CC BY
14УДК 395(161.3)
1.Г. БАЧЫЛА, канд. пст. навук, старшы выкладчык кафедры этналоги, музеялоги 1 псторыи мастацтвау пстарычнага факультэта, Беларуси дзяржауны ушверсггэт, г. Мшск, Рэспублша Беларусь
Статья поступила 28 марта 2018г.
КАФЕДРА ЭТНАЛОГ11, МУЗЕЯЛОГ11 I Г1СТОРЫ1 МАСТАЦТВАУ Г1СТАРЫЧНАГА ФАКУЛЬТЭТА БДУ:
ВОПЫТ ПАЛЯВЫХ ЭТНАГРАФ1ЧНЫХ ДАСЛЕДАВАННЯУ
Артыкул прысвечаны анал1зу дзейнасц кафедры этналоги, музеялоги 7 г1сторъи мастацтвау БДУ у галте правядзення палявых этнаграф1чных даследаванняу. Аутар характарызуе актуальнасць, ме-тодыку / тэматыку экспедыцыйнай працы, раскрывае яе геаграф1ю, пазначае асноуныя вынт пра-цы у «полг», знаёмщь з апублгкаванымг палявымг матэрыяламг.
Ключавыя словы: этналог1я, палявыя этнаграф1чныя даследаванм, экспедыцыя, кафедра этналоги, музеялоги 7 г1сторыи мастацтвау, Беларусь.
Адным з асноуных метадау вывучэння культуры этнасау з'яуляюцца палявыя даследаванш. Гэты метад стау шырока практыкавацца з сярэдзшы XIX ст., не згуб1у ён сваёй актуальнасщ 1 на сучасным этапе. Выкарыстанне у навуковых этналапчных працах палявых матэрыялау, сабраных даследчыкам асабюта, значна павышае навуковую значнасць яго работ. Таму авалодванне навы-кам1 палявых даследаванняу з'яуляецца неад'емнай часткай у працэсе падрыхтоую прафесшных этнолагау.
З самага пачатку юнавання (2001 г.) кафедры этналоги, музеялогп { псторьп мастацтвау на пстарычным факультэце БДУ яе выкладчык рэгулярна ладзяць палявыя этнаграф1чныя даследаванш ва ус1х пстарычна-этнаграф1чных рэпёнах Беларуси З методыкай { практыкай работы у «полЬ> студэнты знаёмяцца у межах спецыяльнага курса «Метады палявых этнаграф1чных даследаванняу», як распрацаваны I чытаецца загадчыкам кафедры этналоги, музеялоги I псторыи мастацтвау, прафесарам Т.А. Навагродсюм. Праграма спецкурса прадугледжвае вывучэнне псторыи палявых даследаванняу, падрыхтоуку экспедыцыи, аргашзацыю палявых этнаграф1чных даследаванняу, вядзенне палявой дакументацыи. Шмат увап надаецца складанню апытальшкау па самых розных праблемах беларускай этналоги (разнастайныя аспекты матэрыяльнай, духоунай I са-цыяльнай культуры, этшчныя групы на Беларус1).
Правядзенню кожнай экспедыцыи папярэдшчае змястоуная { карпатл1вая падрыхтоучая праца. Яна складаецца з двух этапау. Першы - навуковая падрыхтоука, друп - матэрыяльнае забеспячэн-не экспедыцыйнай працы. У межах навуковай падрыхтоую высвятляецца, што ужо вядома па абранай тэме (тэмах) экспедыцыи, вызначаюцца мэты { задачы будучай палявой працы. Для гэтага вывучаецца спецыяльная лггаратура, па магчымасщ праводзщца праца з музейным1 прадметам1. Асобная увага звяртаецца на геаграфда раёна, у яюм будуць праводзщца даследаванш, яго ла-пстычныя магчымасщ. Навуковая падрыхтоука экспедыцыи завяршаецца складаннем яе праграмы, а таксама апытальшкау. Асабл1вую карысць апытальнЫ прадстауляюць для тых, хто толью пачы-нае сваю працу у «полЬ>.
