CC BY
9
1мплементацьп Нагойскага пратакола i пытанш аутарстх правоу у сферы народазнауства
Алена Ляшкевiч,
малодшы навуковы супрацоушк аддзела фалькларыстык i культуры славянах народау Цэнтра даследаванняу беларускай культуры, мовы i лiтаратуры НАН Беларус
Лалучылася да Нагой-скага пратакола Рэспублжа Беларусь у 2014-м, у год яго усту-_ плення у с1лу. Пратакол I з'яуляецца дадатковым дакументам да Канвенцьи ААН аб бiялагiчнай разнастайнасцi, прынятай у 1992 г. i ратыфжава-най Беларуссю у 1993-м. Пратакол удакладняе i пашырае палажэннi Канвенцьи.
У арт. 8j Канвенцыi аб бiяла-гiчнай раснастайнасцi гаворыц-ца, што краша, якая яе ратыфжа-вала, «суадносна са сваiм нацыя-нальным заканадауствам забяспе-чвае павагу, захаванне i перадачу ведау, новауводзшау i практыкi карэнных i мясцовых супольнас-
цей, што адлюстроуваюць трады-цыйны лад жыцця, значныя для захавання i устойлiвага выкары-стання бiялагiчнай разнастайна-сцi, садзейшчае iх шырэйшаму выкарыстанню з ухвалення i з уд-зелам носьбiтау таюх ведау, но-вауводзiнау i практыю, а такса-ма заахвочвае на супольнае ка-рыстанне на справядлiвай аснове выгодамi, што вынiкаюць з вы-карыстання такiх ведау, новауводзшау i практыю» [1].
Нагойсю пратакол уводзщь паняцце «традыцыйныя веды, звязаныя з генетычнымi рэ-сурсамЬ. Паводле арт. 12, краi-на, якая iмплементавала Пратакол, павшна улiчваць нормы звычаёвага права i традыцый-
ныя практыю карэнных i мясцо-вых супольнасцей адносна тра-дыцыйных ведау, звязаных з ге-нетычнымi рэсурсамi, а таксама ствараць умовы для супольна-га карыстання выгодамi ад iх [2]. Пратакол дае агульныя ары-енцiры, пакiдаючы за кожнай крашай-удзельнщай рашэнне на-конт формы iх увасаблення.
Для даследчыкау-народазнау-цау вельмi iстотным з'яуляецца арт. 7 Нагойскага пратакола: «...у адпаведнасщ з нацыянальным заканадауствам кожная краiна прымае меры для таго, каб дасяг да традыцыйных ведау, звязаных з генетычнымi рэсурсамi, нось-бiтамi якiх з'яуляюцца карэн-ныя i мясцовыя суполю, здзяй-
сняуся з папярэдняй i шфарма-ванай згоды цi ухвалення i пры удзеле гэтых карэнных i мясцо-вых суполак i былi усталяваны узаемна узгодненыя умовы» [2]. Сусветная тэндэнцыя атрымль ваць папярэднюю i шфармава-ную згоду рэспандэнта актуаль зуецца не толькi датычна трады-цыйных ведау, звязаных з гене-тычнымi рэсурсамi, а i падчас любых даследаванняу аб'ектамi яюх выступаюць людзi,- як гу-маштарнага, так i прыродазнау-чага наирунку. Засяродзiм-ся на практыцы атрымання па-пярэдняй i iнфармаванай згоды у народазнаучых даследаваннях (фалькларыстыка, антрапалопя, этнаграфiя, вусная гiсторыя). Тут можна выдзелщь дзве часам су-працьлеглыя тэндэнцыi:
■ ахова таямнщы прыватнага жыцця, ¡мкненне падаць атры-маныя ад тфарманта звестк настольт анашмна, накольт дазваляе фармат эксперыменту;
■ ¡мкненне даць поуны «пашпарт» атрыманых звестак (прозв1шча, 1мя, 1мя па бацьку, год I месца на-раджэння, месца жыхарства, ве-равызнанне I ступень адукавана-сц1 ¡нфарманта).
