CC BY
7УДК 392.1(476)
Г1СТОРЫЯ ВЫВУЧЭННЯ НАРОДНАЙ КУЛЬТУРЫ БЕЛАРУСКАГА ПАДЗВ1ННЯ1
канд. г^т. навук, дац. У.Я. АУСЕЙЧЫК (Полацт дзяржауны утвератэт)
Разгледжана гкторыя этналагiчнага i фальклорнага вывучэння Беларускага Падзвтня. Вылучаны этапы у вывучэнш народнай культуры рэгiёна, ахарактарызаваны метады збору, апрацоук i ттэр-прэтацьп этнаграфiчных i фальклорных матэрыялау, раскрыта значэнне даследаванняу i iх уклад у вывучэнне традыцыйнай культуры рэгiёна. Прааналгзаваны працы, апублшаваныя з XVI ст. i да нашага часу. Нягледзячы на тое, што першыя даследаваннi з'явiлiся яшчэ у канцы XVI стагоддзя, сктэ-матычнае вывучэнне Падзвтня пачалося тольк у пачатку Х1Х стагоддзя. Таму асноуная увага звернута на даследаванм Х1Х - пачатку ХХ1 стагоддзя.
Ключавыя словы: гiстарыяграфiя, народная культура, Беларускае Падзвшне, этналогiя, фальк-лор, традыцыи, беларуск этнас.
Псторыя этнаграфiчнага i фальклорнага даследавання Пауночнай Беларуа мае даунюю традыцыю. Аднак фактычна да пачатку Х1Х ст. мэтанаюраванага вывучэння народнай культуры Беларуа, як уласна i рэпёна, не вялося. Працы, у яюх атсана культура мясцовага насельнщтва, з'яуляюцца хутчэй выклю-чэннем. Большая частка звестак пра побыт, звычаi, гаспадарчыя занятю жыхароу Пауночнай Беларусi у ХП-ХУШ стст. размешчана у мностве дакументау эканамiчнага, юрыдычнага i гаспадарчага характару (юрыдычныя акты, суднавыя кнiгi, граматы, вопiсы маёмасцi, завяшчаннi i г.д.), мастацкiх творах i рэлi-гiйных трактатах.
Пачынаючы з XVI ст. з'яуляюцца першыя працы краязнауча-этнаграфiчнага характару, яюя утры-млiваюць звесткi пра побыт i культуру насельнiцтва Беларусi. Немалаважнае значэнне у вывучэннi народнай культуры рэпёна у гэты перыяд мелi замежныя падарожнiкi, паслы, вайскоуцы, якiя наведвалi бела-рускiя земль Асаблiвае значэнне маюць звесткi тых iншаземцау, якiя працяглы час пражывалi на бела-рускай зямлi.
Фактычна першым, хто пакiнуу звесткi па народнай культуры жыхароу Падзвшня, быу Аляксандр Гванiнi. Ён каля дваццащ гадоу пражыу на тэрыторыi Беларуа i пaкiнуу каштоуныя этнаграфiчныя ат-сaннi. А. Гвaнiнi служыу ротмютрам у войску Вялiкaгa Княства Лиоускага i пэуны час з'яуляуся вайс-ковым камендантам Вiцебску. У працы «Хрошка Еурапейскай Сaрмaтыi» («8агшаИае Еигореае descrip-Ио», 1578) [1] ён прывёу aпiсaнне гаспадарчых заняткау, aсaблiвaсцяу побыту, каляндарных традыцый жыхароу Пауночнай Беларусь
Яшчэ адным iншaземцaм, яю пaкiнуу каштоуныя этнaгрaфiчныя звесткi пра беларускае насельнщтва, быу лютэрансю пастар, немец па паходжанш Пауль Одэрборн (каля 1555-1604 гг.). Падчас Лiвон-скай вайны, з'яуляючыся капеланам, ён пэуны час знaходзiуся на Падзвшш. Тут П. Одэрборн i зрaбiу ат-санне побыту мясцовага насельнщтва. Яно было закончана у 1581 г. i выканана у выглядзе лiстa да лютэ-ранскага тэолага Давыда Хiтрэусa. У 1582 г. праца была апублшавана асобным творам на лaцiнскaй мове пад назвай «ПрaУдзiвы i грунтоуны аповед пра веру русау, [iх] шлюбныя i пахавальныя абрады, побыт, адзенне i г.д., а таксама пра веру i звычai татарау» («Бе Яизэогиш religione, ritibus nuptiaruш, Гипегиш, victu, vestitu, &с. et de Tartaroruш religione ас шoribu») [2]. Праца таксама увайшла асобнай часткай у зборшк вядомага вучонага XVI у. Яна Ласщкага i доуп час разглядалася як яго уласныя нaзiрaннi, зроб-леныя у раёне Заслауля. У сучасным белaрускiм нарадазнаустве матэрыялы з працы П. Одэрборна яшчэ пазщыянуюцца як уласна затсы Я. Лaсiцкaгa. Матэрыялы П. Одэрборна адносяцца да Полацка-Дзюнен-скага Падзвшня.
З канца XVIII ст. прыкметна узрастае цiкaвaсць да народнай культуры насельнщтва Падзвшня. Гэта щкавасць з боку мясцовай штэлтенцьи была абумоулена уплывам Рамантызму. Для гэтага часу характэрна з'яуленне спецыяльных прац, прысвечаных розным бакам беларускай традыцыйнай культуры.
Адным з першых народнай культурай Пауночнай Беларуа зaцiкaвiуся вядомы тсьменшк i фальк-ларыст Ян Баршчэусю. Ён здзейснiу дзясяткi вандровак па Пауночнай Беларуа i зaпiсaу мноства фальклорных тэкстау. Яны ляглi у аснову яго твора «Шляхщч Завальня, цi Беларусь у фантастычных апавя-даннях» (1844-1846) [3]. У зборшку ёсць матэрыялы па мiфaлогii, aпiсaннi абрадау, шэраг легендарных звестак адносна сакральнай геаграфп Беларускага Падзвшня.
1 Артыкул падрыхтаваны у ходзе працы па праекце БРФФД: "Семантыка традыцыйнага культурнага ландшафту Беларускага Падзвшня: эвалюцыя 1 трансфармацыя у ХХ - пачатку ХХ1 ст." (№ Г18-078 ад 30.05.2018).
Беларускаму Падзвшню прысвящу сваю працу «Люты пра Беларусь» («Listy o Bialorusi») [4] i таварыш Я. Баршчэускага Рамуальд Падбярэскi. У артыкуле, надрукаваным у некалькiх нумарах часопiса «Tygodnik Petersburski» у 1844 г., атсаны гаспадарчыя заняткi у рэгiёне, народнае дойлiдства, музычная культура, дадзена характарыстыка этнiчнага складу насельнщтва Вiцебскай губернi.
Значны аб'ём беларускага песеннага матэрыялу быу апублiкаваны яшчэ адным знакамiтым паэтам i фалькларыстам першай паловы Х1Х ст. Янам Чачотам. Ён затсау каля 1000 песень, яюя у 1837-1846 гг. 6brai апублiкаваны у шасцi яго збортках [5-8]. Песенныя матэрыялы з Пауночнай Беларусi Я. Чачот змя-сщу у зборнiках «Piosnki wiesniacze znad Niemna i Dzwiny» (1839), «Piosnki wiesniacze z nad Dzwiny» (1840), «Piosnki wiesniacze znad Niemna i Dzwiny, z dolaczeniem pierwotwornych w mowie slawiano-krewickie» (1844), «Piosnki wiesniacze znad Niemna i Dzwiny, niektore przyslowia i idiotyzmy w mowie slawiano-krewickiej, z postrzezeniami nad nia uczonymi» (1846). Асаблiвую щкавасць выклiкаюць матэрыялы, сабраныя Я. Чачотам на Лепельшчыне. Апроч песеннага фальклору (каляндарнага i сямейнага цыклау), зборнш змяшчаюць аутарсюя заувап, тлумачэннi да абрадау, прыказкi i прымаую. Сабраны Я. Чачотам фальклорны матэрыял пераУзыходзiць усё, што было апублшавана прадстаунiкамi беларускай фалькларыстыкi першай паловы Х1Х ст. Нягледзячы на значны аб'ём апублшаваных беларускiх матэрыялау у зборнiках Я. Чачота, неабходна адзначыць не заусёды высокi узровень падрыхтоУкi матэрыялау да друку, публшацыю матэрыялау у перакладзе на польскую мову.
Адным з даследчыкау народнай культуры першай паловы Х1Х ст. быу выхадзец Вiцебшчыны Казiмiр Фалютынскь У 1828 г. у часотсе «Веснiк Еуропы» была апублiкавана яго праца «Народныя святы, забавы, паверЧ i прымхлiвыя абрады жыхароу Беларуа» [9]. Матэрыялы для даследавання аутар збiрау у раёне Вiцебска, Полацка, Лепеля, Суража, Гарадка. Выданне гэтага артыкула стала вельмi знач-най падзеяй для айчыннага нарадазнауства, бо «упершыню маскоУскi часопiс так шырока прадставiу фальклор пауночнай Беларусi» [10, с. 68]. Разам з фальклорнымi матэрыяламi праца утрымлiвае i этна-графiчныя.
Вядомым даследчыкам i збiральнiкам вуснапаэтычнай творчасцi беларусау Падзвiння першай паловы Х1Х ст. з'яуляецца Аляксандр Фелiксавiч Рыпiнскi (A. Rypinski). Яшчэ падчас навучання у Вщеб-скай пмназп ён актыуна займауся вывучэннем фальклору мясцовага насельнiцтва. Пасля паустання 1830-1831 гг. А.Ф. Рыпiнскi быу змушаны эмiграваць у Францыю i пасялiуся у Парыжы. Тут у 1840 г. на аснове уласных матэрыялау iм была выдадзена праца «Беларусь! Колью слоу пра паэзю простага люду той нашай польскай правшцьи, пра яго музыку, пест, танцы i iнш.» («Bialorus! Kilka stow o poezii prostego ludu tej naszej polskiej prowincii; o ego muzyce, spiwie, tancach, etc.») [11]. У ёй ёсць этнагра-фiчныя замалёую вясельнай абраднасцi, атсанш танцау i музычнай культуры, песенны фальклор, збор прыказак i прымавак. Нягледзячы на прапольскую пазiцыю аутара, гэта выданне адыграла значную ролю, бо «упершыню у сталiцы еурапейскай цывiлiзацыi з'явiлася манаграфiя, якая распавяла пра сама-бытнасць матэрыяльнай i духоунай культуры беларусау, iх эстэтыку, этыку, псiхалогiю, мараль» [10, с. 156].