Этап матэрыяльнага забеспячэння будучай экспедыцыи праводзщца не менш дбайна. Г. Громау адзначау, што «если археологов образно называют историками, вооруженными лопатой, то этнографа можно назвать историком, вооруженным фотоаппаратом и блокнотом» [1, с. 20]. У сувяз1 з тым, што аснашчэнне этнаграф1чных экспедыцый ¡мкшва пашыраецца 1 удасканальваецца, то за-62
мест блакнота выкарыстоуваецца дыктафон (некаторыя палевiкi выкарыстоуваюць iх адначасова), важнае значэнне таксама мае пытанне забяспечанасщ экспедыцыi электроннымi носьбiтамi, ноут-букам^ планшэтамi. Кожны дзень па завяршэнш працы у «полЬ> удзельнт экспедыцый пе-раводзяць сабраныя аудыёматэрыялы у тэкставы фармат, абавязкова афармляючы так званы «пашпарт шфарманта».
Падчас палявых этнаграфiчных даследаванняу iх удзельнiкамi выконваюцца розныя вiды работ: асабiстае назiранне, апытанне мясцовых жыхароу, збор этнаграфiчных прадметау, фотафiксацыя вышкау назiрання, апрацоука сабранага матэрыяла, яго расшыфроука i набор, складанне легенд для кожнага сабранага прадмета.
Штогод для правядзення палявых этнаграфiчных даследаванняу супрацоунiкамi кафедры эт-налогii, музеялогii i гiсторыi мастацтвау выбiраецца новае месца. Дзякуючы загадчыку кафедры, прафесару Т.А. Навагродскаму, досвед палявых этнаграфiчных даследаванняу актыуна папуляры-зуецца сярод студэнтау факультэта, прыцягвае перспектыуных маладых даследчыкау у галiну эт-налогii. Экспедыцый ладзяцца у цiкавейшыя куточкi Беларуси Белавежская пушча, ваколiцы Мiрскага замка, Беларускае Палессе, беларуска-лггоускае памежжа i iнш.
Палявыя этнаграфiчныя даследаваннi на пстарычным факультэце пачалi праводзiцца яшчэ з лiпеня 1998 г. разам з археолагамi на Браслаушчыне. Тады была створана спецыяльная група, якая займалася зборам этнаграфiчных матэрыялау. Яе Удзельнiкамi праводзiлася вывучэнне традыцый харчавання, радзшных звычаяу i абрадау беларусау, народнай педагогiкi i iнш. Вынт даследаван-ня былi прадстаулены на навукова-практычнай канферэнцыi у горадзе Браслау i надрукаваны у «БраслаУскiм сшытку».
Пасля стварэння у чэрвенi 2001 г. кафедры этналогп, музеялогii i гiсторыi мастацтвау пачалiся праводзiцца самастойныя палявыя этнаграфiчныя даследаваннi. На працягу 20 год юраушком эт-награфiчных экспедыцый з'яуляецца доктар гiстарычных навук, прафесар Т.А. Навагродсю. Разам з м працуюць 1.С. Махоуская (2001-2007), С.А. Захаркевiч (2008-2017), 1.У. Алюнша (2009-2015), 1.Г. Бачыла (2016-2017). У палявых даследаваннях прымаюць удзел студэнты, магiстранты i аспiранты кафедры.
У 2001-2003, 2005 i 2008 гг. палявыя даследаванш па традыцыях харчавання i вуснай гiсторыi мясцовых жыхароу праводзшся у гарадскiм пасёлку Мiр Карэлiчскага раёна Гродзенскай вобласщ, а таксама у вёсках Вялшае Сяло, Прылукi, Засценак, Мiранка, Аюцавiчы, Сiмакава, Возер-скае гэтага ж раёна. Даследаванш у гарадскiм пасёлку Ружаны Пружанскага раёна Брэсцкай воб-ласцi, а таксама у навакольных вёсках былi праведзены у лшеш 2004 г. Летам 2006 г. этнаграфiч-ныя матэрыялы па зменах у традыцыях харчавання збiралiся у вёсках Гольчыцы, Кулiкi, Барок, Ржэука, Вынiшчы, Кальчыцы, Копань, пасёлку Нява Слуцкага раёна Мiнскай вобласцi. Вёсю Дзмiтравiчы, Каменюкi, Вялiкалессе, Чарнакi, Чвiркi, Падомша, Хамуцiны, Панасюкi, Падбела, Пашую Камянецкага раёна Брэсцкай вобласцi вывучалюя у лiпенi 2007 г.
Збор палявога матэрыялу па традыцыях харчавання летам 2009 г. ажыццяуляуся у вёсцы Мо-таль 1ванаускага раёна Брэсцкай вобласцi. Па загадзя распрацаванаму апытальшку студэнты ажыццяулялi апытанне мясцовых жыхароу па традыцыйнай культуры насельнiцтва Палесся. Вышкам дадзенага даследавання сумесна з Беларусюм грамадскiм аб'яднаннем «Адпачынак у вёсцы» i пры фiнансавай падтрымцы Мiжнароднай арганiзацыi па рэгiянальнаму развiццю была падрых-тавана i выдадзена праца «Народная кухня маталян», прэзентацыя якой адбылася у жнiунi 2009 г. на фестывалi «Мотальскiя прысмакi 2009».
