CC BY
3УДК 811.161.3
«ВУЧЭБНЫ» ТЭКСТ ШКОЛЬНАГА ПАДРУЧН1КА ПА БЕЛАРУСКАЙ МОВЕ ЯК ЛШГВАМЕТАДЫЧНАЯ АСНОВА ФАРМ1РАВАННЯ ПРАДМЕТНЫХ КАМПЕТЭНЦЫЙ
канд. фтал. навук, дац. Л.С. ВАСЮКОВ1Ч (Вщебст фтшл Мiжнароднага ушверсШэта «М1ТСО»)
Вызначана спецыфша вучэбнага тэксту, дэтэрмтаваная характарам пазнавальнай дзейнасцi, ва умовах якой адзшка выступае аб'ектам, iнструментам, асновай, прадуктам навучання. Аналiзуюцца тыпалагiчныя тэкставыя катэгорып: тфарматыунасць, камуткатыунасць, дыялагiчнасць, адрасаванасць, аксiялагiчнасць, унiверсальнасць. Аутар прыходзщь да высновы, што вучэбны тэкст як аснова фармiравання прадметных кам-петэнцый характарызуецца шматаспектнасцю лiнгваметадычнага статусу: лтгва-сэнсавы эталон тэкставай дзейнасцi, зместавая апора для выказванняу, сродак захавання культурнай тфармацып, спосаб назапашвання iнтэлектуальна-мауленчага вопыту.
Ключавыя словы: вучэбны тэкст школьнага падручнша, прадметныя кампетэнцый, тэкставыя катэго-рып, лтгваметадычны статус вучэбнага тэксту.
Уводшы. Праблема выкарыстання тэксту падручшка у якасщ асновы фармiравання прадметных кам-петэнцый не можа быць асэнсавана без аналiзу вучэбнага тэксту (ВТ) як тыпалапчнай адзшю, без вызначэння яго камушкатыуна-прагматычных i структурна-зместавых асаблiвасцей. Задача артыкула: акрэслщь лтгваметадычны статус вучэбнага тэксту ва умовах фармiравання прадметных кампетэнцый навучэнцау.
Нагадаем: прадметныя кампетэнцый - гэта сукупнасць ведау, уменняу, спосабау дзейнасцi, а таксама сютэмна-каштоунасных матывау i рэфлексiйных уменняу, сфармiраваных у вынiку засваення навучэнцамi прадметнай галiны. Прадметныя кампетэнцыi сведчаць аб сфармiраванасцi цэласнага уяулення пра беларускую мову як сiстэму, яе функцыи, структуру, пра засваенне уменняу аналiзу i ацэнкi моуных фактау i з'яу у тэкстах розных стыляу з лiнгвiстычных i эстэтычных пазiцый.
Асноуная частка. На сучасным этапе развiцця моунай адукацыi ва умовах паглыблення i дыферэнцыяцыи як самога паняцця тэкст, так i форм узаемадзеяння асобы з тэкстам вщавочная абмежаванасць адасобленых аспектау вывучэння адзiнкi. Вучэбны тэкст асэнсоуваецца не толью як носьбiт iнфармацыi, але i як аснова фармiравання кампетэнцый, сродак развщця iнтэлектуальна-мауленчых уменняу асобы. Дыдактызацыя тэкстау скiравана на стварэнне умоу для развiцця пазнавальных уменняу i эмацыянальна-каштоунасных адносiн асобы да шфармацыь
Сучаснае асэнсаванне вучэбнага тэксту павшна улiчваць яго статус як кампанента тэкставай дзейнасць Адзiнка тэкставая дзейнасць прыйшла у метадычны паняцшны тэзаурус з семiясацыяпсiхалогii, якая абгрун-тоувае ролю i месца тэксту у фармiраваннi грамадскiх сувязей i адносiн. На думку Т.М. Дрыдзе, тэкставая дзейнасць уяуляе сабой "асобасную актыунасць, якая падразумявае вербальныя i невербальныя штэлектуальна-раз-умовыя аперацыи для арганiзацыi зносш" [1, с. 46].