Прыкметнае месца у папулярызацыи культуры i гiсторыi Пауночнай Беларус займау часопiс «Rubon», якi выходзiу у Вiльнi у 1842-1849 гг. Ён таксама стау значаным «эпщэнтрам» па вывучэннi рэгiёна (першым чынам, заходняй яго часткi). Усяго было выдадзена восем нумароу часопiса. Асобнае месца сярод публшацый займаюць працы фальклорнага i этнаграфiчнага характару. Адным з даследчыкау беларускай народнай культуры, чыя праца была надрукавана у часотсе, быу 1гнат Яустаф'евiч Храпавiцкi (I. Chrapowicki). Яго артыкул «Rzut oka na poezye ludu bialoruskiego» (1845) [12] прысвечаны песеннаму фальклору заходняй части Падзвтня. Той жа праблематыкай цiкавiуся i яшчэ адзш выхадзец Падзвiння - Вшцэнт Уладзiслававiч Рэут-Газдава. У 1843 г. у часотсе была апублшавана яго праца «Piosenki gminne bialoruskie» [13].
Новы i значны iмпульс у актытазацыи даследавання народнай культуры Беларуа быу выклiканы заснаваннем у 1845 г. у Санкт-Пецярбургу Рускага геаграфiчнага таварыства (РГТ). У РГТ была распра-цавана праграма па зборы i фiксацыi этнаграфiчных i фальклорных матэрыялау, разасланая у 1847 г. па крате. У адказ на гэту праграму сталi прыходзiць матэрыялы з рэпёнау, у тым лшу i з беларускiх гу-берняу. Некаторыя з гэтых матэрыялау былi надрукаваны у «Этнаграфiчным зборнiку». Так, у друпм яго выпуску выйшла праца «Побыт беларускiх сялян» (1854) [14], прысвечаная беларусам Падзвiння. У яе увайшлi матэрыялы, адпрауленыя у рэдакцыю часопiса у 1848-1850 гг. з Вщебскай губернi рознымi карэспандэнтамь Аснову працы склалi матэрыялы Мшалая Анiмеле. У артыкуле прадстаулена атсанне жылля, хатняга начыння, гаспадарчых пабудоу, прылад працы, адзення, традыцый харчавання, сямейных i каляндарных абрадау i г.д.
Частка рукатсау, атрыманых РГТ з Вщебскай губерш, не была апублшавана. Такая доля спасцiгла працы Г. Каладнщкага «Этнаграфiчныя звесткi пра жыхароу Лепельскага павета с. Вяжышча», П.П. Пароменскага «Этнаграфiчныя звесткi г. Суража i яго павета», I. 1ваноускага «Этнаграфiчныя звесткi пра жыхароу маёнтка Сволна Дрысенскага павета Вщебскай губерт» i г.д.
Акрамя прац, што 6brai адпраулены у адказ на праграму РГТ, у сярэдзше Х1Х ст. з'явшся i шшыя публшацьи беларускiх этнографау-аматарау. Сярод ix асобнае месца займае Павел Мiхайлавiч Шпшеусю i яго праца «Беларусь у характарыстычных ашсаннях i фантастычных яе казках» [15]. Праца была апуб-лiкавана у 1853-1856 гг. у часопiсе «Пантэон». Яна складаецца з 16 нарысау, якiя можна умоуна падзя-лщь на этнаграфiчныя i фальклорныя. У працы апублiкаваны шэраг казак i паданняу, ашсанняу абрадау, вераванняу, прыкмет i уяуленняу. Большасць матэрыялау П.М. Шпшеусю сабрау самастойна. У сваix апiсанняx аутар змясцiу некаторыя матэрыялы, адносна якix у даследчыкау узшкаюць пытаннi наконт даставернасцi. Такая спуацыя па меркаваннi беларускага фалькларыста В.А. Васiлевiча выклiкана тым, што П.М. Шпшеусю «не заусёды прытрымлiвауся этнаграфiчнай дакладнасцi i ва угоду займальнасщ далучау часам фантазiю» [16, с. 7].
Пэунае значэнне у даследаванш традыцыйнай культуры беларусау сярэдзiны Х1Х ст. мела пад-рыхтоука гiстарычна-геаграфiчныx выданняу. З лiку такix прац вылучаецца кнiга М.В. Без-Карнiловiча «Пстарычныя звесткi пра знамянальныя месцы на Беларус з дадаткам iншыx звестак, яюя адносяцца да яе ж» (1855) [17]. У гэтым выданш, акрамя гiстарычныx i статыстычных матэрыялау, змешчана кароткая характарыстыка традыцыйнай культуры беларускага насельнщтва Вiцебскай i Магшёускай губерняу.
Шэраг матэрыялау па народнай культуры рэпёна быу апублiкаваны i у неспецыялiзаваныx перыя-дычных выданнях сярэдзiны Х1Х ст. Так, у 1854 г. у «Маскоусюх губернсюх ведамасцях» была надру-кавана праца А. Васкоускага «Беларусь (Этнаграфiчны нарыс)». Пад «Беларуссю» аутар разумеу тэры-торыю Вiцебскай i Магiлёускай губерняу. У працы дэталёва атсана вясельная абраднасць, коратка характарызуецца жыллё, адзенне, асаблiвасцi мовы. У 1855 г. у выданш «Gazeta Rolnicza» апублшавана праца А. Мiсуны «Лiсты з-пад Лепельска (губ. Вiцебская)» («Listy z pod Lepelska (gub. Witebska)»). У ёй змешчана iнфармацыя пра плашроуку мясцовых паселiшчау, сялянскага жылля, каротюя звесткi пра адзенне мясцовага насельнщтва.
Новы этап у даследаванш народнай культуры беларусау прыпадае на 1860-1870-я гг. Значную ролю у этнаграфiчным вывучэнш рэгiёна у гэты перыяд адыграла адкрыццё у 1867 г. у Вшьш Пауночна-заходняга аддзялення Рускага Геаграфiчнага таварыства. У гэты час быу апублшаваны шэраг дасле-даванняу па традыцыйнай культуры беларускага насельнщтва. Да ix лiку адносщца праца Мixаiла Аляксеевiча Дзмiтрыева «Збор песень, казак, абрадау i звычаяу сялян Пауночна-заходняга краю» (1869) [18]. Кшга утрымлiвае песнi i тлумачэнш да ix, казкi, а таксама ашсанш абрадау. У працы утрым-лiваюцца матэрыялы, частка з яюх адносiцца да Падзвiння. Значная частка матэрыялау у працы не была затсана уласна М.А. Дзмiтрыевым, а узята з iншыx выданняу.
Багатымi i цiкавымi матэрыяламi вылучаюцца працы яшчэ аднаго даследчыка, чыя дзейнасць адносщца да 1860-1870-х гг., Юльяна Фамiча Крачкоускага. У працы «Нарысы побыту заходнерускага селянiна» (1868) аутар адным з першых звярнууся да праблемы этнаграфii дзяцiнства. Ю.Ф. Крачкоусю ахарактарызавау побыт, апiсау радзiльную абраднасць, народную педагопку i традыцыi выхавання дзяцей. У 1873 г. апублшавана яго праца «Побыт заходнерускага селянша» [19]. У кнiгу увайшлi матэрыялы, яюя друкавалiся раней, а таксама новыя. У ёй падрабязна атсаны вясельныя i каляндарныя абрады, разгледжана вытворчая дзейнасць i матэрыяльны побыт беларускix сялян. У працы змешчаны таксама тэксты песень, паданняу, казак, прыказю i прымаукi.
З 1860-х гг. у Вщебскай губерш разгарнуу сваю навуковую дзейнасць вядомы беларускi гiсторык, археолаг i этнограф А.М. Семянтоускь Асноунай яго працай па побыце i культуры мясцовага насельнщтва стау «Этнаграфiчны агляд Вiцебскай губернi» (1872) [20]. Беларускаму этнасу i асноуным этнiч-ным групам, якiя пражываюць у губерш, даследчык прысвяцiу асобныя часткi. А.М. Семянтоусю апiсау знешнi выгляд, асаблiвасцi мовы i традыцыйнай культуры народау губернi. Этнаграфiчны характар мае таксама яго праца «Пра меры i вагу, яюя ужываюцца цяпер i ужывалiся у старыя гады у Вiцебскай губернi» (1878) [21]. Этнаграфiчныя звесткi ёсць i у працах А.М. Семянтоускага, прысвечаных арxеалогii i статыстыцы. Сярод ix асаблiва вылучаецца кшга «Беларусюя старажытнасцi» (1890) [22]. Пры апiсаннi арxеалагiчныx помнiкаУ i знаходак даследчык прыводзiць таксама народныя паданнi, якiя iм спа-дарожшчаюць. Заслугоуваюць таксама увагi працы А.М. Семянтоускага «Валасныя суды у Вщебскай губерш» (1865), «Пра ярмарю i кiрмашы Вiцебскай губернi» (1867), «Беглы статычны нарыс прыроды i насельнiцтва Вiцебскай губернi» (1881).
У сярэдзше 1860-х гг. пачынаецца дзейнасць яшчэ адной адметнай у беларусюм нарадазнаустве асобы - Паула Васiльевiча Шэйна. Ён стварае цэлую сетку мясцовых карэспандэнтау, якiя па распра-цаванай праграме збiраюць этнаграфiчныя i фальклорныя матэрыялы. Першай працай па народнай культуры беларусау быу зборшк «Беларусюя песнi з абрадам^ звычаямi i забабонамi, якiя адносяцца да ix» (1874) [23]. У iм сабрана больш 1000 песень, казак, легенд, паданняу, прыкмет i павер'яу. У зборнiку прыведзены таксама ашсанш сямейных i каляндарных абрадау. Значная частка матэрыялау зборшка адносщца да Беларускага Падзвшня.
Шэраг прац, прысвечаных абраднасщ беларусау Падзвiння, быу апублшаваны у перыядычных выданнях таго часу. Да iх адносiцца праца Ф. Сярэбрашкава «Пра народныя святы Себежскага павета» (1867) [24]. У ёй разгледжана каляндарная абраднасць насельнщтва краю. Щкавасць выклiкае яшчэ адна праца даследчыка «Звычаi i абрады сялян Себежскага павета пры хрэсьбiнах, вяселлях i пахаваннях», якая была надрукавана у «Памятнай кнiжцы Вiцебскай губернi» за 1865 г. i утрьп^вае атсанне сямей-най абраднасцi. Вясельная абраднасць Себежскага павета разгледжана у працы I. Палiвена «Вясельныя абрады сялян Себежскага павета» (1864).
