : С (Сказка) - Я (Ящерица). - С. 462-466.
16. Саганов1ч, Г. Пауночная Беларусь у ашсанш Пауля Одэрборна / Г. Саганов1ч // Беларусга пстарычны агляд. - 2005. -Т. 12. - С. 167 - 189.
17. Даленга-Xадакоускi, З. Выбранае / З. Даленга-Xадакоускi. - Мшск : Беларусга кшгазбор, 2007. - 444 с.
18. Грыцкевiч, А.П. Брэсцкая ушя 1596 / А.П. Грыцкевiч // Энцыклапедыя псторыи Беларуш : у 6 т. / Беларус. Энцыкл. ; рэдкал.: БЛ. Сачанка (гал.рэд.) ^ шш.]. - Мiнск : БелЭн, 1994. - Т. 2. Белщк - Гiмн. - С. 98-99.
19. Прадмовы i пасляслоуi паслядоунiкау Францыска Скарыны / АН БССР, !н-т лiтаратуры iмя Я. Купалы : уклад., уступ. арт. i камент. У.Г. Кароткага. - Мшск : Навука i тэхшка, 1991. - 308 с.
20. Сагановiч, Г. Невядомая вайна: 1654-1667 / Г. Сагановiч. - Мшск : Навука i тэхнiка, 1995. - 144 с.
21. Шыбека, З. Нарыс псторыи Беларуш (1795 - 2002) / З. Шыбека. - Мшск : Энцыклапедыкс, 2003. - 490 с.
22. Этнаграфiя беларусау: гiстарыяграфiя, этнагенэз, этнiчная псторыя / В.К. Бандарчык ^ шш.]. - Мiнск : Навука i тэхнiка, 1985. - 215 с.
23. Корсак, АЛ. Генацыд яурэйскага населынiцтва на тэрыторыi Вiцебскай вобласщ. 1941 - 1943 гг. : аутарэф. дыс. ... канд. пст. навук : 07.00.02 / АЛ. Корсак ; Беларус. дзярж. пед. ун-т iмя М. Танка - Мшск, 2008. - 25 с.
24. Ракава, Л.В. Традыцыи сямейнага выхавання у беларускай вёсцы / Л.В. Ракава. - Мшск : Ураджай, 2000. - 111 с.
25. Прохарау, А. Шост з пауколам. Мiфа-рытулыная семантыкапахавальнага знаку з Пауночнай Беларусi / А. Прохарау // DRUУIS. Альманах цэнтру этнакасмалоги "Крыуя". - 2008. - № 2. - С. 81 - 88.
д-р. гкт. навук У.А. ЛОБА Ч (ПолацК дзяржауны утверЫтэт)