Тэкставая дзейнасць разгортвае "найвышэйшы узровень" iнтэлектуальна-разумовай актыунасцi iндывiда, што знаходзщь выражэнне у "сiстэме дзеянняу на аснове ведау, уменняу, яюя дазваляюць ствараць тэксты i штэрпрэтаваць iх" [2, с. 233]. Значымым для нашага даследавання з'яуляецца штэрпрэтацыя тэксту у межах дзейнасцi, ва умовах якой тэкст разглядаецца не як "моуная адзшка, а як адзшка зносiн, як функцыянальная зме-става-сэнсавая цэласнасць, суадносная з камушкатыуна-пазнавальным намерам суб'екта зносiн" [1, с. 71].
Ва умовах кампетэнтнаснага падыходу да адукацыи актуалiзуецца праца па фармiраваннi тэкставай дзей-насцi навучэнцау. Метадычная каштоунасць падобнай дзейнасцi набывае вагу у сувязi са значнасцю тэкстава-iнфармацыйных уменняу асобы, яе гатоунасщ да паунацэнных зносiн у вуснай i пiсьмовай формах. Якасць сфармiраваных уменняу працаваць з тэкставай шфармацыяй (шукаць, аналiзаваць, трансфармаваць, ствараць i ацэньваць) з'яуляецца паказчыкам штэлектуальнага i агульнакультурнага узроуняу моунай асобы.
Дыялектычнае развiццё тэорыi тэксту, у рэчышчы якой эвалюцыянавала само азначэнне тэксту, аб'ек-тыуная ацэнка зробленага iншымi навукоУцамi патрабуюць актуалiзацыi паняцця у кантэксце фармiравання прадметных кампетэнцый навучэнцау. Дэфшраванне адзiнкi вучэбны тэкст дазволщь канкрэтызаваць яго лшг-ваметадычны статус. Напачатку падкрэслiм, што прычынай адсутнасцi агульнапрынятага вызначэння вучэбнага тэксту (як i тэксту наогул) з'яуляецца складанасць феномена адзiнкi, шматаспектнасць якой вымушае абавязко-вых карэкцый або змен у залежнасщ ад таго, яю аспект вывучэння з'яуляецца дам1нуючым. Невыпадкова Е.С. Кубракова падкрэслiвае, што цяжкасщ пошукау паняцця тэксту звязаны з тым, што "звесцi усё мноства тэкстау у адзiную астэму гэтак жа складана, як выявщь за гэтым мноствам набор дастатковых i неабходных уласцiвасцей адзiнкi" [3, с. 76].
З мэтай вызначэння паняцця вучэбны тэкст прааналiзуем тэкставыя катэгорыи як "прыметы, уласцiвыя уам тэкстам, без якiх не можа кнаваць нi адзiн тэкст - тыnалагiчныя уласщвасцГ [4, с. 13], што выяуляюць штэграваную сутнасць адзшю. Адпаведна паняцце вучэбнага тэксту канкрэтызуем у рэчышчы катэгорый, якiя павшны быць улiчаны пры фармулёуцы дэфшщык
- тфарматыунасцъ як адна з галоуных прымет любога тэксту, якая yтрымлiвае сукупнасць звестак пра аб'екты атсання. Сярод прымет шфарматыунасщ тэксту даследчыю (1.Р. Гальперын, Т.В. Матвеева, В.1. Шляхау i iнш.) вылучаюць наяунасць агульнапрызнаных канцэпцый, вядучых палажэнняу, тэрмшау як метамовы навукi, абстрагаванасць шфармацыь Паводле 1.Я. Гальперына, тэкст выступае пастаяннай крынiцай новага i таму заусёды шфарматыуны [5, с. 134]. Аднак разуменне ВТ з выключна шфармацыйных пазiцый не адпавядае су-часным уяуленням пра тэкст, тэкставую дзейнасць, камушкатыуную у сваёй аснове;
- камуткатыунасцъ як тыпалапчная уласщвасць прызнае за тэкстам статус удзельшка вучэбнай ка-мунiкацыi. Пры гэтым сам тэкст можа выступаць "у якасщ iнiцыятара зносш" [6, с. 60]. Тэкст выяуляе сваю камушкатыуную сутнасць толькi праз дыялог з чытачом. Менавiта камушкатыунасць, на думку даследчыкау, з'яуляецца першаснай "прыметай тэкстуальнасщ. Тэкст - гэта кагерэнтная паслядоунасць моуных (у шэрагу вы-падку i нямоуных) знакау, прызначэнне яюх - выяуляць пэуную камунiкатыyную мэту" [7, с. 47].
