CC BY
10УДК 392:273.2(476.5)
СТАРАВЕРЫ ПАУДНЁВА-УСХОДНЯЙ БЕЛАРУС1: Г1СТАРЫЯГРАФШ I СУЧАСНЫ СТАН ДАСЛЕДАВАННЯУ
канд. гicm. навук, дац. У.Я. АУСЕЙЧЫК (Полацт дзяржауны утверЫтэт)
Разгледжана гiстарыяграфiя i сучасны стан даследаванняу па гiсторыi i культуры стараверау Пауднёва-Усходняй Беларуа. Вылучаны тры асноуныя этапы у гктарыяграфп пазначанай праблематыт: сярэдзтаXVIII - пачатакXX ст.; 1920 - 1980-я гг.; 1990 - 2000-я гг. Дадзена характарыстыка метадам даследаванняу, раскрыта значэнне работ, вызначаны ix уклад у вывучэнне гкторый i культуры стараверау рэгiёна. Прыxодзiм да высновы, што нягледзячы на даволi значны аб'ём праведзеных даследаванняу, да нашага часу не распрацаванымi застауся шэраг важных пытанняу. Даволi фрагментарна даследаваны працэсы рассялення стараверау на тврыторып Пауднёва-Усходняй Беларуа, не прасочаны ix дэмаграфiчныя пра-цэсы у XIX - пачатку XXI ст. Тольк павярхоуна вывучаны асаблiвасцi традыцыйнай культуры стараверскага насельнцтва. Не даследаваны этнакультурныя працэсы у стараверау рэгiёна у XX - пачатку XXI ст.
Ключавыя словы: гiстарыяграфiя, стараверы, этнiчныя групы, Пауднёва-Усходняя Беларусь, гктарычная навука, этналогiя i этнаграфiя Беларусi, народная культура.
Уводзшы. Тэрыторыя Пауднёва-Усходняй Беларуа з'яуляецца адным з важнейшых пстарычных цэнтрау стараверства ва Усходняй Еуропе. Стараверы апынулюя на гэтых землях у вышку расколу у Рускай праваслаунай царкве, яю адбыуся у сярэдзше XVII ст. Значная частка насельнщтва, якая не пры-няла царкоуную рэформу патрыярха Ншана, была вымушана эмнраваць за межы Расп. Адным з месцау кампактнага пражывання перасяленцау становяцца пауднёва-усходшя землi Беларусi. Першыя стараверы пасяляюцца тут яшчэ у другой палове XVII ст., заснаваушы мястэчка Ветку, якое у наступным стала адным з важнейшых духоуных, эканамiчных i мастацкiх цэнтрау усяго стараверства. За працяглы перыяд пражывання на беларусюх землях стараверы сфармiравалi ушкальную культуру, папоУнiлi скарбонку культурнай спадчыны беларусау.
Мэта работы - прааналiзаваць даследаваннi, прысвечаныя псторьи i культуры рускiх стараверау Пауднёва-Усходняй Беларусь Артыкул з'яуляецца працягам публшацый аутара па гiстарыяграфii стараверства на беларусюх землях (ужо была падрыхтавана праца па гiсторыi вывучэння стараверау пауночнай Беларусi [1]).
У беларускай i замежнай гуманiтарыстыцы прадпрымалiся спробы гiстарыяграфiчнага аналiзу прац, прысвечаных стараверам рэпёна. У навуковай лiтаратуры па гэтым пытаннi iснуе некалькi публшацый. Так, характарыстыку асноуных крынiц па стараверах Беларуа прaдстaвiу А. А. Гарбацю у сваiх манагра-фiях [2; 3] i спецыяльных даследаваннях «Вывучэнне псторын стaрaaбрaднiцтвa на Белaрусi» [4] i «Псто-рыя стaрaaбрaднiцтвa: вынш крынiцaзнaучaгa вывучэння» (у 3 частках) [5]. Анaлiз прац па псторын стараверау Веткi правяла расшская даследчыца В.М. Кaчэргiнa у асобным раздзеле манаграфп «Стародубье и Ветка в истории русского старообрядчества (1760 - 1920 гг.): демографическое развитие старообрядческих общин, предпринимательство, духовная жизнь, культура» (2011) [6]. Шэраг даследаванняу 1990 -2000-х гг., прысвечаных стараверам БССР у 1920-я гг., прaaнaлiзaвaу К. А. Латышау [7]. Спробу вылучэння этапау i aнaлiзу метадалогл даследаванняу стараверства у Беларуа i суседшх крaiнaх прадпрыняу А.С. Цмыг [8]. Аднак артыкул аказауся вельмi павярхоуным. У iм не прaaнaлiзaвaнa значная колькасць даследаванняу па псторын i культуры стараверау Беларусь А што датычыцца aнaлiзу фальклорных i этнaгрaфiчных даследаванняу стараверау Беларуа, то у працы ён зуам сцiплы: не разгледжана большасць этнaгрaфiчных i фалькларыстычных даследаванняу па азначанай тэме. Таюм чынам, у айчыннай i замежнай гумаштарыс-тыцы aдсутнiчaе комплекснае i усебаковае даследаванне пстарыяграфп стараверства на пaУднёвa-усходнiх землях Беларусь Дадзеная праца сюравана на выпрауленне гэтай сiтуaцыi.
Асноуная частка. У вывучэнш гiсторыi i культуры стараверау Пауднёва-Усходняй Беларуа можна вылучыць тры этапы. Першы з iх aхоплiвaе перыяд з сярэдзiны XVIII ст. да пачатку XX ст. Друп этап датычыцца савецкай пстарыяграфп i займае прамежак 1920 - 1980-х гг. Трэщ этап (1990 - 2000-я гг.) aхоплiвaе сучасную постсавецкую гiстaрыягрaфiю.
Працы сярэдзiны XVIII - пачатку ХХ ст. Щкавасць да псторын i культуры стараверау рэпёна праявшася ужо у сярэдзше XVIII ст. Адным з першых, хто звярнууся да гэтай праблематыю, быу стара-верскi гiсторык i пiсьменнiк 1ван Аляксееу. У сваёй працы «История о бегствующем священстве» (1755) ён разгледзеу раннюю псторыю важнейшага цэнтра стараверау рэгiёнa - мястэчка Веткь Нягледзячы на пaлемiчны характар, праца утрымлiвaе карысныя звестю па ранняй гiсторыi стараверства у рэгiёне [9].
Ужо у канцы XVIII ст. даследаванш стараверства шщыявалюя i з боку праваслаунай царквы. Да работ такога плану належыць кнiга A.I. Жураулёва (А. 1аанава) «Полное историческое известие о старообрядцах, их учении, делах и разгласиях, собранное из потаенных старообрядческих преданий, записок и писем» (1794). У 1795 г. праца была перавыдадзена у 4 частках пад назвай «Полное историческое известие о древних стригольниках и новых раскольниках, так называемых старообрядцах, о их учении, делах и разгласиях, собранное из потаенных старообрядческих преданий, записок и писем» [10]. У трэцяй частцы кшп утрымлiваецца шмат шфармацьи па псторьи стараверау Ветю у XVIII ст. Аутар таксама звярнуу увагу на асаблiвасцi веравучэння i культу веткаусюх стараверау. У наступным кнiга неаднаразова пера-выдавалася.
У першай палове XIX ст. не было апублшавана спецыяльных даследаванняу аб стараверах вывучае-мага рэгiёна. Толькi у сярэдзiне стагоддзя быу выдадзены шэраг прац, дзе разглядалiся пытаннi псторыи i культуры стараверау пауднёва-заходняй Беларусь 1х аутарамi былi прадстаунiкi праваслаунай царквы або органау улады, таму падыходы да выкладання матэрыялау былi даволi тэндэнцыйнымi i аднабокiмi. Нягле-дзячы на гэта, шэраг прац усё ж змяшчае важныя звестю па гiсторыi i культуры стараверау рэпёна. Так, у 1855 г. была апублшавана кнiга М.В. Без-Карнiловiча «Исторические сведения о примечательнейших местах в Белоруссии с присовокуплением и других сведений к ней же относящихся», прысвечаная Вщеб-скай i Магшёускай губерням. У ёй разгледжаны прычыны з'яулення стараверау на пауднёва-усходшх землях Беларусi, коратка раскрыта псторыя Веткi i яе слабод. У працы таксама прадстаулена сщслая этнагра-фiчная характарыстыка стараверау Магшёускай i Вiцебскай губерняу [11, с. 237-240]. Некаторая шфарма-цыя па псторыи гэтай этнаканфесiйнай групы у Ветцы у XVIII ст. утрымлiваецца у працы мiтрапалiта Макарыя (Булгакава) «Истории русского раскола, известного под именем старообрядства» (1855). Аутар апiсвае псторыю пасялення стараверау у рэгiёне i станаулення тут важнейшага цэнтра папоуцау, дае характарыстыку веравучэнню веткаускiх стараверау [12, с. 294-306]. Праца утрымлiвае мала новых даных аб стараверах рэпёна, паколью асноУнымi крынiцамi для натсання адпаведных частак сталi ужо згаданыя працы I. Аляксеева i A.I. Жураулёва (А. Iаанава). Стараверау Ветю закранау таксама А.П. Шчапау пры агульным разглядзе стараверства у Расii у XVII - першай палове XVIII ст. у працы «Русский раскол старообрядчества, рассматриваемый в связи с внутренним состоянием русской церкви и гражданственности в XVII и первой половине XVIII» (1858) [13].