Чарговая летняя экспедыцыя кафедрай этналогп, музеялогп i гiсторыi мастацтвау у 2010 г. ладзшася у вёску Тышкавiчы 1ванаускага раёна Брэсцкай вобласщ. Тэрыторыя беларуска-лiтоУскага памежжа даследавалася у лiпенi 2011 г.: матэрыялы збiралiся у Астравецкiм раёне Гродзенскай вобласщ у вёсках Гальчуны, Гелюны, Гервяты, Рымдзюны, Пелiгрында, Петрыю i iнш.
У лiпенi 2012 г. палявыя этнаграфiчныя даследаваннi былi паспяхова праведзены у вёсцы Се-межава Капыльскага раёна Мiнскай вобласщ, а у лiпенi 2013 г. - у горадзе Глыбокае Вщебскай вобласцi. Вёскi Стары Лепель i Юркаушчына Лепельскага раёна гэтай жа вобласщ стат аб'ектам вывучэння падчас працы у экспедыцыi у лшеш 2014 г.
Палявыя этнаграфiчныя матэрыялы па народнай культуры жыхароу вёсак Слабодка, Завер'е, Вусце, Гаурылава, Луш, Юрылава Браслаускага раёна Вiцебскай вобласщ збiралiся у лiпенi 2015 г. [2, с. 26-27].
У 2016 г. чарговая экспедыцыя праходзша у Барысаусюм раёне Мiнскай вобласцi. Базай яе правядзення стала вёска Мсщж, якая знаходзщца непадалёк ад Вщебскай вобласщ i мае цiкавую i багатую гiсторыю. Першае упамiнанне пра Мсщж адносщца да XIV ст. У розныя часы маёнтак
63
знаходзiуся ва уласнасцi Радзiвiлау, Тышкевiчау, Сапег, ХраптовiчаУ, i нарэшце Слiзняу, якiя з другой паловы XVIII ст. стат адзiнымi уладальнiкамi маёнтка. Менавгга яны адбудавалi тут дваранскую сядзiбу, рэшткi якой захавалiся да нашага часу. Даследаваннi праводзiлiся не толью у самой вёсцы Мсщж, але i у блiжэйшых населеных пунктах. Гэта вёскi Мрай, Волаю, Макауе, Халмоука, Загор'е, Гаражанка, Собалеука, Нiукi, Броды, пасёлак iмя Вароускага. За перыяд працы у Мсщжсюм краi было апытана больш за 50 шфармантау. Сабраны матэрыял прадстаулены на 288 старонках, зроблена больш за 150 фотаздымкау. Этнаграфiчныя экспанаты, а сярод iх сталярныя шструменты, ручнiкi, ночвы, былi перададзены у дар Мсцiжскай сярэдняй школе. Каштоуным экспанатам, знойдзеным падчас дадзенай экспедыцый, стау праваслауны абраз, атрыманы ад мясцовай пажылой жыхаркi. Яго па завяршэнш палявых даследаванняу супрацоУнiкi кафедры перадалi для правядзення атрыбуцыi i далейшага захавання у Нацыянальны пстарычны музей Беларусi.
Экспедыцыя 2017 г. была прысвечана стогадоваму юбiлею вывучэння вiчынскiх палян 1.А. Сербавым. Даследчык унёс значны уклад у этнаграфiчнае вывучэнне Беларусi. Ён быу адным з першых этнографау, якi услед за М.Я. НiкiфароУскiм, А.К. Сержпутоусюм i Е.Р. Раманавым нада-вау вялiкую увагу вывучэнню вытворчай дзейнасщ i матэрыяльнай культуры беларускага сялян-ства. 1саак Абрамавiч быу пастаянным удзельнiкам усiх фальклорна-этнаграфiчных экспедыцый Акадэми навук БССР [3, с. 4]. Адной з грунтоуных прац 1.А. Сербава, матэрыял для якой збiрауся i апрацоувауся аутарам яшчэ у дарэвалюцыйны час, з'яуляецца этнаграфiчны нарыс «Вiчынскiя па-ляне» (1928). Перавыданне гэтай кнiгi стала магчымым дзякуючы намаганням прафесара Т.А. Навагродскага, а таксама спонсарскай падтрымцы i шчырай зацiкауленасцi выхадца з тых мясцш (в. Дварэц Лунiнецкага раёна Брэсцкай вобласщ) У.1. Пясоцкага.