Камунiкатыyны характар працы з ВТ заключаецца у тым, каб захаваць на уроку рэальную сiтуацыю зносiн чытача з тэкстам, стварыць умовы для дыялогу з аутарам. Умовай паспяховай камушкацыи з'яуляецца актыуная кагнiтыyная дзейнасць навучэнца па разуменш i засваеннi зместу тэксту. Праца з ВТ пры гэтым разглядаецца як форма узаемадзеяння чытача i тэксту. Паколью камушкатыуная сутнасць адзiнкi выяуляецца толькi у дыялогавым рэжыме з чытачом, "тэкст мёртвы без акта пазнання" [8, с. 107].
Лапчная аперацыя дэфшравання патрабуе yлiку такога ключавога параметра вучэбнага тэксту,як дыялагiчнасцъ, паколькi першасна тэкст запланаваны, спраецыраваны на зносшы, на узаемаразуменне. Паводле пазiцыi М.М. Бахцша, дыялапчнасць тэкставай прыроды выяуляецца у тым, што любы тэкст з'яуляецца рэакцыяй у адказ, усякае разуменне тэксту ёсць суаднесенасць яго з iншымi выказваннямГ' [9, с. 91]. Вучэбны тэкст, як i любы iншы, прадугледжвае наяунасць камушкантау - складальнiка падручнiка (адрасанта) i чытача-навучэнца (адрасата). Дыялапчнасць вучэбнага тэксту праецыруе узаемадзеянне камунiкантаy, дыдактычную неабходнасць улiчваць адрасантам магчымыя рэакцыi адрасата (напрыклад, разуменне/неразуменне зместу адзiнкi).
Дыялапчныя адносiны у вучэбным тэксце узшкаюць не адвольна, а паводле задумы аутара, якi выкары-стоувае для гэтага набор спецыяльных сродкау i прыёмау iх арганiзацыi. Менавiта дыдактычная скiраванасць адзiнкi, наяунасць кампанентау, што рэгулююць i стымулююць пазнавальную дзейнасць, улк фактарау адрасата могуць разглядацца як праяуленне дыялагiчнасцi вучэбнага тэксту. Формамi дыялагiзацыi выступаюць: зварот да чытачоу, да аутарытэтных вучоных праз цытаванне, упамiнанне прозвiшчаy, назвау прац, наяунасць пытанняу, вобразнае успрыманне шфармацыи праз выкарыстанне метафар, параунанняу, прыкладау-шюстрацый, iмпера-тыуных форм як спосабау пераканання, удзелу у сумесных разважаннях, пошуках iсцiны.
Адрасаванасцъ вучэбнага тэксту выяуляе яго прызначанасць для пэунага кантынгента навучэнцау. Адраса-ванасць адзшю мае мауленчае выражэнне. Як паказвае аналiз сучасных падручнiкаy, юнуюць паказчыю знешняй i унутранай адрасаванасцi. Да паказчыкау знешняй адрасаванасцi адносяцца:
а) ужыванне займеннiкаy, найперш займеннiка мы, яю дэманструе узаемадзеянне складальнiка падруч-нiка i навучэнца-чытача;
б) выкарыстанне пабуджальных i пытальна-рытарычных сказау з мэтай стварэння "атмасферы" дыялапч-насщ у маналагiчным тэксце;
в) дэманстрацыя розных меркаванняу, пры якiх чытачу прапануецца выбраць найбольш верагодную, абгрунтаваную пазiцыю;
г) прыклады-iлюстрацыi, якiя выступаюць своеасаблiвым зваротам да чытача, яго вопыту пазнання.