У ЗША дзейшчае Кодэкс эты-ю Амерыканскай антрапалапч-най асацыяцьп, як гаворыць, у прыватнасщ, што антрапола-гi не павiнны прыхоуваць мэты, магчымыя наступствы i крыш-цы падтрымкi даследчыцкiх пра-ектау, маюць рабiць усё магчы-мае, каб гарантаваць, што iх даследаванне не шкодзщь бяспе-цы, годнасщ i прыватнаму жыц-цю людзей, з якiмi яны працу-юць, i абавязаны вызначыць за-гадзя, щ жадаюць iнфарманты захаваць анашмнасць або атры-
маць вядомасць. «Звычайна зго-да даецца перад даследаваннем, але можа быць атрымана i пас-ля, калi гэта апраудана кантэкс-там цi працэсам даследавання» (арт. 3) [3]. У ЗША без шсьмовай дамовы з рэспандэнтам штэрв'ю нельга выкарыстаць, нават калi ёсць зафiксаваная на дыктафон вусная згода. У Заходняй Еуропе больш мяккая практыка - можна пазначыць толькi iмя i першую лiтару прозвiшча суразмоуцы. У Лггве няма агульнапрынятай практыкi. Вядома, што навукоу-цы з Клайпедскага ушверсггэта заключаюць з iнфармантам кара-ценькую дамову, дзе паведамля-ецца, што той не супраць выка-рыстання расповеду у навуковых i асветнщюх мэтах.
Асяродак «Гарадская брама - Тэатр ММ» у польсюм Лю-блiне займаецца успамiнамi пра яурэяу гэтага горада i прапануе шфармантам больш удакладне-ную дамову, дзе прашсаны шляхi выкарыстання звестак (публша-цыя, размяшчэнне у 1нтэрнэце). Ахоуваючы таямнiцу прыватнага жыцця, у Польшчы iмя i про-звiшча iнфарманта шыфруюць, потым звестю можна знайсцi у архiве. У публiчным дасягу можа быць пазначана «К1, жанчына, 50 гадоу». Прадстаунiкi Эстон-скага лiтаратурнага музея (структурная адзшка Акадэмii навук Эстони) спачатку размауляюць з шфармантам^ а напрыканцы гутаркi пытаюцца iмя, прозвш-ча, узрост i щ не супраць чала-век, каб яго расповед быу выка-рыстаны для навую. Калi чалавек не дау згоды на апошняе, у эстон-скай практыцы яго расповед усё роуна можа выкарыстоувацца, проста без iмя iнфарманта (тады
пазначаецца толькi месца пражы-вання, пол i узрост). У Расii няма агульнапрынятай пазiцыi аб атрыманш папярэдняй iн-фармаванай згоды. Па даступ-ных звестках, яно практыкуец-ца у шсьмовай форме пераважна для даследаванняу, што фшансу-юцца заходнiмi фондам^ калi тыя выстауляюць адпаведныя патра-баваннi. У публiкацыях часцей за усё пазначаюцца першыя лгта-ры прозвiшча, iмя i iмя па бацьку шфарманта, а таксама часам пол, узрост i месца жыхарства.
Паводле даступнай шфарма-цыi, з беларусюх даследчых уста-ноу вопыт сiстэматычнага атры-мання iнфармаванай згоды ма-юць дзяржауная установа адука-цып «1нстытут культуры Беларуа» (з лета 2017 г. - структурная адзшка Ушверсггэта культуры i маста-цтвау) i моладзевая грамадская аргашзацыя «Гiсторыка».