Важную ролю у даследаванш стараверау рэпёна адыгралi працы n.I. Мельшкава i А.Р. Вшнякова, яюя былi апублiкаваныя у 1860-я гг. Гэтыя даследчыкi пэуны час займалi дзяржауныя пасады, звязаныя з барацьбой з «расколам». А таму iх працы змяшчаюць шмат важных звестак. Так, у 1864 г. была апублша-вана кшга n.I. Мельшкава «Исторические очерки поповщины» [14]. У ёй шмат увап было прысвечана псторыи стараверау Веткi i яе слабод. У працы прааналiзавана царкоуная гiсторыя, дадзена характарыстыка працэсам фармiравання царкоунай iерархii у стараверау-папоуцау Ветю. А у 1865 г. у «Весшку За-ходняй Расп» быу надрукаваны артыкул А.Р. Вшнякова (пад псеуданiмам А. Вескiнскi) «Раскол в западнорусском крае» [15]. Нягледзячы на тое, што у працы разглядауся «раскол» ва уах паУночна-заходнiх губернях Расii, былi у ёй ахарактарызаваны i стараверы Магшёускай губерш. У артыкуле прыведзены ста-тыстычныя даныя, згаданы найбольш важныя цэнтры стараверства у рэгiёне, дадзена характарыстыка царкоунай аргашзацый папоуцау Магшёускай губерш. Больш падрабязна аутар спышуся на вызначэннi ролi Веткi i Лаурэнцьеускага манастыра у жыццi стараверау рэпёна. Таксама у працы атсаны iх некаторыя рэлiгiйныя традыцыi i асаблiвасцi правядзення сямейных абрадау.
У 1880-я гг. было апублшавана некалью абагульняючых прац, у якiх разглядалася гiсторыя i культура стараверау Пауднёвага Усходу Беларусi. Так, шэраг пстарычных i этнаграфiчных матэрыялау утрым-лiваюцца у III томе «Живописной России» (1882). Даследчык А.Г. Юркор прадставiу агульную этнагра-фiчную характарыстыку стараверау Беларуси у тым л^ i пауднёва-усходняй яе часткi [16, с. 284]. Асобна ён спышуся на характарыстыцы стараверскага насельнщтва мястэчка Веткь Навуковец раскрыу гiсторыю яго заснавання, прывёу асобныя факты з псторыи мястэчка у XVIII ст. [16, с. 428].
Вялш аб'ём даных па стараверах Пауднёва-Усходняй Беларуа быу апублiкаваны у абагульняючым выданш «Опыт описания Могилевской губернии...», надрукаваным пад рэдакцыяй А.С. Дэмбавецкага у трох кнiгах. У першай кшзе (1882) вельмi падрабязна разгледжана псторыя i культура стараверау Мап-лёускай губернi [17, с. 653-678]. Аутарам апiсання з'яуляецца I. Рубаноусю. У працы вельмi падрабязна асвятляецца ранняя псторыя стараверау, пачынаючы з перасялення на гэтыя землi i заснавання Веткi са слабодамi i блiжэйшымi населенымi пунктамi. Але прыведзена мала новых матэрыялау, паколькi асноуныя звесткi для падрыхтоУкi гiстарычнай части нарыса узяты з ужо згаданых прац A.I. Жураулёва i Макарыя. Таксама у працы прадстаулена характарыстыка матэрыяльнай культуры стараверау (жылля, адзення, ежы), гаспадарчых заняткау (земляробства, гандлю, рамёствау i промыслау), апiсаны сямейныя абрады (вяселле, радзiны, пахаванне), рэлтйныя традыцыi i уяуленнi. Матэрыялы для ашсання былi сабраныя непасрэдна I. Рубаноусюм у рэгiёне у 1880 - 1881 гг. Даследчык таксама спышуся на характарыстыцы стараверсюх сагласау у рэпёне, апiсау мерапрыемствы улад i праваслаунай царквы па далучэнш стараверау да аднавер-ства. У працы коратка ахарактарызавана i спецыфка iх узаемаадносiн з мясцовым насельнщтвам.
1стотную ролю у даследаванш стараверскага насельнщтва у пауднёва-усходняй частцы Беларусi адыграу М.1. Лшееу. Ён апублшавау шэраг прац па псторьи i культуры стараверау рэгiёна. Грунтоуным даследаваннем па гiсторыi стараверау Ветю i ваколiц з'яуляецца праца «Из истории раскола на Ветке и в Стародубье XVII - XVIII вв.» (1895) [18]. На аснове апублкаваных прац i разнастайных крынщ аутар падрабязна разгледзеу працэс узшкнення стараверскiх пасяленняу у рэгiёне, псторыю стараверау Ветю, паказау яе ролю i прааналiзавау сувязi з iншымi цэнтрамi стараверства. Даследчык звярнуу увагу на асаб-лiвасцi гаспадарчай i адукацыйнай дзейнасцi веткаускiх манастыроу i скiтоу, ахарактарызавау царкоуную арганiзацыю папоуцау. Ён таксама апублшавау шэраг прац, прысвечаных крынiцам па гiсторыi стараверау рэпёна Ветю i Старадуб'я. Так, у 1880 г. была выдадзена кшга «Описание рукописей, хранящихся в библиотеке Черниговской духовной семинарии» [19], а у 1893 г. - «Новые материалы для истории раскола на Ветке и в Стародубье XVII - XVIII вв.» [20].
У этнаграфiчным даследаванш стараверау Пауднёва-Усходняй Беларуа у канцы Х1Х - пачатку ХХ ст. ктотнае месца належыць Е.Р. Раманаву. У гэты перыяд даследчык апублiкавау шэраг прац, дзе разгледзеу культурную спадчыну мясцовых стараверау. У выпусках «Беларускага зборшка» ён змясцiу шэраг тэкстау iх вуснай народнай творчасцi, пераважна, духоуных вершау. Так, у першым томе былi надрукаваны не-калью духоуных вершау, запiсаныя у Магшёускай губерш [21, с. 369-372]. У пятым выпуску «Беларускага зборшка» Е.Р. Раманау таксама апублкавау духоуныя вершы стараверау, выдзелiушы iх у асобны раздзел [22, с. 438-443]. Шэраг духоуных вершау ён апублкавау i у артыкуле «З стараверскай лиаратуры» [23], яш быу надрукаваны у «Магшёускай старыне» (1901). У трэщм выпуску «Магiлёускай старыны», якi выда-вауся пад рэдакцыяй Е.Р. Раманава, быу апублшаваны артыкул П. Гаручю «Материалы для истории раскола старообрядчества в Могилевской губернии конца XVIII-го - и начала XIX столетий» [24]. Выкарыстаушы значны аб'ём арх1уных даных, аутар прадставiу нарыс царкоунага жыцця стараверау губернi у гэты перыяд.
Значнай этнаграфiчнай працай аб стараверах Ветю i ваколiц з'яуляецца даследаванне 1.С. Абрамава «Старообрядцы на Ветке: (Этнографический очерк)» (1907) [25]. Як адзначау сам даследчык, летам 1907 г. яму давялося некаторы час пражыць сярод стараверау у мястэчку Ветка. На аснове матэрыялау, зафксаваных у гэты час, i пабудавана праца. Яна складаецца з дзвюх частак. У першай разгледжана псторыя стараверау у Ветцы i прыведзена апiсанне iх побыту, абраднасщ i гаспадаркъ Пачынае свой нарыс 1.С. Абрамау з разгляду пстарыч-ных падзей стараверау у Ветцы, пераважна у XVIII ст. Аутар таксама прыводзiць апiсанне мястэчка, спыняючыся на характарыстыцы стараверсшх сядзiб i iнтэр'еры хат, характарызуе адзенне стараверау, iх гаспадарчую дзей-насць. У працы атсваюцца каляндарныя традыцш, вясельная абраднасць, культаваю сфера, ахарактарызаваны мясцовыя гаворкъ Другую частку нарыса складаюць тэксты песень i духоуных вершау стараверау Ветки
На пачатку XX ст. быу апублшаваны шэраг абагульняючых riстарычна-этнаграфiчных прац, у якiх разглядалкя гiсторыя i культура стараверау рэпёна. Так, у 1900 г. пабачыла свет кшга Л. Вшаградава «Гомель. Его прошлое и настоящее. 1142 - 1900». У асобным раздзеле («Перасяленне стараабрадцау») аутар раскрывае гiсторыю пасялення i станаулення стараверскай супольнасщ у Гомелi i ваколщах у першай палове XVIII ст. [26, с. 24-25]. А у кшзе «Россия. Полное географическое описание нашего Отечества» (1905) [27] разгледжана псторыя стараверау Магшёускай губерш i прыведзена агульная характарыстыка асаблiвасцей iх культуры. Апiсанне побыту i культуры гэтай этнаканфесшнай групы належыць М. Доунар-Запольскаму i Д. Шэндэрыку. У працы прыведзена ашсанне сядзiб, жылля, iнтэр'ера стараверскай хаты, адзення i трады-цый харчавання, пералiчаны гаспадарчыя заняткi, ахарактарызаваны вясельныя традыцыi. Таксама вылуча-ны асаблiвасцi iх рассялення у межах Магiлёускай губернi, ахарактарызавана пстарычнае мiнулае Ветш i ваколщ у XVIII ст. Як вышкае з iх аналiзу, усе матэрыялы, якiя у главе датычацца стараверау Магшёускай губерш, прыведзены з ужо згаданага выдання «Опыт описания Могилевской губернии...» [17].