Плённымi у даследаваннi народнай культуры беларусау былi апошнiя два дзесяцiгоддзi XIX i пачатак XX ст. У гэты час працягвае сваю навуковую дзейнасць П.В. Шэйн. Пасля выдання «Беларусмх народных песень» П.В. Шэйн пасродкам карэспандэнтау пачау актыуную працу па зборы этнаграфiчных i фальклорных матэрыялау. У вынiку гэтай працы былi апублiкаваны 3 тамы «Матэрыялау для выву-чэння побыту i мовы рускага насельнiцтва Пауночна-заходняга краю» (1887-1902 гг.) [25]. Першы том «Побытавае i сямейнае жыццё беларуса у абрадах i песнях» складаецца з дзвюх частак. У першай частцы апiсаны радзiльная i каляндарная абраднасць. У асобную частку вылучаны песш любоуныя, рэкруцкiя, салдацкiя, застольныя, танцавальныя. Другая частка першага тома прысвечана апiсанню вясельных i пахавальна-памiнальных абрадау з дадаткам фальклорных тэкстау, яюя да iх адносяцца. Другi том складаецца з апавядальных (казю, легенды, адданнi, анекдоты, былiчкi i г. д.) i малых фальклорных жанрау (прыказкi i прымаукi, загадкi). У трэщ том, якi быу апублшаваны ужо пасля смерцi П.В. Шэйна, увайшлi звесткi пра побыт, жыллё, адзенне, уяуленнi пра чарадзейства i знахарства, апiсаннi лячэння хвароб, павер'^ прыметы i г.д.
Адным з самых актыуных карэспандэнтау П.В. Шэйна быу Мшалай Якаулевiч НiкiфароУскi. Менавиа яго запiсы склалi вялiкую частку матэрыялау з Падзвшня, якiя былi апублiкаваны у зборнiках П.В. Шэйна. Пасля М.Я. Ншфароусю вырашае праводзщь самастойную навуковую дзейнасць. За дваццащгадовы адрэзак самастойнай працы навукоуцам былi выдадзены i падрыхтаваны значная коль-касць даследаванняу па традыцыйнай культуры Падзвшня [26-34]. Асаблiвай увагi заслугоувае праца М.Я. НiкiфароУскага па матэрыяльнай культуры рэгiёна «Нарысы прастанароднага жыцця-быцця у Вiцебскай Беларусi i атсанне прадметау паусядзённасцi» (1895). Праца складаецца з 4 частак. Першая прысвечана вывучэнню ежы i традыцый харчавання беларусау, другая - адзення, трэцяя - жылля i гас-падарчых пабудоу, чацвёртая - вытворчай дзейнасць Грамадскаму побыту беларусау Падзвшня дас-ледчык прысвяцiу серыю нарысау пад агульнай назвай «Нарысы Вщебскай Беларусь» Працы былi апуб-лiкаваны у 1892-1899 гг. у часопiсе «Этнаграфiчны агляд» («Старцы» (1892), «Дудар i музыка» (1892), «Памагатыя жыхара» (1893), «Падданыя памагатыя» (1894), «Пiтушчыя i прапойцы» (1896), «Гульш i гульцы» (1897), «Бабы, або жонкi» (1898), «Збяп, прочкi, вонкi, ухадалы» (1899)). Сур'ёзнай увап заслугоувае кшга М.Я. НiкiфароУскага «Прастанародныя прыметы i павер'i, прымхлiвыя абрады i звыча^ легендарныя паданнi пра асобау i месцы» (1897). Праца утрымлiвае больш за дзве тысячы розных пры-мет, павер'яу, паданняу, звычаяу i абрадау беларусау Падзвiння.
Сярод фальклорных прац адмысловай увагi заслугоувае кшга М.Я. Ншфароускага «Беларускiя песнi-прыпеукi» (1911). У зборшк увайшлi 2356 прыпевак, зафiксаваных на тэрыторыi рэгiёна з 1860 па 1905 г. Этнографу таксама належыць i зборнiк народных загадак «Прастанародныя загадкi» (1898). Выданне змясцiла больш 500 загадак. Ва уступным артыкуле аутар разгледзеу тэматычную раз-настайнасць гэтага жанру, яго формы i вiды. Цiкавасць уяуляе i яго зборнiк «ПаУпрымаУкi, паупрыказю, якiя ужываюцца у Вiцебскай БеларусЬ> (1910-1912). Падобныя матэрыялы М.Я. Ншфароусю пачау збь раць адным з першых. У кнiзе «Нячысцiкi: збор прастанародных у Вiцебскай Беларусi паданняу пра нячыстую сiлу» (1907) астэматызаваны уяуленнi беларусау Падзвiння пра народную дэманалогю, мiфа-лагiчных персанажау («нячыстай сiле»). Кнiга з'яуляецца неацэннай крынщай для рэканструкцыi мiфала-гiчных уяуленняу беларусау.
У канцы XIX - пачатку XX ст. шэраг прац па народнай культуры быу апублшаваны у перыядычных выданнях. Так, у 1896 г. была надрукавана праца 1.Д. Гарбачэускага «Старажытнасць беларусюх песень i iх напевау» [35]. У дадзеным даследаваннi аутар выкарыстоувае каля 400 тэкстау беларускiх песень. Разгляду этнаграфiчных рыс насельнiцтва Велiжскага павета i лексiчных асаблiвасцяу iх мовы прысвечана праца вядомага беларускага этнографа Е.Р. Раманава «Матэрыялы па пстарычнай тапаграфп Вiцебскай губернi. Павет Велiжскi» (1898) [36]. У працы дадзена этнаграфiчная характарыстыка насельнiцтву губерш, разгледжаны асаблiвасцi мовы, адзення, прааналiзавана тапанiмiка. У гэты перыяд працы публшавалкя таксама у польскамоуных выданнях. Даследчык Ф. Вярэнька (Б. Werenko) апуб-лiкавау працу «Przyczynek ^ lecznictwa ludowego» (1896) [37], прысвечаную лячэбным практыкам насельнiцтва пауночнай части Барысаускага i заходняй часткi Лепельскага паветау. У 1895 г. на ста-ронках кракаускага часопiса «7Ыог wiadomosci do antropologii krajowej)» была апублкавана праца чэшскага даследчыка А. Чэрны (А. Cerny) «Piesni bialoruskie z powiatu Dzisnenskiego gubernii Wilenskiy». Яна утрымоувае 55 песень з нотам^ запiсанымi у Дзiсненскiм павеце Вшенскай губернi.
У канцы XIX у. былi апублшаваны працы, у якix прадстаулены прыклады беларускай лексш рэгiёна. Сярод ix праца А.А. Антонава «Пра медыцынскiя раслшы, дзшарослыя у Вiцебскай губернi» (1888) [38]. У даследаванш прадстаулены народныя назвы лекавых раслiн. Багаты лшгвютычны матэ-рыял стау асновай для працы Ю.Ю. Трусмана «Этымалогiя мясцовых назвау Вiцебскай губернi» (1897) [39]. У слоушку прадстаулена тлумачэнне назвау населеных пунктау Вiцебшчыны.
У гэты перыяд апублiкаваны этнаграфiчныя нарысы А.Р. Пшчолю пра беларусау Лепельшчыны [40-42]. Адна з першых публiкацый аутара мела назву «Дзяды. Этнаграфiчны нарыс з жыцця Лепельскix беларусау» (1898 г.). У працы атсаны памшальныя абрады жыхароу Лепельскага павета, прымеркаваныя да восеньскix Дзядоу. У 1901 г. у некальюх нумарах «Вщебсюх губернскix ведамасцяу» ён надрукавау нарыс «Мштавы хаутуры». Асобным выданнем праца была апублшавана у 1910 г. У ёй паэтапна атсаны абрад пахавання, змешчаны тэксты галашэнняу. Яшчэ адной працай даследчыка была ктга «Нарысы i аповяды з жыцця беларускай вёсю» (1889). Спецыфiчнай форме узаемадапамоп мясцовага беларускага насельнiцтва А.Р. Пшчолка прысвяцiу артыкул «Талака» (1903). У 1907-1908 гг. этнограф публ^е цыкл нарысау пад агульнай назвай «Люта з вёсю». У ix атсана каляндарная абраднасць, забавы i гульнi мо-ладзi, музычная i танцавальная культура краю, прыводзяцца легенды i паданнi, прыметы i павер^ Лепель-шчыны.
Шэраг матэрыялау па традыцыйнай культуры беларусау Падзвiння ёсць на старонках перыя-дычнага друку пачатку XX ст. Некаторыя звесткi пра памшальныя традыцьй беларусау Падзвiння змешчаны у артыкуле «Памiнанне памерлых (з прыхадскога жыцця)», якi быу надрукаваны у неафь цыйным аддзеле «Полацюх епарxiяльныx ведамасцяу» за 1906 г. [43]. У 1904 г. у часотсе «Tygodnik Illustrowany» надрукаваны артыкул Г. Вшьчы (H. Wincza) «Dziady na Litwie» [44]. У працы атсаны памь нальныя традыцыi беларусау. Артыкул каштоуны змешчанымi у iм фотаздымкамi. У 1912 г. вядомы этнограф М. Федароускi (M. Federowski) апублiкавау гiстарычна-этнаграфiчнае даследаванне «Вiцебск i Вiцебшчына» («Witebsk i Witebszczyna») [45], у яюм змясцiу замалёукi побыту мясцовага беларускага насельнiцтва. У гэты перыяд значная колькасць этнаграфiчныx даследаванняу, прысвечаных беларусам, была змешчана у перыядычных выданнях Рускага геаграфiчнага таварыства. У «Запiскаx» Пауночна-заходняга аддзялення РГТ за 1910 г. была апублшавана праца В.В. 1ванова «Прыметы i павер'i сялян Вiцебскага павета Вщебскай губернi» [46]. У 1912 г. у гэтым жа часотсе была апублшавана яшчэ адна яго праца «Сялянскае вяселле у Вщебскай Беларусь»
У канцы XIX - пачатку XX ст. з'яуляюцца абагульняючыя працы па беларускай традыцыйнай культуры. У ix шырока прадстаулены i матэрыялы з Падзвiння. Так, беларусю этнограф i фалькларыст Адам Ягоравiч Багдановiч у 1895 г. апублшавау грунтоунае даследаванне па беларускай этнаграфп -«Перажыткi старажытнага светасузiрання у беларусау. Этнаграфiчны нарыс» [47]. У працы былi сютэ-матызаваны разнастайныя звесткi адносна традыцыйнага светапогляду беларусау. Значная частка этна-графiчнага матэрыялу была сабрана аутарам на тэрыторыi Беларускага Падзвiння (пауночная частка Барысаускага павету Менскай губернi, Сенненскi i Лепельскi паветы Вiцебскай губернi). Вядомы бела-рускi навуковец Я.Ф. Карсм апублiкавау вынiкi сваёй шматгадовай працы у вобласцi лiнгвiстыкi, этнаграфп, фалькларыстыкi, гiсторыi у троxтомнiку «Беларусы» [48]. У выданнi таксама шырока прадстаулены матэрыялы з Падзвшня.