1нстытут культуры Бела-русi працавау над iмплемен-тацыяй Канвенцыi ЮНЕСКА аб ахове нематэрыяльнай куль-турнай спадчыны (далей НКС), якая была прынята у 2003 г., а уступiла у сшу у Беларусi у 2005-м. Згодна арт. 12.1 Кан-венцыi, кожная краша-удзель-нiца павiнна зрабiць адзш цi некалькi iнвентароу элементау НКС, што ёсць на яе тэрыторыь НКС - гэта практыи, формы па-дачы i выражэння, веды i навы-кi, а таксама звязаныя з iмi iн-струменты, аб'екты, артэфакты i культурныя прасторы, пры-знаныя супольнасцямi, групамi i у некаторых выпадках асоб-нымi людзьмi у якасщ часткi iх культурнай спадчыны. НКС вы-яуляецца, у прыватнасщ, у на-ступных абласцях:
a) вусныя традыцъп г формы вы-ражэння, ятя уключаюць мову у якасц1 носьб1та нематэрыяль-най культурнай спадчыны;
b) выканальшцтя мастацтвы;
c) звыча1, абрады, святы;
й) веды I сацыяльныя практык1, як1я адносяцца да природы I сусвету; е) веды I навык1, звязаныя з трады-цыйным1 рамёствам1 (арт. 2) [4]. Як бачым, у пункце 2й Канвенцыя ЮНЕСКА аб ахове НКС перагу-каецца з Нагойск1м пратаколам, кал1 узяць да разгляду веды аб ар-гашчным складшку прыроды. Пасля улучэння у Нацыяналь-ны швентар НКС (беларусю даступ-ны на сайце НушдЬегИаде.Ьу/пкз/) элемент можа трапщь у ахоуныя сшсы ЮНЕСКА. Адпаведна пункту 1.1.и.4 Аперацыйных дырэк-тыу па iмплементацыi Канвен-цьп, неабходнай умовай з'яуляецца вольная, папярэдняя i шфар-маваная згода носьбггау НКС [5]. На узор патрабаванняу ЮНЕСКА 1нстытут культуры Беларуа вы-рашыу атрымлiваць такую зго-ду для уах элементау, што уно-сяцца у Нацыянальны швентар. Носьбггы НКС падпiсваюць па-перу наступнага зместу: «Я, (про-звшча, iмя, iмя па бацьку), жы-хар (-ка) вёскi (назвы) раёна (на-зва) вобласцi, даю згоду на уклю-чэнне элемента нематэрыяльнай культурнай спадчыны (назва) у Дзяржауны спiс псторыка-куль-турных каштоунасцей Рэспублiкi Беларусь. Таксама згодзен (-на) прымаць удзел у мерапрыемствах па захаваннi дадзенага элемента». Аднак гэтая папера носщь дэкла-ратыуны характар i не адпавядае патрабаванням беларускага Закону аб аутарсюм праве.
Моладзевая грамадская ар-гашзацыя «Гiсторыка» працуе
над праектам «Apxiy вуснай псто-рыЬ> - онлайн-сховшчам электронных дакументау па вуснай псторьп Беларуci ХХ ст., да яюх аргашзаваны доступ на сайце nashapamiac.org, з мэтай за-хавання i спрыяння ix шырока-му выкарыстанню у даследчыц-Kix i адукацыйных мэтах. Псто-рыя Беларуci ХХ ст. фiкcуецца ва успамшах сведкау часу пад-час экспедыцый па усёй Беларуci. Пераважная большасць iнтэрв'ю фiкcуецца на вщэа, i для таго, каб выкласщ яго на сайце, з шфар-мантам падпicваецца дамова наступнага зместу: «Я, (прозвш-ча, iмя, iмя па бацьку), удзельнiк штэрв'ю, запicанага для праек-та «Беларусю арxiy вуснай псто-рыi» МГА «Псторыка», разумею, што мэта праекта - збор аудыя-i вщэауспамшау сведкау гicтарыч-ных падзей, а таксама дадатковых дакументау (фотаздымкау, электронных копш рукапicныx i дру-каваных дакументау), якiя адносяцца да зместу штэрв'ю. Я даю МГА «Псторыка» дазвол на права выкарыстання дадзенага штэрв'ю i дадатковых дакументау у наву-ковых, адукацыйных, асветнщюх мэтах, шляхам размяшчэння ix онлайн, на партале праекта «Бела-руcкi арxiy вуснай гicторыi» (www. nashapamiac.org). МГА «Псторы-ка» можа выкарыстоуваць мае прозвiшча i iмя, аудыя-, вщэаза-пic успамшу, фотаздымкi i iншыя дакументы, прадастауленыя мной (цалкам, без дадатковага узгад-нення; праз 10 гадоу; ананiмна; цi шш. умовы рэспандэнта)». Гэтая дамова не абцяжарана юрыдыч-най тэрмшалопяй i дазваляе ш-фарманту, яю не мае юрыдычнай адукацыi, зразумець, аб чым га-ворка. Агулам яна адпавядае За-
кону аб аутарсюм праве, аднак у выпадку узшкнення судовай спрэчю наурад щ зможа лiчыцца доказам.