Паказчыкамi унутранай адрасаванасцi з'яуляюцца:
а) цытаванне як найбольш адэкватная штэрпрэтацыя чужога меркавання, магчымасць прадставiць, раз-гарнуць розныя навуковыя пазiцыi;
б) спасылкi на шшыя крынiцы i аутарау, каментарыi, заувап да асноунага тэксту;
в) запрашэнне да сумеснага разгляду праблемы.
Аксiялагiчнасцъ вучэбнага тэксту вылучае адзiнку як каштоунасць асобаснай i сацыяльнай значнасщ у сiстэме нацыянальнай i агульначалавечай культуры. У акаялапчным кантэксце дэкларуецца сувязь памiж узроунем культуры асобы i засвоенымi ёю тэкстамi, сцвярджаецца, што "узровень агульнага i мауленчага развiцця асобы вызначаецца аб'ёмам i якасцю засвоеных тэкстау з назапашаных грамадствам духоуных набыт-кау" [10, с. 6-7]. Для спасщжэння культурнай вартасщ тэкстау навучэнец павiнен уключыць iх ва уласны тэзаурус лшгвютычных i духоуна-маральных нормау.
Унiверсалънасцъ ВТ заключаецца у тым, што асобны вучэбны тэкст у школьным падручшку выступае як прататыпiчны прадстаyнiк мноства тэкстау, яюя адлюстроуваюць аднародныя фрагменты пэунай прадметнай сферы, абслугоуваюць аднатыпныя пазнавальна-камунiкатыyныя сiтуацыi. Такiя тэксты маюць аднолькавы набор камунiкатыyна-сэнсавых блокау, ушфкаваны набор мауленчых формул.
Вызначаны аб'ём аптымальнага набору катэгарыяльных прымет вучэбнага тэксту (шфарматыунасць, ка-мунiкатыyнасць, дыялапчнасць, аксiялагiчнасць, унiверсальнасць) стварае аснову для рацыянальнага дэфшра-вання адзiнкi. Разам з тым прыведзеныя прыметы маюць нястроп, няжорсткi характар. Адны з iх могуць быць дам^ючым^ стабшьным^ iншыя - патэнцыяльнымi, варыятыyнымi. Трэба пагадзщца, што акрэсленыя прыметы "маюць градуальны характар: 1) яны валодаюць рознай ступенню валщнасщ у розных тыпах тэксту;
2) не усе прыметы могуць i павшны праяуляцца у кожным тэкставым экзэмпляры; 3) не усе прыметы тэкстуаль-насцi маюць аднолькавую значнасць для сцвярджэння (або адмаулення) тэкставага статусу" [7, с. 53].