Для канца XIX - пачатку XX ст. характэрна таксама выданне абагульняючых пстарычна-геагра-фiчныx i пстарычна-статыстычных зборнiкау, якiя прысвечаны асобным рэпёнам. У ix утрымлiваюцца i фальклорна-этнаграфiчныя матэрыялы. Некаторыя этнаграфiчныя звесткi пра традыцыйную культуру беларусау Падзвiння змешчаны у частцы «Насельнiцтва губернi» ктп «Вщебская губерня. Пстарычна-геаграфiчны i статыстычны агляд» (1890) [49]. У 1905 г. быу апублшаваны IX том выдання «Раая. Поунае геаграфiчнае апiсанне нашай Айчыны» [50], у яюм утрымлiваюцца матэрыялы, сабраныя на тэрыторыi Вiцебскай, Магiлёускай, Мiнскай i Смаленскай губерняу. Гiстарычна-этнаграфiчныя часткi ктп былi напiсаны М.В. ДоУнар-Запольскiм i Д.З. Шэндрыкам. У працы змешчана характарыстыка народнай культуры. З лшу абагульняючых прац пачатку XX ст. вылучаецца кнiга К.Т. Анiкiевiча «Сен-ненскi павет Магiлёускай губернi» (1907) [51]. Этнаграфiчныя матэрыялы сабраны у трэцяй частцы кнiгi. У працы дадзена саслоуная, этнiчная i канфесшная характарыстыка насельнiцтва павета, апiсана жыллё, адзенне, ахарактарызаваны грамадскi i сямейны побыт.
У 1920-я гг. на xвалi нацыянальнага адраджэння значна узрастае цiкавасць да гiстарычнай i духоуна-культурнай спадчыны беларусау. З'яуляюцца i першыя працы на беларускай мове, прысвечаныя побыту i традыцыям карэннага насельнщтва. У гэты час шырокi размах атрымлiвае краязнаучы рух. У краязнаучых выданнях таго перыяду апублiкаваны значны аб'ём даследаванняу па народнай культуры беларусау. Так, у часотсе «Наш край» была надрукавана праца Д. Васшеускага «Беларусмя чараунiкi i ix зелле» (1927) [52]. Артыкул быу падрыхтаваны на аснове матэрыялау з Дубровенскага раёна. Адна са значных прац гэтага перыяду - «Вщебсю краёвы слоУнiк» (1927) М.1. Каспяровiча [53]. Дадзенае выданне адлюстроувае жывую дыялектную лексiку рэгiёна таго перыяду. Асаблiвую каштоунасць у гэты перыяд уяуляюць апублiкаваныя працы А.А. Шлюбскага i В.Ю. Ластоускага.
Сур'ёзным даследаваннем традыцыйнай культуры Вщебшчыны з'яуляецца зборнiк А.А. Шлюб-скага «Матэрыялы да вывучэння фальклору i мовы Вiцебшчыны» (1927-1928 г.) [54]. Зборшк быу апуб-лiкаваны у 2 частках. Першая частка прысвечана каляндарнаму фальклору i замовам. У другой частцы разгледжана сямейная абраднасць (апiсанне абрадау суправаджаецца адпаведнымi фальклорнымi тэкстамi). А.А. Шлюбскi займауся таксама даследаваннем беларускай набiванкi, што адбшася у працах «Крашанiна (набiванка)» (1926), «Аб беларускай набойцы» (1928), «Вывучэнне друкавання тканiны» (1927). Пытаннi беларускай набiванкi у гэты перыяд вывучау таксама 1.П. Фурман. Ён апублшавау у 1925 г. працу «Крашанша (матэрыялы па гiсторыi яе у Вiцебшчыне)» (1925) [55].
Прыкметнае месца у этнаграфiчным вывучэннi Беларусi у 1920-я гг. належыць вядомаму навукоуцу i пiсьменнiку Вацлаву Юстынавiчу Ластоускаму. У 1924 г. ён выдае «Падручны расшска-крыускi (беларускi) слоушк» [56]. Каштоунасць яго складаецца ва ушкальным лексiчным масiве «жывой» беларускай мовы, наяунасщ слоУнiка батанiчных i арнiталагiчных тэрмiнау. Яшчэ у Ливе (у Каунасе) у лггаратурна-навуковым часотсе «Крывiч» (1923-1927) ён публiкуе шэраг прац па народнай культуры заходняга Падзвшня. Так, змястоуны матэрыял па каляндарнай памшальнай абраднасцi беларусау Дзiсненшчыны утрымлiвае артыкул В.Ю. Ластоускага (пад псеуданiмам Пагашчанiн) «Крывь чансюя дзяды» [57], якi быу надрукаваны у 1927 г. У артыкуле даследчык згадау пра вясновыя i восень-скiя («Вялшя») Дзяды. Атсанш памiнальных традыцый заснаваны пераважна на уласных назiраннях аутара i успамшах яго родных. Сярод прац В.Ю. Ластоускага трэба адзначыць i невялш артыкул «Аб камянёх-крауцох», прысвечаны ушкальным аб'ектам сакральнай геаграфп рэгiёна. У часотсе «Крьшч» былi надрукаваны i iншыя працы па народнай культуры беларусау. Сярод iх i артыкул А. Красневiча «Крывiчанскiя назовы гвёзд» (1926) [58], у якой прадстаулены унiкальны лексiчны матэрыял Браслаускага раёна.
Грамадска-палiтычныя асаблiвасцi развiцця Беларусi у 1930-х, рэпрэсп гэтага перыяду, падзеi Другой сусветнай вайны фактычна цалкам спынiлi этнаграфiчнае i фальклорнае вывучэнне Беларусi у 1930-1940-я гг. Толькi з сярэдзшы 1950-х гг. сiтуацыя змяняецца. Штуршком да актывiзацыi вывучэння народнай культуры беларусау стала стварэнне у 1957 г. 1нстытута мастацтвазнауства, этнаграфii i фальклору. 1нстытут доУгi час з'яуляуся фактычна адзiным цэнтрам па вывучэнш народнай культуры i побыту беларускага насельнiцтва. Яго супрацоУнiкамi былi праведзены мноства фальклорных i этнаграфiчных экспедыцый на тэрыторыi Беларусi, у тым лiку i на Падзвшш. Першая этнаграфiчная экспедыцыя, якая закранула рэгiён, была праведзена у 1954 г. (аргашзавана тады яшчэ сектарам этнаграфп 1нстытута гiсторыi НАН БССР). Экспедыцыя праходзша у паУночна-заходнiх раёнах Падзвшня. Сютэмнае фальклорнае вывучэнне Падзвшня супрацоУнiкамi 1МЭФ пачалося з 1971 г., калi была праведзена першая буйная экспедыцыя у рэпён. Сабраны матэрыял лёг у аснову шэрагу публшацый, якiя прысвечаны розным бакам традыцыйнай культуры i побыту насельнщтва краю.
У паваеннай беларускай этнаграфп прыярытэтнае месца займае вывучэнне матэрыяльнай культуры. Гэтай праблеме былi прысвечаны працы Л.А. Малчанавай «Матэрыяльная культура беларусау» (1968) [59], В.С. Цггова «Гiстарычна-этнаграфiчнае раянаванне матэрыяльнай культуры беларусау XIX -пачатку XX стст.» (1983) [60], калектыуныя манаграфп «Беларускае народнае жыллё» (1973) [61], «Народная сельскагаспадарчая тэхшка беларусау» (1974) [62], «Беларускае народнае адзенне» (1975) [63]. У гэты перыяд вядзецца актыуная праца па вывучэнш традыцыйных рамёствау беларусау. У вышку былi апублiкаваны працы В.С. Щтова «Народныя дрэваапрацоучыя промыслы Беларус 1917-1941 гг.» (1976) [64], Ш. Браiма «Рыбалоуства у Беларусi (riстарычна-этнаграфiчны нарыс)» (1976) [65], Г.М. Курыловiч «Беларускае народнае ткацтва» (1981) [66], С.А. Мшючэнкава «Беларускае народнае ганчарства» (1984) [67], С.Ф. Цярохiн «Паляванне у Беларусi» (1986) [68]. Нягледзячы на абагульняючы характар гэтых выданняу, у iх шырока прадстаулены матэрыялы з Падзвшня.
Варта адзначыць сур'ёзную працу беларусюх фалькларыстау па вывучэнш народнай культуры рэпёна у другой палове XX ст. У гэты перыяд былi апублiкаваны грунтоуныя даследаванш i зборнiкi фальклорных тэкстау. Так, у 1981 г. З.Я. Мажэйка апублшавала зборшк «Песш беларускага Паазер'я» [69]. Вясельнай абраднасцi прысвечана даследаванне Т.Б. Варфаламеевай «Пауночнабеларускае вяселле: абрад, песенна-меладычныя тыпы» (1988) [70]. Асаблiвай увагi заслугоувае публiкацыя беларускiмi фалькларыстамi шматтомнай серыi «Беларускай народнай творчасщ». Падрыхтоука да выдання i збор матэрыялау ажыццяулялiся з канца 1950-х гг. Пачынаючы з 1970 г. было апублшавана больш 40 тамоу серыi. Кожнае выданне прысвечана пэунаму жанру - фальклору. Яно суправаджаецца грунтоунай тэарэ-тычнай часткай, утрымлiвае самi фальклорныя тэксты i каментары да iх. Зборнiкi утрымлiваюць затсы з усiх рэгiёнау Беларусi. Значнае месца у iх займаюць матэрыялы з Падзвшня.
З сярэдзшы XX ст. у даследаванш рэпянальнай лексш Падзвшня галоуная роля належыць Шсты-туту мовазнауства НАН Беларусi. У вышку комплекснага вывучэння рэпёна быу апублшаваны шэраг прац. Падзвшская лекака таксама прадстаулена у агульнабеларускiх выданнях, падрыхтаваных супра-цоУнiкамi iнстытута. Сярод абагульняючых прац увагi заслугоуваюць наступныя выданнi: «Дыялек-
талапчны атлас беларускай мовы» (у 2 ч., 1963) [71], «Этымалапчны слоУнiк беларускай мовы» (пуб-лiкaцыя пачалася з 1978) [72], «Слоушк белaрускiх гаворак пауночна-заходняй Белaрусi i яе паграшчча» (у 5 т., 1979-1986) [73], «Лекачны атлас белaрускiх народных гаворак» (у 5 т., 1993-1998) [74], «Лек-ачныя ландшафты Белaрусi. Жывёльны свет» (1995) [75].