Аутарскае права на этна-графiчныя матэрыялы застаец-ца у Беларуci досыць абстрактным паняццем. Судовыя справы у галiне iнтэлектуальнай улас-насщ вядуцца пераважна наконт камп'ютарных праграм i гандлё-вых знакау - сфер, дзе фiгуруюць грошы i ёсць за што судзщца. Але не факт, што так будзе заусёды. Напрыклад, ужо цяпер усведам-ляюць каштоунасць арxiyныx матэрыялау у Раcii: каб атрымаць электронныя копii даваенных беларуcкix калекцый 1нстытута рускай лiтаратуры Раciйcкай акадэмii навук, трэба заплацщь некалькi тысяч еура.
У беларуcкiм Законе «Аб аутарсюм праве i сумежных правах» (апошняя рэдакцыя - 2011 г.) не гаворыцца непасрэдна аб матэрыялах, сабраных у этна-графiчныx экспедыцыях [6]. Да-водзщца выводзiць правiлы ix выкарыстання з агульных па-лажэнняу. 1нфарманты маю-ць сумежныя правы на выканан-не народных песень, казак, тан-цау, аутар якix невядомы. Аднак, калi спрабаваць вызначыць статус гутарак, у тым лiку пра тра-дыцыйныя веды, звязаныя з ге-^^m^rni рэcурcамi, узнiкае шмат пытанняу. Каб трапiць пад дзеянне Закону аб аутарсюм праве, гэтыя гутарю павiнны вы-знавацца вышкам творчай дзей-наcцi, што не заусёды вщавоч-на. Калi праводзiць паралелi памiж даследчыкам, што раз-мауляе з рэспандэнтам, i жур-налicтам, якi робiць штэрв'ю, то апошшя (звычайна iнтэрв'ю,
што публжуюцца у СМ1) i лiчац-ца лiтаратурнымi аб'ектамi. Правы на iх звычайна прышсваюц-ца аутарам тэкстау. Аднак супра-цоунiк юрыдычнай кансультацыi, якi спецыялiзуецца на штэлекту-альнай уласнасцi, Яуген Партны, зауважыу, што унёсак суразмоуцы у штэрв'ю стварае большасць аб'ёму матэрыялу, а журналiст яго толью апрацоувае. Таму правы карэспандэнта i суразмоуцы на штэрв'ю павшны быць як мшь мум роунымь Этнаграфiчныя ж гутаркi - спецы^чныя аб'екты, якiя сумяшчаюць элементы жур-налiсцкага iнтэрв'ю i навукова-га даследавання. Аутарскiя правы на штэрв'ю як лгтаратурны аб'ект у частцы адказау-расповедау на-лежаць шфарманту. Даследчыкi маюць правы на штэрв'ю як лгта-ратурны аб'ект у частцы сваiх пы-танняу i агульнай яго будовы, аудыязапiсы (як на фанаграму, не на змест, што фармулюе шфар-мант), фотаздымю, экспедыцый-ныя дзённiкi, справаздачы.
Фармальна без шсьмовай згоды шфарманта з матэрыяламь атрыманымi падчас гутарю з iм, нельга нiчога зрабщь, нiякiм чы-нам апублiкаваць щ працытаваць. Выключэнне складае толькi выка-рыстанне у перыядычным друку: згода на гэта можа быць атрыма-на у вуснай форме (п. 45.6 Закону аб аутарсюх i сумежных правах).
Шмат увагi надаецца шфар-маванай згодзе, бо часта рэспан-дэнты у этнаграфiчных гутар-ках - людзi сталага веку i рознай ступенi адукаванасцi, якiя могуць папросту не разумець, навошта iх апытваюць. У беларускай сь туацып, калi шфарманты-вяскоу-цы могуць падазрона ставщ-ца да «чужых», адразу даставаць
шсьмовую дамову - значыць папросту спужаць суразмоуцу. Звычайна дамову ахвотна падшсваюць пасля размовы, пазнаёмiушыся з даследчыкам.