З улшам акрэсленых тэкставых катэгорый разгледзiм азначэннi вучэбнага тэксту, прапанаваныя у сучасных даследаваннях. Праведзены аналiз дэфiнiцый сведчыць пра няyстойлiвасць зместу тэрмiнаy i выяуляе наступныя тэндэнцыi, што ускладняюць працэдуру дэфшравання адзiнкi:
1) у шматлiкiх працах адзшка вучэбны тэкст разглядаецца у якасцi пэунай эмпiрычнай дадзенасцi, без вызначэння паняцця: вучэбна-навуковы тэкст разумеецца як "тэкст падручшка па пэунай дысцыплше" [11, с. 3];
2) вылучэнне асобнай канкрэтнай катэгорыi, уласщвай вучэбнаму тэксту: мадальнасцi (В.М. Шашкова); даступнасцi, чытабельнасцi (Ю.Ф. ШпакоУскi); дыскурсшных характарыстык адзiнкi (Н.Н. Ганчар);
3) фармальнасць азначэнняу паняцця як вышк неразмежавання тэксту/вучэбнага тэксту, напрыклад: "Вучэбна-навуковыя тэксты складаюць аснову вучэбных дапаможшкау, якiя заклiканы навучаць" [12, с. 9]; "даступны вучэбны тэкст - гэта тэкст, яю з'яуляецца... аптымальна цяжкiм" [13, с. 3];
4) частка азначэнняу характарызуецца шырокiм, адвольным наборам параметрау або дыфузнасцю характарыстык адзшю, абумоуленых тэарэтычнай нераспрацаванасцю праблемы: "Вучэбны тэкст уяуляе сабой наву-кова-вучэбны твор у жанры вытлумачальнага маналогу" [14, с. 13];
5) мнагазначнасць, размытасць прапанаваных азначэнняу-назiранняy, ямя не yтрымлiваюць прымет, што раскрываюць сутнасць паняцця: "Уважлiвы разгляд вялiкай колькасцi вучэбных тэкстау паказвае, што з мэтай пагружэння рэцытента у розныя сферы зносiн, у сучаснай тэкставай прасторы ужываюцца розныя функцыяна-льна-стылiстычныя тыпы тэкстау, яюя вылучаюцца разнастайнасцю жанрау (газетныя i часошсныя артыкулы, апавяданнi, вершы, песш, анкеты, аб'явы i iнш.)" [15, с. 122].
Зазначым, што на сённяшш дзень пры звароце да феномена вучэбнага тэксту даследчыю карыстаюцца рознымi тэрмiнамi: вучэбны тэкст, вучэбна-навуковы тэкст, навукова-вучэбны тэкст, дыдактычны тэкст, вучэбна-дыдактычны тэкст, навукова-дыдактычны тэкст, вучэбна-моуны тэкст i шш. Суюнаванне розных адзшак у кантэксце педагагiчных даследаванняу дэманструе не толькi няyстойлiвую тэрмшалапчную практыку, але i пацвярджае складанасць паняцця, якое, нягледзячы на актыунасць, частотнасць ужывання, не мае адназнач-най трактоУкi.
У даследаваннях беларусюх вучоных азначэнне вучэбнага тэксту прапанавана В. А. Ляшчынскай, якая пра-вамерна бачыць у вучэбным тэксце "адзшку навучання тэкставай дзейнасцi, тэкставай камушкацыи, цэнтральны кампанент падручнiка i кожнага урока беларускай мовы" [16, с. 68].
Сштэзуючы падыходы i аспекты даследаванняу вучэбнага тэксту, зробiм спробу дэфшраваць паняцце у кантэксце дасягненняу педагагiчнай навукi. На нашу думку, статус вучэбнага набывае тэкст як кампанент тэкставай дзейнасщ, уключаны з дыдактычнымi мэтамi у сферу вучэбнай камушкацыи, у межах якой выступае асновай аналiзу, iнтэрпрэтацыi i стварэння уласных выказванняу. Праца з тэкстам разглядаецца як камушка-тыуна-пазнавальная дзейнасць, як штэлектуальная форма узаемадзеяння памiж навучэнцам i тэкстам, скiраваная на разуменне i засваенне зместу адзшкь У аснове разумення тэксту знаходзяцца мауленча-штэлектуальныя апе-рацыi. Так, айчынны метадыст В.У. Протчанка бачыць у мове, моунай адукацыi "механiзм фармiравання асобы, сродак развiцця iнтэлекту" [17, с. 56]. М.1. Жынкiн сцвярджае: працуючы з тэкстам, мы пераходзiм "у кампетэн-цыю iнтэлекту" [18, с. 88], што абумоУлiвае "асаблiвасцi пазнавальных адносiн суб'екта да свету i характар узнаулення рэчаiснасцi у iндывiдуальнай свядомасцi" [19, с. 94].