У другой палове ХХ ст. працы па народнай культуры рэпёна друкaвaлiся i у польскамоуных выданнях. У 1980-я гг. апублшаваны шэраг даследаванняу Ф. Сялщкага (Б. Sielicki) [76-79], прысве-чаных традыцыйнай культуры беларусау пауночна-усходняй Вiлейшчыны. У артыкуле «Piesni pogrzebowe i dziadowskie spiewane w Ь. powiecie Wilejskiш» (1982) aпiсaнa пахавальная абраднасць, разгледжаны гaлaшэннi нaсельнiцтвa дадзенай мясцовасщ. У працы змешчаны таксама тэксты сaмiх галашэнняу. Роля i месца крыжа ва уяуленнях мясцовага насельнщтва прaaнaлiзaвaны даследчыкам у артыкуле «К^ w werzeniach ludu Wilejszczyzny» (1989). А у працы «Wierzenia na dawnej Wilejszczyznie» (1986) Ф. Сялщю разгледзеу некаторыя мiфaлaгiчныя уяуленш, прыметы i пaвер'i жыхароу Вшейшчыны.
Нягледзячы на наяунасць у 1950-1980-я гг. фальклорных i этнaгрaфiчных экспедыцый на Пaдзвiннi, публiкaцыю значнага аб'ёму прац, у яюх адлюстраваны aсaблiвaсцi народнай культуры яго нaсельнiцтвa, неабходна адзначыць адсутнасць комплекснага i суцэльнага падыходу да вывучэння народнай культуры рэпёна. Даследаванш рэгiянaльнaгa характару былi фрaгментaрнымi i не нaсiлi сютэмнага характару. Лдсутнiчaу у рэгiёне i цэнтр па вывучэннi народнай культуры. У адрозненне ад Пауднёвай Беларуа, пауночны рэгiён не быу так шырока прадстаулены у навуковых працах другой паловы ХХ ст.
У сувязi з грaмaдскa-пaлiтычнымi прaцэсaмi 1990-х гг. i атрыманнем Белaрусi незaлежнaсцi айчыннае народазнауства атрымала новы iмпульс для свайго развщця. Актывiзaцыя фальклорнага i этна-грaфiчнaгa вывучэння Белaрусi вылiлaся у з'яуленш новых цэнтрау, у тым лшу i у рэгiёнaх. Прыкметную ролю з сярэдзшы 1990-х гг. у вывучэнш Пaдзвiння адыгрывае Полaцкi дзяржауны унiверсiтэт (ПДУ). З 1995 г. ушверсггэт прaводзiць комплексныя палявыя фaльклорнa-этнaгрaфiчныя экспедыцыi на тэры-торыi Падзвшня. У вынiку экспедыцый быу сабраны каласальны першасны матэрыял па розных аспектах народнай культуры рэпёна, як захоуваецца у aрхiве гумaнiтaрнaгa (да 2017 - псторыка-фшалапчнага) факультэта. Некаторыя з палявых зaпiсaу увaйшлi у «Полaцкi этнaгрaфiчны зборнiк» (aпублiкaвaны 2 выпусю - «Народная медыцына беларусау Падзвшня», «Народная проза беларусау Падзвшня») (2006, 2011) [80-81]. Полацюм дзяржауным ушверсиэтам рэгулярна прaводзiццa навуковая канферэнцыя "Беларускае Пaдзвiнне: вопыт, методыка i вынiкi палявых i мiждысцыплiнaрных даследаванняу", апубль каваны вялiкi аб'ём навуковых даследаванняу фaльклорнa-этнaгрaфiчнaй скiрaвaнaсцi2, ажыццёулены
~ 3
шэраг навуковых праектау па даследаванш рэпёна3.
Аргaнiзaтaрaм фaльклорнa-этнaгрaфiчнaгa вывучэння Падзвшня у ПДУ з'яуляецца У. А. Лобач. Ён даследуе сiмволiкa-рытуaльныя аспекты беларускай традыцыйнай культуры, праблематыку мiжэтнiчнaгa узаемадзеяння, сакральную геaгрaфiю Беларускага Падзвшня. Пытaннямi культуры прывiлеявaнaгa нaсельнiцтвa Беларуа займаецца С.А. ШыдлоУскi. Традыцыйную цацку, белaрускi дзiцячы фальклор даследуе С.У. Андрыеуская (Кaсцюкевiч). Праблемам пaхaвaльнa-пaмiнaльнaй абраднасщ беларусау Пaдзвiння, народнай культуры этшчных груп рэгiёнa i спецыфiцы iх узаемадзеяння з беларусшм насель-нщтвам прысвечаны працы У.Я. Аусейчыка. Вясельную абраднасць Беларускага Пaдзвiння даследуе В.1. Мiшынa. Трaдыцыi лесакарыстання у рэпёне вывучае А.Ю. Бaбiч. Сiмвaлiчныя аспекты функцыя-навання традыцыйнай культуры беларусау Падзвшня разглядаюцца у працах П.1. Мiшынa.
2 Падрабязную б1бл1яграфш даследчыкау Полацкага дзяржаунага ун1верс1тэта гл.: Традиционный этнокультурный и языковой ландшафт Витебско-Псковского пограничья в конце Х1Х - начале ХХ1 вв.: библиографический указатель / под общ. ред. Н.В. Большаковой; сост. : Н.В. Большакова, В.Е. Овсейчик. - Псков : ЛОГОС, 2017. - 168 с.
3 «Аб'екты сакральнай тапаграфн у сютэме духоунай культуры беларусау Полацкага Падзвшня ХХ - пачатку ХХ1 стагоддзя» (2009-2011; № ГР 20091311, БРФФД), «Антрапацэнтрызм 1 аш]шзм як аснова мадэлявання свету у традыцыйнай культуры беларусау» (2011-2013; № Г 11ОБ-023, БРФФД)»; «Этнакультурны ландшафт Беларускага Падзвшня: рэпянальная спецыф1ка 1 заканамернасщ функцыянавання у сярэдз1не XIX - пачатку XXI ст.» (2014-2015 гг.; у межах Дзяржаунай праграмы навуковых даследаванняу «Гуманитарные науки как фактор развития белорусского общества и государственной идеологии» на 2011-2015 гг. (История, культура, общество, государство), № ГР 20141201); «Традиционный культурно-языковой ландшафт белорусско-русского (Витебско-Смоленского) пограничья ХХ - начала ХХ1 в.: символика фольклорных образов, ритуальные функции и их коммуникативные репрезентации» (2014-2016, № Г14РП-003, БРФФД-РГНФ); «Традиционный этнокультурный и языковой ландшафт Витебско-Псковского пограничья в конце Х1Х - начале ХХ1 в.: уровни репрезентации и динамика кросскультурных связей» (2016-2018, № 20163154, БРФФД-РГНФ); «Фольклорное осмысление и интерпретация истории в традиционной культуре белорусов Подвинья конца XIX - начала XXI вв.» у межах задання 1.2.06 «Фольклорное наследие белорусов в современном славянском мире: параллели, генезис, локальные особенности» (з 2016, № 20160589); "Семантыка традыцыйнага культурнага ландшафту Беларускага Падзвшня: эвалюцыя 1 трансфармацыя у ХХ - пачатку ХХ1 ст." (з 2018, БРФФД).
Даследаванне лекачных асаблiвасцяу i фальклорнай спадчыны Падзвiння ажыццяуляюць супра-цоунш Вiцебскага дзяржаунага унiверсiтэта iмя П.М. Машэрава. Вышкам комплекснага вывучэння лекачных асаблiвасцяу насельнiцтва Вiцебшчыны стала выданне калектыунай манаграфii вiцебскiх даследчыкау «Беларускае Паазер'е: мова i духоуная культура» (2001) [82].
Значная роля у вывучэнш Падзвiння належыць супрацоУнiкам НАН Беларусi i мiнскiх ВНУ Т.В. Валодзшай, Т.I. Кухаронак, В.В. Лабачэускай, Т.Б. Варфаламеевай, Т.Л. Канстанцiнавай. Т.В. Вало-дзiна займаецца вывучэннем народнай медыцыны, фальклорных традыцый насельнiцтва рэпёна. Т.I. Кухаронак спецыялiзуецца на даследаванш абрадавых традыцый беларускага насельнiцтва Падзвшня. Працы В.В. Лабачэускай прысвечаны вывучэнню беларускага народнага тэкстылю, спосабау яго вырабу, сiмволiкi тканых вырабау i вышыуцы. Т.Б. Варфаламеева i Т.Л. Канстанцшава займаюцца даследаваннем музычнага фальклору Вiцебшчыны. Фрагментарныя палявыя фальклорныя i этнаграфiчныя даследаваннi Падзвiння таксама ажыццяуляюцца супрацоУнiкамi i студэнтамi Беларускага дзяржаунага ушверспэта, Беларускага дзяржаунага педагагiчнага ушверспэта, Беларускай дзяржаунай акадэмii музыш.
Актыуную працу па зборы фальклорнага i этнаграфiчнага матэрыялу на Падзвiннi праводзiу Беларускi дзяржауны iнстытут праблем культуры (г. Мшск). Iнстытут i, асаблiва, яго лабараторыя трады-цыйнага мастацтва, правялi шэраг маштабных экспедыцый на тэрыторыi рэгiёна. Матэрыялы гэтых даследаванняу ляглi у аснову другога тома «Традыцыйнай мастацкай культуры беларусау», як прысвечаны Вiцебскаму Падзвiнню. Выданне носщь комплексны характар i уяуляе характарыстыку фактычна Усiх аспектау народнай духоунай культуры рэгiёна.
У 1990-2000-я гг. щкавасць да народнай культуры Падзвшня выяуляецца таксама з боку замежных навукоуцау. Галоуным чынам, характэрна щкавасць да даследавання памежжа, у першую чаргу беларуска-рускага. Лекачныя аспекты беларуска-рускага памежжа разглядалi А.С. Герд [83-85], С.М. Глускша [86], Л.А. Ьашка [87]. Расiйская даследчыца Т.А. Лктова разгледзела сямейную абрад-насць беларуска-рускага (вщебска-смаленскага i вiцебска-пскоускага) памежжа у кантэксце этна-палiтычнай псторыи XIX - пачатку XXI ст. [88-89]. У сваёй дысертацый на аснове шырокага комплексу этнаграфiчных крынщ, сярод якiх значнае месца займаюць палявыя матэрыялы, даследчыца пра-аналiзавала традыцыйную абраднасць, разгледзела некаторыя асаблiвасцi яе эвалюцыi у савецкi i постсавецкi перыяды. Т. А. Лiстова склала некалью карт, якiя паказваюць тэрытарыяльную распаусюджанасць асобных элементау абраднасцi на беларуска-русюм памежжы. Комплекснаму вывучэнню беларуска-рускага памежжа прысвечаны калектыуныя манаграфп беларускiх i расiйскiх даследнiкау «Беларуска-рускае памежжа. Этналагiчнае даследаванне» (2005) [90], «Насельнщтва беларуска-рускага памежжа: дэмаграфiя, мова, этшчная iдэнтычнасць» (2004) [91].