Вывучэнне стараверскага насельнщтва рэпёна у 1920 - 1980-х гг. У айчыннай пстарычнай наву-цы 1920 - пачатку 1930-х гг. было апублшавана некальш даследаванняу, прысвечаных стараверам Пауднёва-Усходняй Беларусь У гэты перыяд на беларусмх землях значна актышзавауся краязнаучы рух. З 1925 г. пачынае выдавацца часопiс «Наш край», на старонках якога быу апублшаваны шэраг краязнауча-этнагра-фiчных прац аб стараверах Пауднёва-Усходняй Беларусь Так, у 1929 г. быу надрукаваны артыкул М.1. Са-ламыкша «Дарожныя нататкi. Веткаусю раён, Гомельшчына» [28]. У час падарожжа у Ветку i ваколщы аутар пакiнуу апiсанне мясцовай стараверскай архиэктуры (дамы, храмы, гаспадарчыя пабудовы), ахарактарызавау традыцыi напiсання шон (у тым лiку i тэхналапчныя аспекты працы). Артыкул змяшчае таксама каротю экскурс у раннюю псторыю Веткь У наступным 1930 г. у гэтым часопiсе быу апублшаваны артыкул Ю. Кармянскага «30 дзён на дынамiчным перапiсу. (Чачэрсю раён)» [29], дзе прыведзена кароткае ашсанне стараверау в. Покаць Чачэрскага раёна: побыт, гаспадарка, асаблiвасцi мовы, спецыфiка узаема-адносiн з мясцовым беларускiм насельнiцтвам.
У мiжваенны перыяд да псторыи стараверства на беларусюх землях звярууся М.М. Нiкольскi, як займауся вывучэннем праблем рэлiгii i царквы. У 1931 г. была апублшавана яго кнiга «Гiсторыя рускай царквы» [30]. Разглядаючы агульную псторыю стараверскай царквы, аутар звярнуу увагу i на стараверау Ветю i яе ваколiц. У працы разгледжана ранняя псторыя Ветю XVIII ст., прааналiзаваны асаблiвасцi царкоунай аргашзацыи веткаускiх папоуцау. Праца не утрымлiвае якiх-небудзь новых звестак i носщь абагуль-няючы характар. Акрамя таго, дамшаванне марксiсцкай метадалогii у даследаванш не дазволша М.М. Нь кольскаму аб'ектыуна ахарактарызаваць стараверскую царкву на беларусюх землях.
У пасляваенны перыяд важным наюрункам становщца лшгвютычнае даследаванне. 1стотнае зна-чэнне у вывучэннi лексiкi стараверау Пауднёва-Усходняй Беларусi займаюць працы А.Ф. Манаенкавай. Аб'ектам вывучэння даследчыцы CT^i гаворкi рускiх стараверау Веткаускага i Добрушскага раёнау Го-мельскай вобласць У 1974 г. ёй была абаронена доктарская дысертацыя «Язык Ветки» [31]. А.Ф. Манаен-кава таксама падрыхтавала шэраг грунтоуных публiкацый па гэтай праблематыцы: «Лексика русских говоров Белоруссии» (1973) [32], «Русско-белорусские языковые отношения (На материале русских говоров Ветки)» (1978) [33], «Словарь русских говоров Белоруссии: Ветковский и Добрушский районы Гомельской области» (1989) [34]. Пад навуковым юраунщтвам А.Ф. Манаенкавай была падрыхтавана кандыдац-кая дысертацыя А.А. Акуленка «Белорусское воздействие на островные русские говоры (на материале наименований одежды в русских говорах Жлобинского района Гомельской области)» (Мшск, 1996) [35]. Асновай для працы сталi матэрыялы палявых даследаванняу, праведзеных у 1974-1985 гг. на тэрыторьи Жлобшскага раёна. Важнымi з'яуляюцца высновы даслечыцы аб уплыве беларускага асяроддзя на лекску i матэрыяльную культуру стараверау рэпёна.
Актуальным накiрункам у вывучэнш культурнай спадчыны стараверау пауднёва-усходняй часткi Беларусi у 1970 - 1980-я гг. сталi археаграфiчныя даследаванш. Пад кiраунiцтвам 1.В. Паздзеевай супра-цоУнiкамi Маскоускага дзяржаунага унiверсiтэта быу праведзены шэраг археаграфiчных экспедыцый у рэ-гiёне. З 1970 па 1981 гг. супрацоУнiкамi МДУ ажыццяулялюя комплексныя экспедыцыi у былыя Веткауска-Старадубскiя слабоды. Вынiкамi археаграфiчных пошукау стала фармiраванне Веткауска-Старадубскага тэрытарыяльнага кшжнага збору, якi налiчвае вялiкi аб'ём помшкау, а таксама матэрыялы, яюя характа-рызуюць выяуленчае мастацтва, фальклор, асаблiвасцi гаворкi, музычную культуру мясцовага старавер-скага насельнiцтва [36, с. 170]. На аснове матэрыялау, сабраных у ходзе гэтых экспедыцый, быу падрых-таваны шэраг публiкацый, прысвечаных кнiжнай культуры, мастацтву, мове i народнай культуры стараверау рэпёна [37-45].
У мiжваенны перыяд у беларускай этнаграфп не было спецыяльных даследаванняу аб стараверах Пауднёва-Усходняй Беларусь Толью рэдкiя публiкацыi змяшчалi шфармацыю аб гэтай этнаканфесiйнай групе. У канцы 1980-х гг. была выдадзена энцыклапедыя «Этнаграфiя Беларусi» (1989), у якой шэраг матэрыялау адносщца да стараверау Пауднёва-Усходняй Беларусь Даследчык П.У. Церашковiч у артыку-ле «Стараверы» [46] прывёу аб iх пстарычную даведку, прадставiу кароткую дэмаграiчную характарыс-тыку, вылучыу некаторыя асаблiвасцi матэрыяльнай культуры. Характарыстыку традыцый разьбы па дрэ-ве веткаускiх майстроу знаходзiм у асобным артыкуле Я.М. Сахуты «Веткауская разьба» [47]. А у артыку-ле «Веткаускi дзяржауны музей народнай творчасщ» (аутар - Г.Р. Нячаева) даецца атсанне калекцый музея, яю змяшчае шмат экспанатау матэрыяльнай культуры мясцовых стараверау [48].
Пстарыяграфiя аб стараверах у 1990 - 2000-х гг. З 1990-х гадоу у беларускай гумаштарыстыцы пачынаецца новы этап. У гэты перыяд значна узрастае цiкавасць да гiстарычнай i культурнай спадчыны этшчных груп, яшя насяляюць Беларусь. У 1990-2000-я гг. значна актывiзавалiся даследаваннi, прысвечаныя стараверам. Ужо у пачатку 1990-х гг. было апублшавана першае манаграфiчнае даследаванне па гэтай праблематыцы - праца Т.П. Кароткай, К. С. Пракошынай i Г. А. Чуднiкавай «Старообрядчество в Беларуси» (1992) [49]. Манаграфiя стала вышкам палявых даследаванняу аутарау, праведзеных яшчэ у 1984-1987 гг. Праца не прэ-тэндуе на паунату i вычарпальнасць. У ёй пераважна разглядаюцца змены, якiя адбылюя у рэлiгiйным жыццi стараверау Беларуй у 1950 - 1980-х гг., а таксама характарызуецца стан стараверсшх абшчын на канец 1980-х гг. У кшзе таксама сцiсла разгледжана псторыя стараверау Веткi i яе акругь
У 1995 г. у часотсе «Беларуская мiнуушчына» быу надрукаваны навукова-папулярны артыкул Х. Бей-лькша «Веткаусмя раскольнiкi» [50]. У iм разгледжаны асноуныя гiстарычныя падзеi з жыцця стараверау Веткi, ахарактарызаваны асаблiвасцi iх мастацтва i кнiгапiсання.
Шэраг звестак i матэрыялау аб стараверах Пауднёва-Усходняй Беларус змяшчае калектыуная мана-графiя «Канфесп на Беларусi (канец XVIII - ХХ ст.)», апублкаваная у 1998 г. [51]. Даследаванш старавер-скай супольнасцi на беларусюх землях у гэты перыяд прадставш А.М. Фiлатава i В.В. Грыгор'ева. Права-вое становiшча стараверау Пауднёва-Усходняй Беларус у канцы ХVШ - першай палове Х1Х ст. ахаракта-рызавала А.М. Фiлатава. В.В. Грыгор'ева разгледзела асаблiвасцi iх рассялення у рэгiёне у другой палове Х1Х - пачатку ХХ ст.