Сказанае дае падставу разглядаць працу з тэкстам як штэлектуальна-мауленчую дзейнасць, якая праду-гледжвае развiццё пазнавальных матывау, фармiраванне каштоунасных адносiн да ведау, засваенне рацыяналь-ных спосабау дзейнасцi i прыёмау аналiзу вучэбнага тэксту, трансфармацыи i самастойнага выкарыстання атры-манай iнфармацыi, а таксама адэкватнага афармлення уласных выказванняу. З улкам сфармуляванага азначэння вучэбны тэкст разглядаецца як штэграваны аб'ект, шматаспектны феномен, якi вербалiзуе (вiзуалiзуе) шфарма-цыйна-зместавы, культуразнаучы фрагмент ведау, iзаморфны структуры пазнавальнай дзейнасцi yдзельнiкаy вучэбнай камушкацыи.
Такiм чынам, складанасць i рознааспектнасць азначэнняу адзiнкi можна патлумачыць, на нашу думку, полiфункцыянальнай прыродай вучэбгага тэксту, яго функцыянаваннем у пазнавальным працэсе у якасцi аб'екта аналiзу, узнаулення i разумення. Адпаведна тэкст можна трактаваць як мадэль працэсу вучэбных зносш у рамках тэкстава-шфармацыйнай дзейнасщ. Гэта значыць, што ВТ можа быць адэкватна ашсаны, iнтэрпрэтаваны толькi у структуры той дзейнасщ, у якой ствараецца i функцыянуе. З улiкам характару пазнавальнай дзейнасщ тэкст не з'яуляецца гамагенным паводле паходжання, паколькi яго лшгваметадычны статус разнародны: гэта моуная i дыдактычная адзiнка, кампанент i прадукт вучэбнай камунiкацыi, адзшка культуры. Лшгваметадычная сутнасць ВТ не можа быць вытлумачана па-за рамкамi пазнавальна-камунiка-тыунай дзейнасцi. Тэкст у вучэбнай камушкацый выконвае функцыi, абумоуленыя дыдактычнай сiтуацыяй, нятоеснай камунiкатыyнай задачы сферы першаснага бытавання адзiнкi. Побач з агульнымi параметрамi, уласцiвымi любому тэксту, ВТ мае шэраг спецы^чных, звязаных з функцыянаваннем адзiнкi у межах вучэбнай камунiкацыi. Спецыфша адзiнкi як кампанента школьнага падручшка па мове дэтэрмшавана характарам пазнавальнай дзейнасщ, якая прадвызначае лiнгваметадычнае адзiнства вучэбнага тэксту: гэта аб'ект, iнструмент, аснова, прадукт навучання.
Таим чынам, сучасны вучэбны тэкст як лшгваметадычная аснова фарм1равання прадметных кампетэнцый трактуеццаяк пол1функцыянальнае утварэнне:
- лтгва-сэнсавы эталон тэкставай дзейнасщ, сюраванай на анал1з, разуменне, штэрпрэтацыю "чужых" i стварэнне уласных тэкстау;
- зместавая апора для фарм1равання в1дау мауленчай дзейнасщ, аб'яднаных працэдурам1 разумения вучэбнага тэксту: слуханне, чытанне, гаварэнне i тсьмо;
- камуткатыуная адзтка, першасна прызначаная быць мэтай, зместам i сродкам зносш, (паводле А.М. Лявонцьева, "навучанне зносшам для зносш у працэсе зносш") [20, с. 114];
- прадукт маулення, яю разгортвае мехашзм мауленчай дзейнасщ ад тэксту-эталона да тэксту-прадукту, што адлюстроувае паслядоунасць, этапнасць пазнавальных дзеянняу - праз чытанне, анал1з, штэрпрэтацыю адзшю да стварэння уласнага выказвання;
- дзейнасная аснова для развщця прадметных кампетэнцый, што шюструе узаемасувязь фарм1равання каштоунасных арыентацый, прадметных (вучэбна-моуных) i метапрадметных уменняу, ушверсальных дзеянняу навучэнцау. Менавгга на аснове тэксту ажыццяуляюцца пазнавальныя працэдуры: тэкст чытаецца, разумеецца, анал1зуецца, трансфармуецца, каментуецца, ствараецца;
- утверсальны сродак захавання культурнай шфармацьи, засваення тэкставай дзейнасщ, спосабу наза-пашвання штэлектуальна-мауленчага вопыту.