Тадэвуш Антонавiч Навагродскi асабiста ужо бывау у этнаграфiчных экспедыцыях у дадзенай мясцовасщ. Таму вырашыу прывезцi у гэтае надзвычай цiкавае i гiстарычнае месца студэнтау-першакурснiкау. Матэрыялы па зменах i трансфармацыi традыцыйнай культуры мясцовых жыха-роу збiралiся у вёсках Вiчын, Дварэц, Дрэбск, Яжаукi, Язвшю, Сасноука, Кажан-Гарадок Лунiнецкага раёна. Падчас экспедыцый было зроблена некалью сотняу фотаздымкау i набыта звыш 50 этнаграфiчных прадметау. Сярод iх вышываныя ручнiкi, элементы традыцыйнага жаноча-га касцюмнага комплексу, керамiчныя вырабы, керасшавая лямпа, маслабойка, прас, кафямолка даваеннага часу. Сабраны i апрацаваны матэрыял агульным аб'ёмам 342 старонкi падрыхтаваны да друку. Група студэнтау-практыкантау спецыяльнасщ «Музейная справа i ахова псторыка-культурнай спадчыны», акрамя удзелу у палявой працы, мела магчымасць папрацаваць у Лунiнецкiм раённым краязнаучым музеi, куды у тым лiку была перададзена частка экспанатау, сабраных у мясцовых жыхароу.
Больш чым за 15 гадоу палявых даследаванняу кафедрай былi сабраны багацейшыя, каш-тоунейшыя матэрыялы. Частка з iх ужо надрукавана: «Народная кухня маталян. Кулшарныя тра-дыцыi Беларускага Палесся» (2009), «Кулшарная спадчына Белавежжа» (2010), «Народная кухня тышкауцоу» (2010), «Народная кухня Семежава» (2013). Яны з'яуляюцца каштоунай крынiцай для далейшага вывучэння розных аспеткау культуры беларусау, актыуна выкарыстоуваюцца пры пад-рыхтоуцы навуковых работ рознага кшталту: дыпломных праектау, кандыдацюх дысертацый. За гэты час кандыдацюя дысертацыi паспяхова абаранiлi даследчыкi, яюя у свой час былi актыунымi Удзельнiкамi штогадовых летнiх экспедыцый, некаторыя прыймаюць у iх удзел i зараз: М.А. Мiхайлец, А.Д. Якубшская, В.Э. Барташ, К.А. Шумскi, С.А. Захаркевiч, 1.У. Алюнiна, 1.Г. Бачыла.
Вопытным «палевiком», досвед працы у «полi» якога налiчвае ужо больш за 25 гадоу (пачына-ючы з 1992 г.), з'яуляецца прафесар Т.А. Навагродсю. Чвэрць стагоддзя даследчык у розных ку-точках Беларуш актыуна збiрае матэрыялы па традыцыях харчавання. У ходзе палявых эт-награфiчных даследаванняу ён iмкнецца найбольш поуна i падрабязна запiсаць рэцэптуру страу i тэхналогiю iх прыгатавання, звяртае увагу на прадметы хатняга начыння, посуд, фiксуе кулiнар-ную тэрмiналогiю, нярэдка назiрае за працэсам прыгатавання. Напрыклад, у лiпенi 2013 г. у г. Глыбокае Вщебскай вобласцi iм была зафiксавана падрабязная тэхналопя прыгатавання такiх страу, як: грыбная полiука, марцыпан, капытка, клёцю з душамi i iнш.
Палявыя матэрыялы былi пакладзены даследчыкам у аснову яго публшацый. А iх у навукоуца ужо больш за 100. Т.А. Навагродсю распрацавау сучасны тэарэтычны падыход да даследавання традыцый харчавання беларусау, вылучыу структурныя частю традыцыйнай культуры харчавання, увёу у навуковы зварот багаты фактычны матэрыял.
Кафедра этналогп, музеялогii i псторьи мастацтвау паспяхова ажыццяуляе мiжнароднае супрацоунщтва. Летам 2017 г. група студэнтау выпускнога курса пад юраунщтвам старшага выкладчыка 1.Г. Бачыла прымала удзел у праекце «Сшагоп Беларуси, яю ладзiуся сумесна з Акадэмiяй мастацтвау г. Вшьнюса (Лiтва). За час беларуска-лггоускай экспедыцып па Беларускаму Палессю вялося вывучэнне сiнагог у Столше i Кобрыне Брэсцкай вобласцi, спецыяльна даследавалася культура мясцовых жыхароу - жыллё, традыцыi харчавання, мiжэтнiчныя узаемаданосшы беларусау i яурэяу.