Найбольш важным даследаваннем канца 1990-х гг. па псторыи стараверау на беларусюх землях стала манаграфiя А.А. Гарбацкага «Стараабраднщтва на Беларусi у канцы XVII - пачатку ХХ ст.» (1999) [2]. Асновай для працы стау шырою комплекс апублшаваных i архiуных крынiц. У манаграфп вылучаны рэп-ёны кампактнага пражывання стараверау у Пауднёва-Усходняй Беларусi, ахарактарызаваны пстарычныя падзеi у канцы XVII - XVIII стст. (у першую чаргу, Ветю i ваколiц), прааналiзавана iх прававое становiшча у Х1Х - пачатку ХХ ст. У працы таксама прыведзены звесткi аб эканамiчным становiшчы стараверау рэгь ёна у Х1Х - пачатку ХХ ст., змешчаны дэмаграфiчныя i статыстычныя даныя. Даследчык таксама ахаракта-рызавау гаспадарчую дзейнасць стараверау рэгiёна, атсау некаторыя асаблiвасцi народнага дойлiдства (культавых пабудоу, жылля, гаспадарчых пабудоу), адзення, вясельнай абраднасцi. Пры характарыстыцы
традыцыйнага вяселля А.А. Гарбацю выкарыстау сабраныя iм палявыя фальклорна-этнаграф1чныя матэ-рыялы, зафшсаваныя на Гомельшчыне. 1ншая манаграфiя даследчыка «Стараабраднiцтва на беларусюх землях» (2004) [3] амаль не адрознiваецца ад папярэдняй i фактычна з'яуляецца яе перакладам на рускую мову.
Важнай вехай у вывучэнш стараверау Беларусi стала правядзенне канферэнцыi «Сгараабраднiцгва як псторыка-культурны феномен» (г. Гомель, 2003 г.). Вялш аб'ём даследаванняу, прадстауленых удзельшка-мi, быу прысвечаны пытанням псторьп i культуры гэтай этнаканфесiйнай супольнасщ на тэрыторыi Пауднёва-Усходняй Беларусi. Так, Г. А. Аляксейчанка разгледзеу пстарыяграфш аб стараверах у навуковай спад-чыне Е.Р. Раманава [52, с. 13-17]. Прававое становiшча стараверау Магшёускай губерш у канцы XVIII -першай палове Х1Х ст. атрымала асвятленне у артыкуле Т.У. Апiок [52, с. 22-25]. Роля Н.П. Румянцава у жыцщ гомельсшх стараверау прасочана у працах К. А. Бiруковiч [52, с. 25-28], А. Л. Юштымава [52, с. 111118], Ю.А. Лабынцава i Л.Л. Шчавiнскай [52, с. 142-147]. Гаспадарчая i культурная дзейнасць стараверсюх манастыроу рэгiёна ахарактарызавана у артыкулах Г.В. Кузьмiч [52, с. 139-142], М.В. Качэрпнай i А.М. Дуб-раускага [52, с. 71-74, с. 131-136]. Даследчыца А.1. Зелянкова на аснове матэрыялау апытання прадставiла характарыстыку стараверскай супольнасцi в. Крупец Добрушскага раёна [52, с. 85-87]. У даследаванш В.1. Коваля разгледжаны асаблiвасцi лексiкi веткаусшх стараверау [52, с. 122-125]. Пытанш узроуню адукацыi ста-раверскага насельнщтва Веткаушчыны у канцы Х1Х - першай палове ХХ ст. разгледзела С.1. Лявонцьева [52, с. 150-156]. Помнш мастацкай i пiсьмовай культуры стараверау Веткаушчыны даследаваны Л.М. Мазейка [52, с. 177-180], В.1. Галко [52, с. 43-47], Г.Р. Нячаевай [52, с. 203-211]. Унутрыпалпычную сиуацыю у Рэчы Паспалiтай у сувязi з «выгнанкай» стараверау з Ветю у 1735 г. ахарактарызавау А.У. Мацук [52, с. 184-187]. Асаблiвасцi вуснай народнай творчасцi стараверау Усходняга Палесся вызначыла С.Я. Ншцша [52, с. 215222]. Пытанш стараверскай архтктурнай спадчыны у Гомелi разгледзелi Т.Ф. Лiтвiнава [52, с. 156-161], А.В. Сшдан [52, с. 258-260]. У артыкуле С.А. Пасталоускага прадстаулена характарыстыка гэтай этнаканфе-сшнай групы на Гомельшчыне у 1920 - 1930-я гг. [52, с. 233-235]. Асаблiвасцi узаемаадносш стараверау з савецкай уладай на Гомельшчыне у 1920-я гг. вылучыу М.1. Старавойтау [52, с. 260-263]. А.Р. Яшчанка дала кароткую характарыстыку гарадскому стараверскаму насельнiцтву Магiлёускай губернi у другой палове Х1Х - пачатку ХХ ст. [52, с. 299-300].
У апошшя дзесяцiгоддзi значна пашыраецца кола навуковых нашрункау у вывучэнш стараверства на беларусюх землях. Адным з iх стала даследаванне традыцыйнай культуры гэтай спецыфiчнай этнаканфесiйнай групы. Этнаграфiчным вывучэннем стараверау усходняй Беларуа у гэты перыяд займаецца Т.1. Хурсан. Шэраг яе прац былi прысвечаны характарыстыцы традыцыйнай культуры стараверау рэпёна. Так, апiсанне вясельнай, радзшнай i пахавальнай абраднасцi на аснове матэрыялау палявых даследаванняу прадстаулена у артыкулах «Асаблiвасцi сямейных традыцый стараабрадшкау Усходняй Беларусi» [53] i «Вясельны абрад стараабраднiкау Беларускага Падняпроуя» [54]. Рэлшйныя традыцш стараверау Пауднёва-Усходняй Беларуа былi разгледжаны у працах «Рэлшйная культура стараабраднiкау Усходняй Беларусi» [55] i «Рэлшйная дзейнасць стараабрадшкау Усходняй Беларусi у ХХ стагоддзЬ> [56]. Асаблiвасцi матэрыяльнай культуры стараверау рэпёна былi ахарактарызаваны у артыкулах «Рассяленне i занята стараабраднiкау на тэрыторыi Усходняй Беларусi» [57] i «Асаблiвасцi традыцыйнай матэрыяльнай культуры стараабрадшкау Беларускага Падняпроуя» [58].
Даследчыцай Т.1. Хурсан у 2020 г. была апублшавана навукова-папулярная кнiга «Стараабраднiкi Беларусь м1нулае i сучаснасць» [59]. Выданне сваёй назвай хоць i датычыцца усiх стараверау Беларусi, але у iм апiсваюцца пераважна стараверы пауднёва-усходняй яе часткi (i, перш за усё, Бабруйшчыны). Так, першая глава працы прысвечана разгляду асаблiвасцей рассялення стараверау на Беларусi. Але у ёй у асноуным прадстаулены ужо раней апублшаваныя iншымi аутарамi даныя аб этапах засялення беларус-юх земляу стараверамi. Глава таксама змяшчае дэмаграфiчныя звесткi аб iх колькасщ у другой палове Х1Х -пачатку ХХ ст. у адпаведнасщ з адмшстрацыйна-тэрытарыяльным падзелам на той час. Прадстауленыя даныя даволi адрывютыя i несiстэмныя. Толькi дэмаграфiчная характарыстыка прадстаулена больш сiстэмна. У другой главе прыводзяцца асобныя падзеi з псторын стараверскай царквы на Беларуа у ХХ -пачатку ХХ1 ст. Аднак поунай карцiны аб яе псторыи у гэты перыяд выданне не змяшчае. Наступная глава прысвечана разгляду культурных традыцый стараверау. Асноуны змест яе складаюць матэрыялы з ужо згаданых вышэй артыкулау даследчыцы i датычацца амаль выключна стараверау Пауднёва-Усходняй Беларусi.
Да пытанняу традыцыйнай культуры стараверау звярталася Г.1. Каспяровiч. У асобным раздзеле навукова-папулярнай кшп «Кто живет в Беларуси» (2012) [60] даследчыца ахарактарызавала асаблiвасцi рассялення, матэрыяльнай культуры (гаспадарчыя занятю, планiроУка паселiшчау, народная кулiнарыя, традыцыйнае адзенне) i сямейнай абраднасцi стараверау Пауднёва-Усходняй Беларусь А у шшай сваёй працы яна разгледзела асаблiвасцi iх гаспадарчай дзейнасцi [61].
У 2000-я гг. павялiчваецца колькасць мастацтвазнаучых публiкацый, прысвечаных стараверам рэпёна. Уплыу стараверау на беларускi народны тэкстыль прааналiзаваны у даследаваннях В. А. Лабачэускай [62-63]. Вывучэннем мастацкай культуры веткаусюх стараверау займаюцца С.1. Лявонцьева i Г.Р. Нячаева. Даследчыца С.1. Лявонцьева вывучае мастацкае афармленне рукашсных кнiг стараверау [64-68, 70], а Г.Р. Нячаева даследуе iканапiсную традыцыю веткаускiх стараверау [69-70].
У гэты перыяд пашыраюцца i пстарычныя даследаванш стараверскай супольнасщ. Вывучэннем гiсторыi стараверау усходняй Беларусi у 1920 - 1930-я гг. займаецца С.А. Пасталоусш [71-73]. У яго пра-цах характарызуецца стан стараверскага грамадства у гэты перыяд, разглядаецца уплыу на яе мерапрыем-ствау савецкай улады. Вялiкi аб'ём матэрыялау, выкарыстаных у працах даследчыка, датычыцца стараверау Пауднёва-Усходняй Беларусi.