Вучэбны тэкст школьнага падручшка мыслщца як тэкст культуры, шструмент яе трансляцыи, прадукт культуры. Дасягненне вышкау, арыентаваных на засваенне культуры (усведамленне мовы як нацыянальна-куль-турнай каштоунасщ, асэнсаванне яе камушкатыуна-эстэтычных магчымасцей, дасягненне агульнакультурнага узроуню), немагчыма без апоры на узорны тэкст. Неабходнасць навучаць працы з тэкстам, разуменню тэкставай шфармацыи, стратэпям асэнсаванага чытання вымагае фармулявання прыярытэтнай рол1 вучэбнага тэксту у працэсе дасягнення адукацыйных выткау - асобасных, прадметных i метапрадметных.
Сучасная моуная адукацыя патрабуе акцэнтавання працы з тэкстам як ушверсальнай духоуна-практычнай дзейнасщ, што забяспечвае рух ад уласна прадметных ведау да спасщжэння, пазнання свету культуры з дапамогай тэксту. Тэкст як цэнтральнае звяно школьнага падручшка уяуляе сабой вучэбны прадукт, прызна-чаны для асэнсавання i спазнання. Фарм1раванне уменняу працаваць з тэкстам падразумявае засваенне спосабау дзейнасц1, ск1раваных на адэкватнае успрыманне, вытлумачэнне, 1нтэрпрэтацыю вучэбнай 1нфармацы1. Гэта падразумявае як астэму лшгвктычных ведау, так i с1стэму уменняу, сюраваных на анал1з гатовых (чужых) i стварэнне уласных тэкстау, уменняу адэкватна разумець шфармацыю. Базавыя, апорныя уменн1 могуць быць сфарм1раваны толью на узроун1 вучэбнага тэксту.
Тэкст патэнцыяльна праец^1руе алгарытм пазнавальнай дзейнасщ па засваенш вучэбнай 1нфармацы1. Вучэбны тэкст першасна запраграмаваны на прачытанне i засваенне, што адбываецца у працэсе выканання за-данняу на аснове тэксту. Адпаведна аптымальны вучэбны тэкст не толью утрымл1вае шфармацыю, але i праецыруе спосабы дзейнасщ, з дапамогай яюх гэтая шфармацыя можа быць атрымана i скарыстана.
Заключэнне. Так1м чынам, вучэбны тэкст як аснова фарм1равання прадметных кампетэнцый навучэнцау кардынальна змяняе уяуленн1 пра п1сьменнага чалавека - ад умення тсаць граматычна прав1льна да здольнасцей асобы адэкватна успрымаць, трансфармаваць шфармацыю. Тэкставая дзейнасць асобы выяуляе "сумарны" мауленчы вопыт працы з тэкстам праз комплекс ушверсальных уменняу.
Аб'ектам увап на уроках мовы павшны быць не тольк1 арфаграф1чная i пунктуацыйная п1сьменнасць, а уменн1 анал1заваць i ствараць тэксты, усведамляць дыялог, суразмоун1цтва як формы сацыяльнага быцця чалавека. Праз працу з тэкставай шфармацыяй разв1ваюцца мысленне, штэлектуальныя здольнасц1 асобы. Вучэб-ныя тэксты у таюм разуменн1 выступаюць сродкам развщця шфармацыйнай культуры, запатрабаванай сучасным грамадствам.
Л1ТАРАТУРА
1. Дридзе, Т.М. Текстовая деятельность в структуре социальной коммуникации / Т.М. Дридзе. - М. : Наука, 1984. - 268 с.
2. Болотнова, Н.С. Коммуникативная стилистика текста: словарь-тезаурус / Н.С. Болотнова. - М. : Флинта, 2009. - 384 с.