Такiм чынам, праца у «полЬ> па-ранейшаму застаецца надзвычай важнай i запатрабаванай часткай этналапчных даследаванняу. Этнолагi кафедры этналогп, музеялоги i гiсторыi мастацтвау пстарычнага факультэта БДУ плённа працуюць на шве падрыхтоую спецыялiстау, якiя грунтоуна валодаюць навыкамi палявой работы i асабюта прымаюць актыуны удзел у зборы матэрыялау у ходзе палявых этнаграфiчных даследаванняу.
Cnic лггаратуры
1. Громов, Г. Методика этнографических экспедиций / Г. Громов. - М. : Изд-во Московского университета, 1966. - 119 с.
2. Навагродсю, Т.А. Эвалюцыя традыцый харчавання беларусау у Х1Х - ХХ стст. / Т А. Навагродсю. - Мшск : БДУ, 2015. - 243 с.
3. Сербау, 1.А. Вiчынскiя паляне: матэрыяльная культура: этнаграфiчны нарыс Беларускага Палесся / прадм. Т.А. Навагродсю, Я.А. Пясцокая. - Мшск : БФК, 2005. - 88 с.
Рэзюмэ. Авалодванне навыкамi палявых даследаванняу з'яуляецца неад'емнай часткай у пра-цэсе падрыхтоую прафесiйных этнолагау на кафедры этналогii, музеялогii i псторып мастацтвау гiстарычнага факультэта БДУ. З самага пачатку юнавання кафедры (2001 г.) яе выкладчыю рэгу-лярна ладзяць палявыя этнаграфiчныя даследаванш ва усiх гiстарычна-этнаграфiчных рэгiёнах Беларуси Правядзенню кожнай экспедыцыi папярэднiчае падрыхтоучая праца, якая праходзiць у некалью этапау. Падчас палявых этнаграфiчных даследаванняу iх удзельнiкамi выконваюцца роз-ныя вiды работ: асабiстае назiранне, апытанне мясцовых жыхароу, збор этнаграфiчных прадметау, фотафiксацыя i iнш. Больш чым за 15 гадоу былi сабраны багацейшыя матэрыялы. Частка з iх ужо надрукавана.
Abstract. Mastering the skills of field research is an integral part in the process of professional ethnologists training at the department of ethnology, museology and history of arts of the faculty of history of BSU. From the very beginning of the department (2001) its workers regularly organize field ethnographic research in all historical and ethnographic regions of Belarus. Each expedition is preceded by preparatory work, which consists of several stages. During the field ethnographic research, the participants carry out various types of work: personal observation, communication with local residents, collection of ethnographic objects, photo-recording. For more than 15 years, rich materials have been collected. Some of them have already been published.
BACHYLA I.G., Cand. of Hist. Sc.,
Senior Lecturers of the Department of Ethnology, Museology and History of Arts, the BSU faculty of history, Minsk, Republic of Belarus
THE DEPARTMENT OF ETHNOLOGY, MUSEOLOGY AND HISTORY OF ARTS: AN EXPERIENCE OF ETHNOGRAPHIC RESEARCH IN THE «FIELD»
The article is devoted to the activities of the department of ethnology, museology and history of arts in conducting ethnographic research in the «field». The author describes the relevance, technique and them of the expeditionary work, reveals its geography, basic results of the work, an introduction to the published materials.
Keywords: ethnology, the ethnographic research in the «field», expedition, department of ethnology, museology and history of arts, Belarus.
References
1. Gromov, G. Metodika etnograficheskih expediciy [Methods of ethnographic expeditions]. Moscow, Moscow University publ., 1966. 119 p. (In Russian).
2. Navagrodski, T.A. Evalyutsya tradytsiy harchavannya belarusau u XIX - XX stst. [Evolution of eating habits traditions of Belarusians in the XIX - XX centuries]. Minsk, BSU, 2015. 243 p. (In Belarussian).
3. Serbau, I.A. Vichynskiya palyane: materyal'naya kultura: etnagrafichny narys Belaruskaga Palessya [Palyane of Vichyn: material culture: ethnographic essay of the Belarusian Polesye]. Minsk, BFC, 2005. 88 p. (In Belarussian).
Received 28 March 2018