Вывучэннем этшчных груп Пауднёва-Усходняй Беларусi, у тым лiку i стараверау, займаюцца А. Д. Лебедзеу, В.П. Шчукоу, Р.М. Рагiнскi, В.У. Друзянок. Вынш iх даследаванняу увасобiлiся у шэрагу артыку-лау i зборнiкаУ матэрыялау. Сярод наюрункау даследаванняу гомельскiх навукоуцау важным з'яуляецца вывучэнне гiсторыi стараверства рэпёна у савецкi перыяд. Пытанням узаемадзеяння стараверау з савецкай уладай прысвечаны шэраг прац А.Д. Лебедзева [74-76], В.У. Друзянок [76-77], Р.М. Рапнскага [78-80]. Важнае значэнне маюць выдадзеныя гомельскiмi даследчыкамi зборнiкi архiуных матэрыялау па гiсторыi стараверства у рэгiёне. Першы зборнiк «Конфессии на Гомельщине (20-30-е годы XX в.)» быу апублша-ваны у 2013 г. Ён змяшчае i матэрыялы па стараверах [81, с. 285-307]. Ва уступнай главе, аутарамi якой з'яуляюцца А.Д. Лебедзеу i В.П. Шчукоу, змешчана пстарычная даведка аб стараверах Гомельшчыны [81, с. 31-35]. Наступнае выданне было цалкам прысвечана стараверскаму насельнiцтву рэгiёна. У 2017 г. быу апублшаваны зборнiк дакументау i матэрыялау «Старообрядцы на Гомельщине (1918-1991 гг.)» [82]. Выданне утрымлiвае 212 дакументау, галоуным чынам з фондау Дзяржаунага архiва Гомельскай вобласщ. Зборнiк з'яуляецца каштоунай крынщай для даследавання гiсторыi, сацыяльна-эканамiчных i дэмаграфiч-ных працэсау, культурных традыцый стараверау Гомельшчыны. Выданне суправаджаецца уступным ар-тыкулам (аутары - А.Д. Лебедзеу i В.П. ПiчукоУ), у яюм разглядаецца прававое становiшча гэтай этнаканфесшнай групы у XX ст. [82, с. 6-18].
Па псторып стараверау рэпёна у 2000-я гг. быу апублкаваны шэраг прац, аутары яшх звярталiся да гэтых пытанняу у сувязi з даследаваннем шшай праблематык! Так, агульная характарыстыка пстарычнага развiцця стараверау Веткi прадстаулена у артыкуле Ю.Г. Болатавай «Стараабраднiкi Беларускага Падзвшня i Падня-проуя: псторыя i сучаснасць» [83]. Праца не вылучаецца навiзной, пакольш абапiраецца на ужо апублкаваныя раней высновы шшых аутарау. Статыстычная характарыстыка стараверау Бабруйскай вобласщ у 1940-1950-х гг. зроблена !М. Мароз [84]. Рэгiянальную структуру стараверскай царквы у рэгiёне у 2000-я гг. разгледзеу В.У. Старасценка [85]. Асобныя аспекты пстарычнага развщця стараверскай супольнасцi рэгiёна был! закра-нуты таксама у сувяз! з абагульняючыгш даследаваннямi этшчных груп Беларуа [86-90]. Матэрыялы аб стараверах Гомельскага i Юраускага раёнау был! апублшаваныя у псторыка-дакументальных кшгах «Памяць», прысвечаных гэтым раёнам [91-92].
Даследаваннем псторып стараверау Пауднёва-Усходняй Беларус займаюцца i замежныя вучоныя. Значнае месца у вывучэнш стараверау беларуска-расшска-украшскага памежжа належыць расшскай да-следчыцы М.В. Качэрпнай. У манаграфп «Стародубье и Ветка в истории русского старообрядчества (1760 -1920 гг.): демографическое развитие старообрядческих общин, предпринимательство, духовная жизнь, культура» (2011) [6] разгледжаны пытанш развщця стараверсюх абшчын рэпёна у другой палове XVIII -першых дзесящгоддзях XX ст. У працы дадзена характарыстыка прававому становшчу стараверау, прыве-дзены статыстычныя даныя, праанал!заваны узровень прамысловага i сельскагаспадарчага развщця у зга-даны перыяд, коратка ахарактарызаваны жыллё i плашроука паселшчау, разгледжаны стан стараверскага мастацтва (шанашсных традыцый, меднай пластыю, вышыую). Асобна у працы праанал!заваныя змены у стараверсюм грамадстве пасля усталявання савецкай улады. Пытанне аднаулення рэлшйнага жыцця у стараверау рэпёна у 1940-я гг. разгледжаны у артыкуле М.В. Качэрпнай i В.В. Дзюбана «Старообрядческие общины Стародубья и Ветки в 1940-х гг.: трудный путь возрождения» [93]. Уплыу грамадска-палиычных фактарау на развщцё стараверсюх абшчын рэпёна праанал!заваны у артыкуле М.В. Качэрпнай «Старообрядческие общины пограничных территорий России, Украины и Беларуси: история и современность» [94]. А у працы «Проблемы сохранения культурного наследия русского старообрядчества пограничных территорий России, Украины и Беларуси, подвергшихся радиоактивному загрязнению» [95] асветлены змены у жыцщ стараверскай супольнасщ беларуска-расшска-украшскага памежжа пасля авары! на ЧАЭС.
Некаторыя пытанш псторып стараверства у рэпёне разглядал! польсюя даследчык!. Так, С. Пасту-шэусю (S. Pastuszewski) вылучыу наюрунм м^ацып стараверау на беларусюя земл!, выяв!у рэпёны !х кампактнага пражывання, у тым лшу i на тэрыторы! Пауднёва-Усходняй Беларусь Даследчык асобна спышуся на псторып пасялення русюх стараверау у Ветцы, разгледзеу працэс станаулення мястэчка як важнага цэнтра стараверства у рэпёне. У працы коратка разгледжана становшча стараверау Беларус у савецю i сучасны перыяды [96]. Артыкул носщь пераважна абагульняючы характар i змяшчае мала новых матэрыялау, паколью аутар выкарыстау раней апублшаваныя крынщы i даследаванш. Яшчэ адзш даследчык С. Аношка (S. Anoszko) разгледзеу псторыю пасялення стараверау на беларусюх землях у другой палове XVII - XVIII ст., у тым л!ку i на пауднёва-усходняй яе частцы, ахарактарызавау !х стано-вшча у гэты час [97]. Праца таксама не вылучаецца нав!зной, пакольм у ёй выкарыстаны пераважна апуб-лшаваныя крынщы i вынш раней праведзеных даследаванняу.
Заключэнне. Таим чынам, на аснове анал1зу даследаванняу, прысвечаных псторьи i культуры руск1х стараверау Пауднёва-Усходняй Беларуа, прыходз1м да наступных высноу.
За перыяд з сярэдзшы XVIII ст. да нашага часу быу апублшаваны значны аб'ём прац. У пстарыя-графй па дадзенай праблематыцы вылучаюцца тры этапы. Першы з ix ахопл1вае перыяд з сярэдзшы XVIII ст. да пачатку XX ст. Ён характарызуецца публшацыяй шэрагу прац, яюя пераважна датычылкя псторып Ветю i яе ваколщ. Ix аутарам1 был1 у асноуным прадстаунш афщыйнай улады i праваслаунай царквы, што прадвызначыла характар гэтых прац. Аднак у канцы XIX - пачатку XX ст. было выдадзена некалью даследаванняу, ямя змяшчаюць важныя пстарычныя i этнаграф1чныя матэрыялы. Друп этап датычыцца савец-кай пстарыяграфп i займае прамежак 1920 - 1980-я гг. М1жваенны перыяд не вылучаецца вялшм аб'ёмам публшацый. За гэты час было надрукавана усяго некальм краязнаучых артыкулау i абагульняючае дасле-даванне М.М. Н1кольскага. Больш плённым быу пасляваенны перыяд. У гэты час актыв1зуюцца лшгвю-тычныя i археаграф1чныя даследаванш стараверау рэпёна. Сучасны этап (1990 - 2000-я гг.) характарызуецца узрастаннем щкавасщ да стараверау Пауднёва-Усходняй Беларусь У вышку гэта увасобшася у выданш значнага аб'ёму даследаванняу пстарычнага, этналапчнага i мастацтвазнаучага профшю. Аднак пры гэтым неабходна канстатаваць, што нягледзячы на давол1 значны аб'ём праведзеных работ, да нашага часу не распрацаваным застауся шэраг важных пытанняу. Так, давол1 фрагментарна (за выключэннем Ветю i яе ваколщ) даследаваны працэсы рассялення стараверау у Пауднёва-Усходняй Беларуа, не прасочаны 1х дэмагра-ф1чныя працэсы у XIX - пачатку XXI ст. Павярхоуна вывучаны асабл1васщ традыцыйнай культуры стараверскага насельнщтва. Не даследаваны этнакультурныя працэсы у стараверау рэпёна у XX - пачатку XXI ст.
ЛГСАРАТУРА
1. Аусейчык, У .Я. Псторыя вывучэння стараверау Пауночнай Беларуа / У .Я. Аусейчык // Вестн. Полоц. гос. ун-та. Сер. A, Гуманитарные науки. - 2020. - № 1. - С. 18-32.
2. Гарбацю, А.А. Стараабраднщтва на Беларуа у канцы XVII - пачатку XX стст. / А.А. Гарбацкь - Брэст : БрДУ, 1999. - 202 с.
3. Горбацкий, А.А. Старообрядчество на белорусских землях / А.А. Горбацкий. - Брест : БрГУ, 2004. - 305 с.