Вывучэнне народнай культуры Вiцебшчыны у 1990-2000-х гг. ажыццяуляецца i мясцовымi краязнауцамь Пэунае значэнне у вывучэннi народнай культуры асобных рэпёнау Падзвiння адыграла падрыхтоука i выданне гiстарычна-дакументальных хрошк «Памяць». Кожны з тамоу хронш прысвечаны асобнаму раёну. Разам з гiстарычнымi матэрыяламi большасць выданняу утрымлiваюць часткi, прысвечаныя народнай культуры. !х аутарамi з'яуляюцца як прафесшныя навукоуцы-этнографы i фальк-ларысты, так i мясцовыя даследчыкi-краязнауцы [92-98].
Намаганнямi мясцовых даследчыкау быу падрыхтаваны шэраг артыкулау i фальклорна-этна-графiчных зборшкау. Сярод iх каштоунасць уяуляюць зборнш фальклорнай спадчыны Лепельшчыны -«Паданш Лепельшчыны» (2008) [99], «Дзе Байна сустракаецца з Эсай: народная проза Лепельшчыны» (2013) [100]. На Пастаушчыне А. Гарбуль выдау невялшую кшжку «Скарбы сiвых валуноу» (2002) [101], а I. Пракаповiч - «Адкуль паходзяць назвы: Назвы рэк i азёр Пастаускага раёна» (2000) [102], «Крыжы i камянi: Нарысы па пстерыи Пастаускага краю» (2003) [103]. Нягледзячы на некаторую важнасць гэтых выданняу, яны маюць толькi папулярны i краязнаучы характар. Навуковыя прынцыпы у iх нярэдка iгнаруюцца, што не дае магчымасщ iх выкарыстання у якасцi крынiц.
Вывады. Фальклорнае i этнаграфiчнае даследаванне Беларускага Падзвшня мае даунюю тра-дыцыю. За працяглы перыяд пошукау i стараннага вывучэння рэпёна з'явiуся шэраг прац, яюя адро-знiваюцца памiж сабой як паводле пытанняу, якiя у iх разглядаюцца, так i падыходамi адносна iх асвят-лення.
1. Першыя працы, што змяшчаюць матэрыялы па народнай культуры Падзвшня, былi апуб-лiкаваны яшчэ у канцы XVI стагоддзя. Асаблiвае значэнне у гэты перыяд маюць звесткi iншаземцау, яюя працяглы час пражывалi на беларускай зямлi (А. Гванiнi, П. Одэрборн). Сктэматычнае вывучэнне Падзвiння пачалося толью у пачатку XIX стагоддзя i звязана з уплывам рамантызму. У гэты перыяд былi апублiкаваны працы шэрагу даследчыкау народнай культуры насельнщтва рэпёна (Я. Баршчэусю, Р. Падбярэсю, Я. Чачотам, К. Фалютынскi, А. Рыпшсм). Даследаваннi першай паловы XIX ст. не вызна-чалiся астэмнасцю. У гэты час вывучэнне краю адбывалася на аматарскiм узроУнi. Працы часта змяшчалi толькi павярхоуную шфармацыю агульнага характара, а апублiкаваныя матэрыялы не мелi строгага навуковага характару.
2. Актышзацыя этнаграфiчнага i фальклорнага вывучэння краю адбываецца у сярэдзше Х1Х стагоддзя. 1мпульсам гэтаму стала заснаванне Рускага геаграфiчнага таварыства (РГТ). У гэты час былi апублшаваны даследаваннi М. Анiмеле, П.М. Шпшеускага, М.В. Без-Карнiловiча, М.А. Дзмiтрыева, Ю.Ф. Крачкоускага, А.М. Семянтоускага. Плённымi у даследаваннi народнай культуры беларусау былi апошнiя два дзесяцiгоддзi Х1Х i пачатак ХХ ст. Вялшае значэнне у вывучэннi краю маюць апублшаваныя у гэты час працы П.В. Шэйна, М.Я. Ншфароускага, Е.Р. Раманава, А.Р. Пшчолю, Ю.Ю. Трусмана, А.Я. Багдановiча. У канцы Х1Х - пачатку ХХ ст. значны аб'ём прац па народнай культуры рэпёна быу апублiкаваны у перыядычных выданнях. Пры уах поспехах у вывучэнш рэгiёна трэба адзначыць, што у другой палове Х1Х - пачатку ХХ ст. у этнаграфiчных даследаваннях пераважау збор, першасная апра-цоука i публiкацыя фальклорных i этнаграфiчных матэрыялау. Падобны характар даследаванняу пра-сочваецца i у 1920-я гг. У гэты перыяд з'яуляюцца i першыя працы на беларускай мове.
3. Новы этап у даследаванш рэпёна пачауся пасля Вялiкай Айчыннай вайны. У гэты час у беларускай этнаграфп прыярытэтнае месца займае вывучэнне матэрыяльнай культуры. У 1950-1980-х гг. быу апублшаваны шэраг абагульняючых прац па розных аспектах традыцыйнай культуры Беларусi, у iх шырока прадстаулены матэрыялы з Падзвшня. Сур'ёзная праца была праведзена беларускiмi фальк-ларыстамi па вывучэннi народнай культуры рэпёна. У гэты перыяд былi апублшаваны грунтоуныя даследаваннi З.Я. Мажэйю, Т.Б. Варфаламеевай, а таксама зборнш фальклорных тэкстау. З сярэдзшы ХХ ст. у даследаваннi рэпянальнай лексiкi Падзвiння значная праца была праведзена супрацоУнiкамi 1нстытута мовазнауства НАН Беларусь У вышку комплекснага вывучэння рэпёна быу апублшаваны шэраг прац. Падзвшская лекака таксама прадстаулена i у агульнабеларускiх выданнях. У другой палове ХХ ст. працы па народнай культуры рэпёна друкавалкя i у польскамоуных выданнях. Разам з тым, нягледзячы на правядзенне у гэты перыяд экспедыцый, публiкацыю значнага аб'ёму прац, неабходна адзначыць адсутнасць комплекснага i суцэльнага падыходу да вывучэння народнай культуры рэпёна. Даследаванш рэпянальнага характару былi фрагментарнымi i не насш сiстэмнага характару. Адсутшчау у рэгiёне i цэнтр па вывучэнш народнай культуры.
4. Пачынаючы з 1990-х гг. народазнауства у рэгiёне атрымала новы iмпульс для свайго развщця. У гэты перыяд даволi актыуна праводзяцца палявыя экспедыцый на Падзвшш, iстотна пашыраецца тэма-тыка даследаванняу. Актывiзацыя фальклорнага i этнаграфiчнага вывучэння праявiлася i у з'яуленнi новых цэнтрау. Прыкметную ролю з сярэдзшы 1990-х гг. у вывучэнш Падзвшня адыгрывае Полацю дзяржауны унiверсiтэт. Даследаванне лексiчных асаблiвасцяу i фальклорнай спадчыны Падзвiння ажыццяуляюць супрацоунш Вiцебскага дзяржаунага унiверсiтэта iмя П.М. Машэрава. 1стотная роля у даследаванш Падзвшня належыць супрацоУнiкам НАН Беларус i мiнскiх ВНУ. У гэты перыяд щкавасць да народнай культуры Падзвшня выяуляецца таксама з боку замежных навукоуцау. Вывучэнне народнай культуры Вщебшчыны у 1990-2000-х гг. ажыццяуляецца i мясцовымi краязнауцамi.
Л1ТАРАТУРА
1. Sarmatiae Europeae descriptio, quae Regnum Poloniae, Litvaniam, Samogitiam, Rvssiam, Massoviam, Prvssiam, Pomeraniam, Livoniam, et Moschoviae, Tartariaeque partem complectitur / Alexandri Gvagnini Veronensis, equitis aurati. - Cracow : Typis Matthiae Wirzbietae, 1578.
2. De Russorum religione, ritibus nuptiarum, funerum, victu, vestitu, &c. et de Tartarorum religione ac moribus: vera et luculenta Narratio. Ad D. Davidem Chytraeum recens scripta. - [Rostock] Excudebat Stephanus Myliander, 1582.
3. Баршчэусю, Я. Шляхцщ Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях / Я. Баршчэусю ; уклад, пер. з польскай мовы i камент. М. Хаустов1ча. - Мшск : Маст. л1т, 1990. - 383 с.
4. Падбярэсю, Р. Люты пра Беларусь / Р. Падбярэсю // Шляхам гадоу : г1ст.-л1т. зб. / уклад. Я. Янушкев1ч. - Мшск : Маст. л1т., 1994. - С. 313-330.
5. Czeczot, J. Piosnki wiesniacze znad Dzwiny / J. Czeczot. - Wilno, 1840.
6. Czeczot, J. Piosnki wiesniacze znad Niemna i Dzwiny, niektore przyslowia i idiotyzmy w mowie slawiano-krewickiej, z postrzezeniami nad ni^ uczonymi / J. Czeczot. - Wilno, 1846.
7. Czeczot, J. Piosnki wiesniacze znad Niemna i Dzwiny, z dol^czeniem pierwotwornych w mowie slawiano-krewickiej / J. Czeczot. - Wilno, 1844.
8. Czeczot, J. Piosnki wiesniacze znad Niemna i Dzwiny / J. Czeczot. - Wilno, 1839.
9. Фалютынский, К. Народные праздники, увеселения, поверия и суеверные обряды жителей Белоруссии / К. Фа-лютынский // Вестник Европы. - 1828. - март-апрель. - С. 75-92.
10. Беларуская фалькларыстыка: эпоха феадал1зму / Г.А. Каханоусю, Л.А. Малаш, К.А. Цв1рка. - Мшск : Навука i тэхшка, 1989. - 286 с.
11. Rypinski, A. Bialorus. Kilka slôw o poezii prostego ludu tej naszej polskiej prowincii; o ego muzyce, spiwie, tancach, etc. / A. Rypinski. - Paryz : Ksiegotloczni J. Marylskiego, 1840. - 230 s.
12. Ign[aci] Chr[apowicki] Rzut oka na poezyç ludu bialoruskiego. - Rubon. - 1845. - T. 5. - S. 35-82.
13. Reutt, W. Piosenki gminne bialoruskie / W. Reutt // Rubon. - 1843. - T. 1.
14. Анимеле, Н. Быт белорусских крестьян / Н. Анимеле // Этнографический сборник. - 1854. - Вып. II. -С. 111-268.