Пакуль бачыцца, што форма дамовы з шфармантам (вусная, шсьмовая, наколькi разгорнутая) павшна залежаць ад мэты выка-рыстання матэрыялау. Склада-на сабе уявщь, што усе беларускiя даследчыкi хутка i масава стануць практыкаваць атрыманне шсь-мовай iнфармаванай згоды, на-ват калi будзе праведзена вялшая асветнiцкая работа. Вельмi ктот-на, што у арт. 3 Закону аб аутарсюх i сумежных правах сцвяр-джаецца прыярытэт мiжнарод-ных дамоу Рэспублiкi Беларусь над гэтым законам. Таму падчас працы з традыцыйнымi ведамi, звязанымi з генетычнымi рэсур-самi, варта юравацца у першую чаргу Нагойскiм пратаколам.
Нефармальная шщыятыва «Вольны архiу» супольна з аб'яд-наннем «Фаланстэр» распраца-вала узор дамовы з шфармантам у этнаграфiчных экспеды-цыях. Дакумент сумяшчальны з мiжнароднай вольнай лiцэнзiяй Creative Commons «Attribution -ShareAlike 4.0» - культурнiцкiм аналагам вольнай лщэнзи на пра-грамнае забеспячэнне. Апроч ад-крытасцi, перавага таюх лiцэнзiй у тым, што яны карыстаюцца да-верам на мiжнародным узроунi,-адпаведна павышаецца верагод-насць супрацоунiцтва з замеж-нымi установамi.
Мэта вольнай лщэнзи - у га-рантаванш максiмальна шырокiх правоу на выкарыстанне i рас-паусюджванне матэрыялау для любой асобы, у чьим дасягу яны знаходзяцца. Дазваляецца у тым
лшу i камерцыйнае выкарыстанне. Узор дамовы, якую можна адапта-ваць пад патрэбы пэунага даслед-чыка цi даследчага шстытута, размешчаны тут: [7].
Такiм чынам, iмплементацыя Нагойскага пратакола i даследа-ванне традыцыйных ведау, звя-заных з генетычнымi рэсурсамi, актуалiзуе пытанш пра папярэд-нюю iнфармаваную згоду нось-бiтау такiх ведау, нематэрыяль-най культурнай спадчыны i фаль-клору наогул. Паводле белару-скага заканадауства аб аутарскiм праве, мiжнародныя дамовы маюць прыярытэт над нацыяналь-ным заканадауствам, таму адсут-нiчаюць юрыдычныя заслоны для практык атрымання папярэдняй iнфармаванай згоды у форме, якую вызначыла б мiжнарод-ная супольнасць. 1ншая справа, што такой формы няма, i няма адзiнства у меркаваннях розных даследчых iнстытуцый асобна узятых замежных краiн. Шляхам для Беларусi бачыцца напрацоука станоучага вопыту, напрыклад, Акадэмiяй навук, i распаусюдж-ванне яго на шшыя даследчыя установы праз асветнщюяя мера-прыемствы. СИ
Л1ТАРАТУРА
1. Канвенцыя ААН аб бшлапчнай разнастайнасц| // https://www. cbd.int/doc/lega l/c bd-en. pdf.
2. Нагойск пратакол // https://www.cbd.int/abs/doc/protocol/ nagoya-protocol-en.pdf.
3. Кодэкс этык1 Амерыканскай антрапалаг(чнай асацыяцы! // http:// ethics.americananthro.org/category/statement/.
4. Канвенцыя UNESCO аб ахове нематэрыяльнай культурнай спадчыны // http://livingheritage.by/Kanviencyja%20Ab%20 achovie%20niemateryalnaj%20kulturnaj%20spadczyny.pdf.
5. Аперацыйнае ираунщтва па выкананн! Канвенцьн аб ахове нематэрыяльнай культурнай спадчыны // http://livingheritage.by/ I CH-Operationa l_Directives-6.GA-RU%20 (1) .pdf.
6. Закон аб аутарсим праве iсумежных правах // http://kodeksy-by. com/za kon_rb_ob_avtorskom_prave_i_smezhnyh_pravah.htm.
7. Дамова з шфармантам (Вольны архiу) //https://docs.google.com/ document/d/1YuTvi75B5pUXPeKVJwJ5IHjSifQCsZVbOWQoGRvWcJg/edit.
ЁДОЁ» http://innosfera.by/2018/07/ copyright