4. Гарбацю, А.А. Вывучэнне псторын стараабраднщтва на Беларуа / А.А. Гарбацю // Весн. Брэсц. ун-та. - 2000. -№ 3. - С. 39-43.
5. Гарбацю, А.А. Псторыя стараабраднщтва: вынш крынщазнаучага вывучэння : у 3 ч. / А.А. Гарбацю // Весн. Брэсц. ун-та. - Ч. 1. - 2007. - № 2. - С. 3-10; Ч. 2. - 2007. - № 3. - С. 3-9; Ч. 3. - 2009. - № 1(36). - С. 5-13.
6. Кочергина, М.В. Стародубье и Ветка в истории русского старообрядчества (1760 - 1920 гг.): демографическое развитие старообрядческих общин, предпринимательство, духовная жизнь, культура / М.В. Кочергина. - Брянск : Ладомир, 2011. - 451 с.
7. Латышев, К.А. Постсоветская белорусская историография истории старообрядчества на территории БССР (1922 -1929 гг.) / К.А. Латышев // Романовские чтения - 14 : сб. ст. Междунар. науч. конф., Могилев, 28-29 нояб. 2019 г. / под общ. ред. Я.Г. Риера. - Могилев : МГУ им. А.А. Кулешова, 2020. - С. 50-51.
8. Цмыг, А.С. Старообрядчество в Беларуси и странах ближнего зарубежья: этапы исследования и методологические подходы / А. С. Цмыг // Весн. Нац. акад. навук Беларусь Сер. Гуматтарныя навук. - 2020. - Т. 65, № 1. - С. 25-34.
9. Алексеев (Стародубский), И. История о бегствующем священстве: страница истории старообрядческой Ветки / И. Алексеев (Стародубский). - М. : Археодокая, 2005. - 107 с.
10. Ионнов, А. Полное историческое известие о древних стригольниках и новых раскольниках, так называемых старообрядцах, о их учении, делах и разгласиях, собранное из потаенных старообрядческих преданий, записок и писем... : в 4 ч. / А. Ионнов. - изд. 5-е, В.А. Перскова. - СПб. : Тип. Я. Ионсона, 1855. - Ч. 3. - 46 с.
11. Без-Корнилович, М.О. Исторические сведения о примечательнейших местах в Белоруссии с присовокуплением и других сведений к ней же относящихся / М.О. Без-Корнилович. - СПб. : Тип. III Отд. Собст. Е.И.В. Канцелярии, 1855. - 355 с.
12. (Булгаков), Макарий. История русского раскола, известного под именем старообрядства / Макарий (Булгаков). -СПб. : Тип. Королева и комп., 1855. - 367, VIII с.
13. Щапов, А.П. Русский раскол старообрядчества, рассматриваемый в связи с внутренним состоянием русской церкви и гражданственности в XVII и первой половине XVIII: опыт исторического исследования о причинах происхождения и распространения русского раскола / А.П. Щапов. - Изд. 2-е, без перемен. - Казань : Изд. И. Дубровина, 1859. - [4], 547, [2] с.
14. Мельников, П.И. Исторические очерки поповщины / П.И. Мельников. - М. : в университ. тип. (Катков и К°), 1864. - Ч. 1. - 283 с.
15. Вескинский, А. Раскол в западно-русском крае / А. Вескинский // Вестн. Зап. России. Ист.-лит. журн., издаваемый К. Говорским. - Вильна : Тип. А. Сыркина, 1865 (май). - Т. III. - С. 286-303.
16. Живописная Россия. Отечество наше в его зем., ист., плем., экон. и быт. значении: Литовское и Белорусское Полесье: Репринт. воспроизведение изд. 1882 г. - Минск : БелЭн., 1993. - 550 с.
17. Дембовецкий, А.С. Опыт описания Могилевской губернии в историческом, физико-географическом, этнографическом, промышленном, сельскохозяйственном, лесном, учебном, медицинском и статистическом отношениях / А.С. Дембовецкий : в 3 кн. - Могилев : Тип. Губ. правления, 1882. - Кн. 1. - 25, 782 с.
18. Лилеев, М.И. Из истории раскола на Ветке и в Стародубье XVII - XVIII вв. / М.И. Лилеев. - Киев : Тип. Г.Т. Корчак-Новицкого, 1895. - Вып. 1. - 596 с.
19. Лилеев, М.И. Описание рукописей, хранящихся в библиотеке Черниговской духовной семинарии / М.И. Лилеев. -СПб. : Тип. В.С. Балашева, 1880. - 215 с.
20. Лилеев, М.И. Новые материалы для истории раскола на Ветке и в Стародубье XVII - XVIII вв. / М.И. Лилеев. -Киев : Тип. Г.Т. Корчак-Новицкого, 1893. - 278, V с.
21. Романов, Е.Р. Белорусский сборник / Е.Р. Романов. - Киев : Тип. С.В. Кульженко, 1885. - Т. 1. - Вып. 1-2 : Песни, пословицы, загадки. - 468 с.
22. Романов, Е.Р. Белорусский сборник / Е.Р. Романов. - Витебск : Типо-лит. Г.А. Малкина, 1891. - Вып. 5: Заговоры, апокрифы и духовные стихи. - 450 с.
23. Романов, Е.Р. Из старообрядческой литературы / Е.Р. Романов // Могилевская старина. - Могилев : Тип. Губ. правл., 1901. - Вып. II. - С. 79-86.
24. Горючко, П. Материалы для истории раскола старообрядчества в Могилевской губернии конца XVIII-го -и начала XIX столетий / П. Горючко // Могилевская старина. - Могилев : Тип. Губ. правл., 1903. - Вып. III. -С. 25-32.
25. Абрамов, И.С. Старообрядцы на Ветке: (Этногр. очерк) / И.С. Абрамов. - СПб. : Тип. М.П.С. (т-во И.Н. Кушнерев и К°), 1907. - 34 с.
26. Виноградов, Л. Гомель. Его прошлое и настоящее 1142 - 1900 г. / Л. Виноградов. - М. : Тип. Н.Н. Шарапова, 1900. - 48 с.
27. Россия. Полное географическое описание нашего Отечества. - СПб. : Изд. А.Ф. Девриена, 1905. - Т. 9.: Верхнее Поднепровье и Белоруссия / Сост.: В.П. Семенов [и др.]. - VIII, 620 с.
28. Саламыюн, М1. Дарожныя нататю. Веткаусю раён, Гомельшчына / М1. Саламыюн. - Наш край. - 1929. - № 67. - С. 58-65.
29. Кармянсю, Ю. 30 дзён на дынамiчным ператсу. (Чачэрсю раён) / Ю. Кармянсю // Наш край. - 1930. - № 3. -С. 43-50.
30. Никольский, Н.М. История русской церкви / Н.М. Никольский. - М. : Политиздат, 1985. - 448 с.
31. Манаенкова, А.Ф. Язык Ветки : дис. ... д-ра. филол. наук : в 2 т. / А.Ф. Манаенкова ; Белорус. гос. ун-т им. В.И. Ленина. - Минск, 1974. - Т. 1. - 366 л.
32. Манаенкова, А.Ф. Лексика русских говоров Белоруссии / А.Ф. Манаенкова. - Минск : Изд-во БГУ им. В.И. Ленина, 1973. - 184 с.
33. Манаенкова, А.Ф. Русско-белорусские языковые отношения (На материале русских говоров Ветки) / А.Ф. Манаенкова. - Минск : Изд-во БГУ, 1978. - 168 с.
34. Манаенкова, А.Ф. Словарь русских говоров Белоруссии: Ветковский и Добрушский районы Гомельской области / А.Ф. Манаенкова. - Минск : Университетское, 1989. - 231 с.
35. Акуленко, Е.А. Белорусское воздействие на островные русские говоры (на материале наименований одежды в русских говорах Жлобинского района Гомельской области) : автореф. дис. ... канд. филол. наук / Е.А. Акуленко; Белорус. гос. ун-т. - Минск, 1996. - 16 с.
36. Итоги и перспективы организации комплексных археографических исследований МГУ / Е.А. Агеева [и др.] // Археографический ежегодник. - 1987. - С. 170-177.
37. Кобяк, Н.А. Филологические задачи в рамках комплексных исследований района старообрядческих слобод Брянщины и Гомельщины / Н.А.Кобяк, О.В. Кукушкина // Из истории фондов научной библиотеки Московского университета. - М. : МГУ, 1978. - С. 120-129.
38. Богомолова, М.В. Описание певческих рукописей XVII - XX вв. Ветковско-Стародубского собрания МГУ / М.В. Богомолова, Н.А. Кобяк // Русские письменные и устные традиции и духовная культура (по материалам археографических экспедиций МГУ 1966-1980 гг.). - М. : МГУ, 1982. - С. 162-227.
39. Гусева, Э.К. Старообрядческое искусство на Брянщине и Гомельщине / Э.К. Гусева // Из истории фондов научной библиотеки Московского университета. - М. : МГУ, 1978. - С.130-135.
40. Гусева, Э.К. Памятники старообрядческой живописи конца XVIII - XIX вв. / Э.К. Гусева // Русские письменные и устные традиции и духовная культура (по материалам археографических экспедиций МГУ 1966-1980 гг.). -М. : МГУ, 1982. - С. 151-161.
41. Сморгунова, Е.М. Лигвистические проблемы в археографических исследованиях (языковые особенности русского старообрядческого говора) / Е.М. Сморгунова // Русские письменные и устные традиции и духовная культура. - М. : МГУ, 1982. -С. 72-90.