15. Шпшеусю, П.М. Беларусь у абрадах i казках / П.М. Шпшеусю ; пер. з рус. А. Вашчаню. - Мшск : Лтратура i Мастацтва, 2010. - 301 с.
16. Пахаванш. Памшю. Галашэннi / рэдкал. : А.С. Фядоск (гал. рэд.) [i iнш.] ; уклад. тэкстау, уступ. артыкул i камент. У.А. Васiлевiча ; артыкул, сiстэматызацыя i камент. напевау Т.Б. Варфаламеевай. - Мшск : Навука i тэхнiка, 1986. - 615 с.
17. Без-Корнилович, М.О. Исторические сведения о примечательнейших местах в Белоруссии с присовокуплением и других сведений к ней же относящихся / М.О. Без-Корнилович. - СПб. : Тип. III Отд. Собст. Е.И.В. Канцелярии, 1855. - 355 с.
18. Дмитриев, М.А. Собрание песен, сказок, обрядов и обычаев крестьян Северо-Западного края / М.А. Дмитриев. -Вильно : Печатня А.Г. Сыркина, 1869. - 264 с.
19. Крачковский Ю.Ф. Быт западно-русского селянина / Ю.Ф. Крачковский. - М. : Изд. имп. Общ-ва истории древностей России при Москов. ун-те, 1874. - 212 с.
20. Сементовский, А.М. Этнографический обзор Витебской губернии / А.М. Сементовский. - СПб. : тип. М. Хана, 1872. - 69 с.
21. Сементовский, А.М. О мерах и весе, употребляемых в Витебской губернии / А.М. Сементовский. - Витебск : издание Витебского статистического комитета, 1874. - 19 с.
22. Сементовский, А.М. Белорусские древности / А.М. Сементовский. - СПб. : Типо-литография Н. Стефанова, 1890. - XII с.+137 с.
23. Шейн, П.В. Белорусские песни с относящимися к ним обрядами, обычаями и суевериями / П.В. Шейн. - СПб. : Тип. Майкова, 1874. - 566 с.
24. Серебренников, Ф. Обычаи и обряды крестьян Себежского уезда при крестинах, свадьбах и похоронах / Ф. Серебренников // Памятная книжка Витебской губернии на 1865 г. - СПб., 1865. - С. 75-90.
25. Шейн, П.В. Материалы для изучения быта и языка русского населения Северо-Западного края : в 3 т. / П.В. Шейн. - СПб. : Тип. Акад. наук, 1890 - 1902.
26. Никифоровский, Н.Я. Освященные предметы и отношение к ним простонародья Витебской Белоруссии / Н.Я. Никифоровский. - Витебск : типолитогр. насл. М.Б. Неймана, [1903]. - 26 с.
27. Никифоровский, Н.Я. Простонародные приметы и поверья, суеверные обряды и обычаи, легендарные сказания о лицах и местах / Н.Я. Никифоровский. - Витебск : Губерн. Типо-Литограф., 1897. - X, 307, 30 с.
28. Никифоровский, Н.Я. Нечистики, свод простонародных в Витебской Белоруссии сказаний о нечистой силе / Н.Я. Никифоровский. - Витебск : Паньков, 1995. - 85 с.
29. Никифоровский, Н.Я. Полупословицы и полупоговорки, употребляемые в Витебской Белоруссии / Н.Я. Никифоровский // Записки Северо-Западного отдела РГО. - 1913. - Кн. 4. - Вильна, 1914. - С. 205-210.
30. Ншфороусю, М.Я. Напоупрыслаую, напоупрыказю / М.Я. Ншфороусю // Крывiч. Месячшк лтратуры, культуры i грамадзкага жыцьця. - 1924. - № 1(7). - С. 13-23.
31. Никифоровский, Н.Я. Питущие и пропойцы / Н.Я. Никифоровский // Этнографическое обозрение. - 1896. -№ 4. - С. 65-88.
32. Никифоровский, Н.Я. Пособники жихара / Н.Я. Никифоровский // Этнографическое обозрение. - 1893. - № 2. -С. 92-154.
33. Никифоровский, Н.Я. Очерки Витебской Белоруссии. Старцы / Н.Я. Никифоровский // Этнографическое обозрение. - 1892. - № 1. - С. 70-105.
34. Никифоровский, Н.Я. Очерки простонародного житья-бытья в Витебской Белоруссии и описание предметов обиходности / Н.Я. Никифоровский. - Витебск : Губерн. тип., 1895. - VIII, 548, CLIV с.
35. Горбачевский, И. Д. Древность белорусских песен и их напевов / И. Д. Горбачевский // Витебские губернские ведомости. - 1896. - Часть неоф. - № 83-85, 87, 89.
36. Романов, Е.Р. Материалы по исторической топографии Витебской губернии. Уезд Велижский / Е.Р. Романов. -Могилев, 1898. - 252 с.
37. Werenko, F. Przyczynek do lecznictwa ludowego / F. Werenko // Materiaiy antropologiczno-archeologiczne i etnograficzne. - R^w, 1896. - T. 1. - S. 99-229.
38. Антонов, А.А. О врачебных растениях, дико растущих в Витебской губернии, и употребляемых населением ее в домашней народной медицине / А.А. Антонов. - Витебск : Губ. тип., 1888. - III, 42 с.
39. Трусман, Ю.Ю. Этимология местных названий Витебской губернии / Ю.Ю. Трусман. - Ревель : Типография Н. Матиева, 1897. - 336 с.
40. Пщелко, А.Р. Очерки и рассказы из жизни белорусской деревни / А.Р. Пщелко. - Вильно : Русский почин, 1906. - 248 с.
41. Пщелко, А.Р. Деды. Этнографический очерк из жизни Лепельских белорусов / А.Р. Пщелко. - Витебск: Губернская Типо-Литография, 1898. - 23 с.
42. Пщелко, А.Р. Микитовы хаутуры. Очерк из белорусской жизни / А.Р. Пщелко. - Витебск : Типо-Литограф. П.А. Подземского, 1910. - 53 с.
43. Свой. Поминовение усопших (из приходской жизни) / Свой // Полоц. епарх. ведомости. - 1906. - 15 окт. (неофиц. отдел). - С. 716-717.
44. Wincza, H. Dziady na Litwie / H. Wincza // Tygodnik Illustrowany. - 1904. - № 44. - S. 835-836.
45. Federowski, M. Witebsk i Witebszczyna / M. Federowski // Ziemia. - 1912. - T. 3. - S. 659-662.
46. Иванов, В.В. Приметы и поверья крестьян Витебского уезда Витебской губернии / В.В. Иванов // Зап. С.-Зап. отд. ИРГО. - Вильна, 1910. - Кн. 1. - С. 208-213.
47. Богданович, А.Е. Пережитки древнего миросозерцания у белорусов. Этнографический очерк / А.Е. Богданович. -Минск : Беларусь, 1995. - 186 с.
48. Карский, Е.Ф. Белорусы. Язык белорусского народа. Вып. 1. Исторический очерк звуков белорусского языка; Вып. 2. Исторический очерк словообразования и словоизменения в белорусском языке; Вып. 3. Очерки синтаксиса белорусского языка / Е.Ф. Карский. - М. : АН СССР, 1955-1956.
49. Долгоруков, В.М. Население губернии / В.М. Долгоруков // Витебская губерния. Историко-географический и статистический обзор. - Витебск, 1890. - Вып I. - С. 231-300.
50. Россия. Полное географическое описание нашего Отечества. - СПб., 1905. - Т. 9. Верхнее Поднепровье и Белоруссия. - 620 с.
51. Аникиевич, К.Т. Сенненский уезд Могилевской губернии / К.Т.Аникиевич. - Могилев : Губернская тип., 1907. - 133 с.
52. Васшеусю, Д. Беларусюя чараунш i iх зельле / Д. Васшеусю // Наш Край. - 1927. - № 8-9.
53. Касьпяровiч, М.1. Вщебсю краёвы слоушк (матэрыялы) / М.1. Касьпяровiч ; пад рэд. М.Я. Байкова, Б.1. Этмаха-Шытлы. - Менск : 1н-т бел. культ., 1927. - 371 с.
54. Шлюбсю, А. Матэрыялы для вывучэння фальклору i мовы Вщебшчыны : у 2 ч. / А. Шлюбсю. - Мшск : 1нбелкульт, 1927-1928.
55. Фурман, ГП. Крашанша: матэрыялы да псторьи яе у Вщебшчыне / !П. Фурман. - Вщебск : Т-ва краязнауства, 1925. - 63 с.
56. Ластоусю, В.Ю. Падручны расшска-крыусю (беларусю) слоушк / В. Ю .Ластоусю. - Коуна : Друкарня А. Бака, 1924. - 294 с.
57. Пагашчанш. Крывiчанскiя дзяды / Пагашчанш // Крывiч. - 1927. - № 12. - С. 66-69.
58. Красневiч, A. Крывiчанскiя назовы гвёзд / A. Красневiч // Крывiч. - 1926. - № 11(1).
59. Молчанова, Л.А. Очерки материальной культуры белорусов XVI-XVIII вв. / Л.А. Молчанова. - Мшск : Навука i тэхшка, 1981. - 112с., ил.
60. Титов, В.С. Историко-этнографическое районирование материальной культуры белорусов: Х1Х - начало ХХ в. / В.С. Титов. - Минск : Наука и техника, 1983. - 152 с.
61. Беларускае народнае жыллё / Э.Р. Сабаленка [i шш.] ; рэд. В.К. Бандарчык ; Акадэмiя навук БССР, 1н-т мастацтвазнауства, этнаграфи i фальклору. - Мiнск : Навука i тэхнiка, 1973. - 125 с.
62. Народная сельскагаспадарчая тэхшка беларусау / Л.1. Мiнько [i iнш.] ; рэд. В. К. Бандарчык ; Акадэмiя навук БССР, 1н-т мастацтвазнауства, этнаграфii i фальклору. - Мшск : Навука i тэхшка, 1974. - 96 с.
63. Беларускае народнае адзенне / Л.А. Малчанава [i шш.] ; рэд. В. К. Бандарчык ; Акадэмiя навук БССР, 1н-т мастацтвазнауства, этнаграфи i фальклору. - Мшск : Навука i тэхшка, 1975. - 94 с.
64. Титов, В.С. Народные деревообрабатывающие промыслы Белоруссии (1917-1941 гг.): Этнографич. очерки бондарского промысла и изготовления транспортных средств / В.С. Титов. - Минск : Наука и техника, 1976. - 135 с.
65. Браiм, 1.М. Рыбалоуства у Беларусь Гiсторыка-этнаграфiчны нарыс / 1.М. Браiм ; АН БССР, 1н-т мастацтвазнауства, этнаграфи i фальклору. - Мiнск : Навука i тэхнiка, 1976. - 136 с. : ш.
66. Курилович, А.Н. Белорусское народное ткачество / А.Н. Курилович. - Минск : Наука и техника, 1981. - 119 с.
67. Милюченков, С.А. Белорусское народное гончарство / С.А. Милюченков. - Минск : Наука и техника, 1984. - 183 с.
68. Терехин, С.Ф. Охота в Белоруссии. / С.Ф. Терехин - Минск : Полымя, 1986. - 160 с
69. Мажэйка, З.Я. Песш беларускага Паазер'я / З.Я. Мажэйка . - Мшск : Навука i тэхшка, 1981. - 494 с.
70. Варфоломеева, Т.Б. Северо-белорусская свадьба. Обряд. Песенно-мелодические типы / Т.Б. Варфоломеева. -Минск : Наука и техника, 1988. - 156 с.
71. Дыялекталапчны атлас беларускай мовы : у 2 ч. / пад рэд. Р.1. Аванесава, К.К. Кратвы, Ю.Ф. Мацкевiч ; АН БССР, 1н-т мовазнауства iмя Якуба Коласа. - Мшск : Выдавецтва Акадэмп навук БССР, 1963. - 353 с., карты.
72. Этымалапчны слоушк беларускай мовы. - Мшск, 1978 - Т. 1-12. - 2008.
73. Слоушк беларусюх гаворак пауночна-заходняй Беларус i яе паграшчча : у 5 т. / уклад. Ю.Ф. Мацкевiч, АХ Грынавецкене, Я.М. Рамановiч [i шш.] ; рэд. Ю.Ф.Мацкевiч. - Мшск : Навука i тэхшка, 1979. - 1986.
74. Лекачны атлас беларусюх народных гаворак : у 5 т. / АН Беларусь 1н-т мовазнауства iмя Я. Коласа ; пад рэд. Ю.Ф. Мацкевiча. - Мшск : Фонд фундам. дасл. Рэсп. Беларусь, М-ва архнэктуры i буд-ва Рэсп. Беларусь, 1996. - Т. 1. - 1993. - 160 с.; Т. 2. - 1994. - 145 с.; Т. 3. - 1996. - 115 с.; Т. 4. - 1997. - 150 с.; Т. 5. - 1998. - 125 с.
75. ЛекЫчныя ландшафты Беларусь Жывёльны свет / 1н-т мовазнауства iмя Якуба Коласа АН Беларуа ; навук. рэд. Ф.Д. Клiмчук, 1.Я. Яшюн. - Мшск : Навука i тэхшка, 1995. - 255 с.
76. Sielicki, F. Kryz w werzeniach ludu Wilejszczyzny / F. Sielicki // Slavia Orientalis. - 1989. - Т. 38, № 3-4. -S. 447-451.
77. Sielicki, F. Region Dolhinowsko-Budslawsko-Krzywicki na dawnej Wilenszczyznie. Kronika historyczna / F. Sielicki . - Warszawa-Wroclaw : PWN, 1989. - 181 s.
78. Sielicki, F. Wierzenia na dawnej Wilejszczyznie / F. Sielicki // Slavia Orientalis. - 1986. - Т. 35, № 2. - S. 195-222.
79. Sielicki, F. Piesni pogrzebowe i dziadowskie spiewane w b. powiecie Wilejskim / F. Sielicki // Acta Universitatis Wratislaviensis. Slavica Wratislaviensia. - Warszawa-Wroclaw, 1982. - Т. 22. - S. 91-104.
80. Полацю этнаграфiчны зборшк / Полац. дзярж. ун-т ; склад. : У.А. Лобач, У.С. Фшшенка. - Наваполацк : ПДУ, 2006. - Вып. 1: Народная медыцына беларусау Падзвшня : у 2 ч.
81. Полацю этнаграфiчны зборшк / Полац. дзярж. ун-т ; уклад., прадм. i паказ. У.А. Лобача. - Наваполацк : ПДУ, 2011. - Вып. 2 : Народная проза беларусау Падзвшня : у 2 ч.
82. Белорусское Поозерье: язык и духовная культура / А.М. Мазенко [и др.]. - Мшск : Бел. наука, 2001. - 214 с.
83. Герд, А.С. Из истории русских говоров, переходных к белорусскому языку / А.С. Герд // Программа и тезисы докладов IX научно-методической конференции северного зонального объединения педагогических институтов. - Л. : ЛГПИ им. А.И. Герцена, 1967. - С. 64-66.
84. Герд, А.С. Из псковско-брянских лексических параллелей (К вопросу о «белорусском» влиянии на язык Пскова) / А.С. Герд // Брянские говоры. Диалектное слово и аспекты его изучения / ред. кол.: С.Г. Ильенко (отв. редактор), Е.Г. Ковалевская, В.А. Козырев. - Л. : ЛГПИ им. А.И. Герцена, 1985. - С. 59-65.
85. Герд, А.С. Из русско-белорусских языковых отношений. Об одной изоглоссе псковских говоров / А.С. Герд // Тезисы докладов X диалектологического совещания, 11-14 мая 1965 г. - М. : АН СССР, 1965. - С. 80.
86. Глускина, С.М. Об одной псковско-белорусской изоглоссе в словообразовании (откомпаративные образования в псковских говорах) / С.М. Глускина // Вопросы теории и истории языка. Сб. статей к 100-летию со дня рождения Б.А. Ларина / ред. кол.: С.С. Волков, П.А. Дмитриев (отв. ред.), Л.А. Ивашко, Д.М. Поцепня. - СПб. : СПбГУ, 1993. - С. 160-165.
87. Ивашко, Л.А. Из псковско-белорусских фразеологических параллелей / Л.А. Ивашко // Псковские говоры и их окружение / ред. кол.: Л.Я. Костючук (отв. ред.), Н.В. Большакова, А.С. Герд, Т.Г. Никитина, Т.А. Пецкая. -Псков : ПГПИ, 1991. - С. 89 - 94.
88. Листова, Т.А. Региональная специфика обрядовой культуры (на примере семейных обрядов) / Т.А. Листова // Белорусско-русское пограничье. Этнологическое исследование / отв. ред. Р.А. Григорьева, М.Ю. Мартынова. -М. : РУДН, 2005. - С. 235-348.
89. Листова, Т.А. Семейные обряды русско-белорусского пограничья в контексте этнополитической истории. XIX - начало XXI вв. : дис. ... канд. ист. наук : 07.00.07 / Т.А. Листова. - М. : Ин-т этнологии и антропологии РАН, 2006. - 349 л.
90. Белорусско-русское пограничье. Этнологическое исследование / отв. ред. Р.А. Григорьева, М.Ю. Мартынова. -М. : РУДН, 2005. - 390 с.
91. Григорьева, Р.А. Население белорусско-русского пограничья: демография, язык, этническая идентичность / Р.А. Григорьева, Г.И. Касперович. - Минск : Право и экономика. - 80 с.
92. Валодзша, Т. Традыцьи i звычаь Фальклор Лепельшчыны / Т. Валодзша. // Памяць. Лепельсю р-н : пст.-дак. хронш гарадоу i раёнау Беларусь - Мшск : Энцыклапедыя, 1999. - С. 604 605.
93. Гарошка, Т.Г. Народныя святы, абрады, звычаi / Т.Г. Гарошка // Памяць : Пст.-дакум. хрошка Пастаускага раёна. - Мшск, 2001. - С. 593-599.
94. Дарожюна, В.С. Народныя традыцыи i звычаi / В.С. Дарожюна // Памяць: Пст.-дакум. хрошка Сенненскага раёна. - Мшск, 2003. - С. 571-574.
95. Крук, I.I. Народныя абрады i звычаi Верхнядзвшшчыны / I.I. Крук // Памяць: пст.-дакум. хрошка Верхнядзвшскага раёна : у 2 кн. - Мшск, 2000. - Кн. 2. - С. 292-319.
96. Сiнкевiч, 1.Л. Песенная спадчына Расоншчыны / 1.Л. Сiнкевiч // Памяць : Пст.-дакум. хрошка Расонскага раёна. - Мшск, 1994. - С. 542-546.
97. Шагалеева, Т.А. Традыцыь абрады, вераванш / Т.А. Шагалеева // Памяць : Гарадоцю раён : Пст.-дакум. хронш гарадоу i раёнау Беларусь - Мшск, 2004. - С. 744-748.
98. Вшшкава, М.М. Народнае ткацтва Докшыцкага раёна / М.М. Вшшкава // Памяць: Псторыка-дакументальная хрошка гарадоу i раёнау Беларусь Докшыцю раён. - Мшск, 2004. - С. 680 - 684.
99. Паданш Лепельшчыны / Аддзел культуры Лепельскага райвыканкама, Установа культуры "Лепельсю раённы краязнаучы музей"; склад А.У.Стэльмах. - Б. м. : б. в., 2008. - 50 с.
100. Дзе Байна сустракаецца з Эсай: народная проза Лепельшчыны / склад. В. Тухта. - Мшск : Медюонт. - 2013. -64 с.
101. Гарбуль, А. Скарбы Ывых валуноу / А. Гарбуль. - Паставы : Сумежжа, 2002. - 104 с.
102. Пракаповiч, 1.М. Адкуль паходзяць назвы: Назвы рэк i азёр Пастаускага раёна / I.М.Пракаповiч. - Наваполацк, ГА "Усяслау Чарадзей", 2000. - 45 с.
103. Пракаповiч, 1.М. Крыжы i камянь Нарысы па псторыи Пастаус. краю / I.М.Пракаповiч. - Маладзечна : УП «Друк. «Перамога», 2003. - 56 с.
Пастуту 20.09.2018
THE HISTORY OF THE STUDY OF THE BYELORUSSIAN PADZVINNE FOLK CULTURE
U. AUSEICHYK
The history of the ethnological and folklore study of the Belarusian Padzvinne is considered. Stages in the study of the folk culture of the region are singled out, methods of collecting, processing and interpreting ethnographic and folkloric materials are described, the significance of research and their contribution to the study of the traditional culture of the region is revealed. The article analyzes works published in the period from the 16th century up to our time. Despite the fact that the first studies appeared at the end of the XVI century, systematic study of the region began only at the beginning of the nineteenth century. Therefore, the main attention in the work is drawn to the research of the Х1Х - the beginning of the ХХ1 century.
Keywords: historiography, folk culture, Belorussian Padzvinne, ethnology, folklore, traditions, Belarusian ethnos.