42. Игошев, Л.А. К вопросу о значении традиций древнерусского певческого исскуства (по материалам археографического обследования ветковско-стародубских слобод) / Л.А. Игошев // Русские письменные и устные традиции и духовная культура (по материалам археографических экспедиций МГУ 1966-1980 гг.). - М. : МГУ, 1982. - С. 228-246.
43. Никитина, С.Е. Устная традиция в народной культуре русского населения / С.Е. Никитина // Русские письменные и устные традиции и духовная культура (по материалам археографических экспедиций МГУ 1966-1980 гг.). -М. : МГУ, 1982. - С. 91-126.
44. Никитина, С.Е. О взаимоотношении устных и письменных форм в народной культуре (на материале полевых исследований старообрядцев) / С.Е. Никитина // Славянский и балканский фольклор: Реконструкция древней славянской духовной культуры: Источники и методы / Отв. ред. Н.И. Толстой ; АН СССР, Ин-т славяноведения и балканистики. - М. : Наука, 1989. - С. 149-161.
45. Никитина, С.Е. Устная народная культура и языковое сознание / С.Е. Никитина. - М. : Наука, 1993. - 187 с.
46. Церашков1ч, П.У. Стараверы / П.У. Церашков1ч // Этнаграф1я БеларуЫ : энцыкл. / Рэдкал.: 1.П. Шамяюн (гал.рэд.) [I шт.]. - Мшск : БелСЭ, 1989. - С. 475.
47. Сахута, Я.М. Веткауская разьба / Я.М. Сахута // Этнаграф!я БеларуЫ : энцыкл. / Рэдкал.: 1.П. Шамяюн (гал.рэд.) [I шш.]. - Мшск: БелСЭ, 1989. - С. 108.
48. Нячаева, Г.Р. Веткаусю дзяржауны музей народнай гворчасцi / Г.Р. Нячаева // Эгнаграфiя БеларуЫ : энцыкл. / Рэдкал.: 1.П. Шамяюн (гал.рэд.) [4 шш.]. - Мшск : БелСЭ, 1989. - С. 108.
49. Короткая, Т.П. Старообрядчество в Беларуси / Т.П. Короткая, Е.С. Прокошина, А.А. Чудникова. - Минск : Навука I тэхшка, 1992. - 115 с.
50. Бейльюн, Х. Веткаусюя раскольнш / Х. Бейльюн // Беларуская мшуушчына. - 1995. - № 2. - С.44-47.
51. Канфесп на Беларуа (к. XVIII - XX ст.) / В.В. Грыгор'ева [4 шш.]. - Мшск : Экаперспектыва, 1998. - 340 с.
52. Старообрядчество как историко-культурный феномен : материалы междунар. науч.-практ. конф., Гомель, 27-28 февр. 2003 г. / Гомель. гос. ун-т; редкол.: О.Г. Ященко (гл.ред.) [и др.]. - Гомель: ГГУ, 2003. - 312 с.
53. Хурсан, Т.1. Асабл!васщ сямейных традыцый стараабрадшкау Усходняй БеларуЫ / Т.1. Хурсан // Пытанш мастацтвазнауства, этналоги i фалькларысгыкi / НАН БеларуЫ, 1н-т мастацтвазнауства, этнаграфп i фальклору ¡мя К. Кратвы. - Мшск, 2008. - Вып. 4. - С. 429-435.
54. Хурсан, Т.1. Вясельны абрад стараабрадшкау Беларускага Падняпроуя / Т.1. Хурсан // Пытанш мастацтвазнауства, этналоги I фалькларысгыкi / НАН БеларуЫ, 1н-т мастацтвазнауства, этнаграфп i фальклору ¡мя К. Крапiвы. -Мшск. - 2016. - Вып. 21. - С. 276-282.
55. Хурсан, Т.1. Рэлпшная культура стараабрадшкау Усходняй БеларуЫ / Т.1. Хурсан // Пытанш мастацтвазнауства, этналоги I фалькларыстыю / НАН БеларуЫ, 1н-т мастацтвазнауства, этнаграфп I фальклору ¡мя К. Кратвы. -Мшск, 2008. - Вып. 4. - С. 435-441.
56. Хурсан, Т.1. Рэлпшная дзейнасць стараабрадшкау Усходняй БеларуЫ у XX стагоддз! / Т.1. Хурсан // Беларусь у XIX - XXI стагоддзях: праблемы этнакультурнага I нацыянальна-дзяржаунага развщця : зб. навук. арт. / Гомель. дзярж. ун-т 1мя Ф. Скарыны. - Гомель : ГДУ, 2013. - С. 221-229.
57. Хурсан, Т.1. Рассяленне I занягкi стараабрадшкау на тарыторын Усходняй БеларуЫ / Т.1. Хурсан // Беларусю гiсгарычны часопiс. - 2008. - № 9. - С. 18-25.
58. Хурсан, Т.1. Асабл!васщ традыцыйнай матэрыяльнай культуры стараабрадшкау Беларускага Падняпроуя / Т.1. Хурсан // Научные труды Республиканского института высшей школы. - 2014. - Вып. 14. : в 2 ч. - Ч. 1. -С.322-329.
59. Хурсан, Т.1. Стараабраднш БеларуЫ: мшулае I сучаснасць / Т. I. Хурсан. - Мшск : Беларус. навука, 2020. - 175 с.
60. Касперович, Г.И. Русские / Г.И. Касперович // Кто живет в Беларуси / А.В. Гурко [и др.] ; Нац. акад. наук Беларуси, Ин-т искусствоведения, этнографии и фольклора им. К. Крапивы. - Минск : Беларус. навука, 2012. -С. 204-269.
61. Касперович, Г.И. Хозяйственные занятия русских в Беларуси / Г.И. Касперович // Пытанш мастацтвазнауства, этналогп I фалькларыстыю. - Мшск, 2007. - Вып. 3. : у 2 ч. - Ч. 2. - С. 116-121.
62. Лабачэуская, В.А. Вандраванне узору (аб паходжанш аднаго арнаментальнага матыву у старадарожсюх перабор-ных ручшках) / В.А. Лабачэуская // Аутэнтычны фальклор: праблемы вывучэння, захавання, пераймання : зб. навук. прац удзельшкау IV М!жнар. навук.-практ. канф., Мшск, 29-30 крас. 2010 г. / Беларус. дзярж. ун-т кульлтуры I мастацтва ; рэдкал.: М.А. Мажэйка (адк. рэд.) [4 шш.]. - Мшск, 2010. - С. 46-49.
63. Лобачевская, О.А. Белорусский народный текстиль: традиции и художественные новации в ХХ веке : автореф. дис. ... д-ра искусствоведения : 17.00.09 / О.А. Лобачевская ; Беларус. дзярж. ун-т культуры I мастацтвау. - Мшск, 2014. - 50 с.
64. Лявонцьева, С.1. Мастацкае афармленне веткаусюх рукатсных кнп XVIII стагоддзя / С.1. Лявонцьева // Беларус-ю пстарычны часотс. - 2007. - № 4. - С. 22-31.
65. Лявонцьева, С.1. Мастацкае афармленне веткаусюх рукатсных ктг Х1Х - пачатку ХХ стагоддзя / С.1. Лявонцьева // Беларусю пстарычны часотс. - 2008. - № 9. - С. 26-35.
66. Лявонцьева, С.1. Мастацтва рукатснай ктп Ветю I народная творчасць / С.1. Лявонцьева // Беларусю пстарычны часотс. - 2009. - № 2. - С. 15-20.
67. Леонтьева, С.И. Ветковская рукописная книга и старопечатные издания / С.И. Леонтьева // Традыцый матэрыяльнай I духоунай культуры Усходняга Палесся: праблемы вывучэння I захавання у постчарнобыльсю час : зб. навук. арт. - Гомель : ГДУ ¡мя Ф.Скарыны, 2006. - С. 98-103.
68. Леонтьева, С.И. Ветковские старообрядческие рукописи. Диалог книги и человека / С.И. Леонтьева // Старообрядчество. История. Культура. Современность : материалы Междунар. науч. конф., Москва, 24-25 апр. 1996 г. / Под ред. О.П. Ершова, В.И. Осипова, Е.И. Соколовой : тез. докл. - М., 1996. - С. 155-158.
69. Нечаева, Г.Г. Ветковская икона / Г.Г. Нечаева. - Минск : Четыре четверти, 2002. - 268 с.
70. Ветка. История старообрядчества / Сост. В.Ф. Николайчук ; авт. текста: Г.Г. Нечаева, С.И. Леонтьева. - Минск : БелЭН, 2017. - 240 с.
71. Пасталоусю, С.А. Паусядзённае жыццё стараверау у БеларуЫ у 1920 - 1930-я гады / С.А. Пасталоусю // Весщ Нацыянальнай акадэмп навук БеларуЫ. - 2007. - № 4. - С. 51-56.
72. Пасталоусю, С.А. Рэлпшнае жыццё стараверскага насельнщтва у БССР у 1920-я гг. / С. А. Пасталоусю // Молодежь в науке - 2007: прил. к журналу "Весщ Нацыянальнай акадэмп навук БеларуЫ": [материалы международной научной конференции молодых ученых, Минск, 23-26 окт. 2007 г.] : в 4 ч. - Минск, 2008. -Ч. 2 : Серия гуманитарных наук. - С. 227-230.
73. Посталовский, С.А. Русские национальные советы в БССР в 1920 - 1930-е гг.: к вопросу о колличественной динамике / С.А. Посталовский // Весщ Нац. акад. навук Беларусь - 2006. - № 5. - Ч. 1. - С. 91-93.
74. Лебедев, А.Д. Советские органы власти и старообрядческое население Гомельщины (вторая половина 1940-х -1960-е гг.) / А.Д. Лебедев // Изв. Гомель. гос. ун-та им. Ф. Скорины. Гуманитарные науки: история, филология, философия. - 2015. - № 4 (91). - С. 49-52.
75. Лебедев, А.Д. Старообрядческое население Гомельщины в середине 1940-х - середине 1960-х гг. (по материалам уполномоченного по делам религиозных культов) / А. Д. Лебедев // Працы пстарычнага факультэта БДУ : навук. зб. / Беларус. дзярж. ун-т. - Мшск : БДУ, 2015. - Вып. 10. - С. 39-45.
76. Друзенок, О.В. Восстановление деятельности старообрядческих общин на Гомельщине во второй половине 40-х годов - первой половине 60-х годов XX века / О.В. Друзенок, А.Д. Лебедев // Беларусь у XIX - XXI стагод-дзях: этнакультурнае 1 нацыянальна-дзяржаунае развщцё : зб. навук. арт. / Мш-ва адукацын Рэсп. Беларусь, Гомель. дзярж. ун-т ¡мя Ф. Скарыны. - Гомель, 2015. - С. 180-185.
77. Друзенок, О.В. Общины старообрядцев-беспоповцев на Гомельщине во второй половине 40-х - начале 60-х гг. XX в. / О. В. Друзенок // Православие в общественной жизни: традиция и современность : сб. науч. ст. / Мин-во образования Респ. Беларусь, Гомель. гос. ун-т им. Ф. Скорины, Гомель. епархия Белорус. Правосл. Церкви. -Гомель, 2016. - Вып. 2. - С. 77-81.
78. Рогинский, Р.М. Старообрядческие общины Гомельщины в условиях конфессиональной политики Н.С. Xрущева / Р.М. Рогинский // Научный потенциал молодежи - будущему Беларуси : материалы V Междунар. молодеж. науч.-практ. конф., Пинск, 31 марта 2011 г. / Полес. гос. ун-т, Нац. банк Респ. Беларусь [и др.]; редкол.: К.К. Шебеко [и др.]. : в 4 ч. - Пинск : ПолесГУ, 2011. - Ч. 2. - С. 256-258.
79. Рогинский, Р.М. Конфессиональная политика Советской власти в отношении старообрядцев Гомельщины в 1920-е годы / Р.М. Рогинский // Менталитет славян и интеграционные процессы: история, современность, перспективы : материалы VIII междунар. науч. конф., Гомель, 23-24 мая 2013 г. / Гомел. гос. техн. ун-т ; под общ. ред. В .В. Кириенко. - Гомель, 2013. - С. 246-248.
80. Рогинский, Р.М. Закрытие старообрядческих храмов и молелен на Гомельщине, как фактор конфессиональной политики И.В. Сталина в предвоенный и послевоенный период / Р.М. Рогинский // Религия и общество - 9 : сб. науч. ст. / под общ. ред. В.В. Старостенко, О.В. Дьяченко. - Могилев : МГУ им. А.А. Кулешова, 2015. - С. 27-29.
81. Конфессии на Гомельщине (20 - 30-е годы XX в.): документы и материалы / Под ред. В.П. Пичукова. - Минск : НАРБ, 2013. - 387 с.
82. Старообрядцы на Гомельщине (1918 - 1991 годы). Документы и материалы. / Сост.: З.А. Александрович, [и др.] ; под. ред. В.П. Пичукова. - Минск : А.Н. Янушкевич, 2017. - 411 с.
83. Болатава, Ю.Г. Стараабрадши Беларускага Падзвшня 1 Падняпроуя: псторыя 1 сучаснасць / Ю.Г. Болатава // Беларуси пстарычны часотс. - 2008. - № 9. - С. 10-17.
84. Мароз, 1.М. Стараабраднщтва Бабруйскай вобласщ (1944 - 1954 гг.) / 1.М. Мароз // Весн. Брэсц. ун-та. Сер. 2, Псторыя. Эканомка. Права. - 2014. - № 2. - С. 86-90.
85. Старостенко, В.В. Региональная структура старообрядчества в восточной Беларуси в 2000-х гг.: особенности и динамика развития / В.В. Старостенко // Религия и общество - 13 : сб. науч. ст. / под общ. ред. В.В. Старостенко, О.В. Дьяченко. - Могилев : МГУ им. А.А. Кулешова, 2019. - С. 141-146.
86. Линкевич, В.Н. Межконфессиональные отношения в Беларуси во II пол. XIX - нач. XX в. : авторефер. дис. ... канд. ист. наук / В.Н. Линкевич ; Ин-т истории АН Беларуси. - Минск, 2004. - 21 с.
87. Антропау, М. Этнаканфесшныя стэрэатыпы у беларускай вёсцы (канец XX - пачатак XXI ст.). / М. Антропау,
A. Боганева, Т. Валодзша // Беларуси пстарычны агляд. - 2007. - Т. 14. - С. 141-178.
88. Табунов, В.В. Политика российского правительства в отношении христианских конфессий в Беларуси (18951907) : автореф. дис. ... канд. ист. наук : 07.00.02 / В.В. Табунов ; Белорус. гос. пед. ун-т им. М. Танка. - Минск, 2008. - 22 с.
89. Захаркевич, С.А. Этнические меньшинства на территории Беларуси в XГV-XVIП веках: стратегии культурной адаптации : автореф. дис. ... канд. ист. наук : 07.00.07 / С.А. Захаркевич ; Ин-т искусствоведения, этнографии и фольклора им. К. Крапивы, НАН Беларуси. - Минск, 2010. - 17, [1] с.
90. Пушин, !А. Грамадская 1 культурна-асветнщкая дзейнасць нацыянальных меншасцей у Беларускай ССР (19191991) / !А. Пушин. - Магшёу : МДУ, 2018. - 423 с.
91. Аудзеева, В.! Стараверы-велжарусы на Юраушчыне / В.! Аудзеева // Памяць: Юрауси раён : пст.-дак. хронш гарадоу 1 раенау Беларуа / рэдкал.: В1. Аудзеева [1 шш.] - Мшск, 1997. - С. 97-101.
92. Xалюшкау, М.М. Стараверсия слабоды, ситы 1 манастыры / М.М. Xалюшкау // Памяць: Гомельси раён : пст.-дак. хроши гарадоу 1 раенау Беларус : у 2 кн. / рэдкал.: Г.К. Кюялёу [1 шш.] - Мшск, 1998. - Кн. 1. - С. 55-56.
93. Дзюбан, В.В. Старообрядческие общины Стародубья и Ветки в 1940-х гг.: трудный путь возрождения /
B.В. Дзюбан, М.В.Кочергина // Вестн. Костром. гос. ун-та. - 2016. - № 6. - С. 27-31.
94. Кочергина, М.В. Старообрядческие общины пограничных территорий России, Украины и Беларуси: история и современность / М.В. Кочергина // Ученые записки. Электрон. науч. журн. Курс. гос. ун-та. - 2017. -№ 2 (42). - С. 14-20.
95. Дзюбан, В.В. Проблемы сохранения культурного наследия русского старообрядчества пограничных территорий России, Украины и Беларуси, подвергшихся радиоактивному загрязнению / В.В. Дзюбан, М.В. Кочергина // Берегиня 777. Сова: Общество. Политика. Экономика. - 2017. - № 1 (32). - С. 155-163.
96. Pastuszewski, S. Staroobrz^dowcy na ziemiach bialoruskich / S. Pastuszewski // Roczniki Bialskopodlaski. - 2015. -T. XXIII. - S. 159-207.
97. Anoszko, S. Staroobrz^dowcy na bialoruskich ziemiach Rzeczypospolitej Obojga Narodow w XVII-XVIII stuleciu / S. Anoszko // NURT SVD: polrocznik misjologiczno-religioznawczy. - 2020. - Z. 1. - S. 93-111.
nacmyniy 19.11.2020
OLD BELIEVERS OF SOUTHEASTERN BELARUS: HISTORIOGRAPHY AND CURRENT RESEARCH STATUS
U. AUSEICHYK
Consideration of historiography and the current state of research into the history and culture of the Old Believers in south-eastern Belarus. Three main stages in the historiography of this problem have been singled out: the middle of the XVII - beginning of the XX centuries; 1920-1980s; 1990-2000s. The methods of research have been characterised, the significance of the works has been disclosed, and their contribution to the study of the history and culture of Old Believers of the region has been determined. We come to the conclusion that, despite the considerable amount of research carried out, a number of important questions remain to be addressed. The processes of settlement of Old Believers on the territory of south-eastern Belarus have been studied rather frag-mentarily, their demographic processes in the 19th - early 20th century have not been traced. The features of the traditional culture of the Old Believers have been studied very superficially. Ethno-cultural processes among Old Believers of the region in the 20th - early 21st centuries have not been studied.
Keywords: historiography, Old Believers, ethnic groups, South-East Belarus, historical science, ethnology and ethnography of Belarus, folk culture.