3. Кубрякова, Е.С. О тексте и критериях его определения / Е.С. Кубрякова // Текст. Структура и семантика : в 2 т. - Т. 1. -М., 2001. - С. 72-81.
4. Матвеева, Т.В. Функциональные стили в аспекте текстовых категорий: синхронно-сопоставительный очерк / Т.В. Матвеева. - Свердловск : Изд-во Уральск. ун-та, 1990. - 170 с.
5. Гальперин, И.Р. Текст как объект лингвистического исследования / И.Р. Гальперин ; отв. ред. Г. В. Степанов. -Изд. 9-е. - М. : ЛЕНАНД, 2016. - 144 с.
6. Никитина, Е.С. Смысловой анализ текста: психосемиотический подход / Е.С. Никитина. - М. : ЛЕНАНД, 2019. - 200 с.
7. Чернявская, В.Е. Текст в медиальном пространстве : учеб. пособие / В.Е. Чернявская. - М. : ЛЕНАНД, 2017. - 232 с.
8. Тураева, З.Я. Лингвистика текста : учеб. пособие / З.Я. Тураева. - 2-е изд., доп. - М. : ЛИБРИКОМ, 2009. - 144 с.
9. Бахтин, М.М. Эстетика словесного творчества / М.М. Бахтин. - М. : Искусство, 1979. - 444 с.
10. Золотова, Г.А. Коммуникативные аспекты русского синтаксиса / Г.А. Золотова. - М. : Наука, 1982. - 368 с.
11. Чистякова, Г. Д. Исследование понимания текста как функции его смысловой структуры : автореф. дис. ... канд. психол. наук : 19.00.01 / Г.Д. Чистякова ; НИИ общей и пед. психол. - М., 1995. - 24 с.
12. Павлова, А.И. Формирование коммуникативной компетентности учащихся 5-9 классов в работе с учебно-научными текстами : автореф. дис. ... канд. пед. наук : 13.00.02 / А.И. Павлова ; Орл. гос. ун-т. - Орел, 2007. - 23 с.
13. Золотухина, Т.О. Психолого-педагогические условия понимания учебных текстов студентами-психологами : автореф. дис. ... канд. психол. наук : 19.00.07 / Т.О. Золотухина ; Воронеж. гос. ун-т. - Курск, 2009. - 24 с.
14. Клякина, Е.А, Обучение студентов-филологов приемам интерпретации научного текста в целях учебного общения : автореф. дис. ... канд. пед. наук : 13.00.02 / Е.А. Клякина ; Морд. гос. пед. ин-т. - Ярославль, 2006. - 27 с.
15. Семерджиди, В.Н. Лингвистические и дидактические особенности учебного текста на иностранном языке (русском и английском) / В.Г. Семерджиди // Вестн. ВГУ. Сер. Лингвистика и межкультурная коммуникация. - 2017. - № 2. -С. 117-122.
16. Ляшчынская, В.А. Методыка выкладання беларускай мовы. Мауленне : вучэб. дапам. для студэнтау / В.А. Ляшчынская. -Мшск : Р1ВШ, 2009. - 168 с.
17. Протчанка, В.У. Актуальныя праблемы тэорын i практыю навучання беларускай мове / В.У. Протчанка. - Мшск : Нац. ш-т адукацын, 2001. - 212 с.
18. Жинкин, Н.И. Язык - речь - творчество / Н.И. Жинкин // Избр. тр. - М. : Наука, 1998. - 224 с.
19. Холодная, М.А. Психология интеллекта. Парадоксы исследования / М.А. Халодная. - СПб. : Питер, 2002. - 272 с.
20. Леонтьев, А.Н. Лекции по общей психологии : учеб. пособие / А.Н. Леонтьев. - М. : Смысл, 2000. - 511 с.
Пастушу 22.09.2021
THE TEXT OF A SCHOOL TEXTBOOK ON THE BELARUSIAN LANGUAGE AS A LINGUO-METHODOLOGICAL BASIS FOR THE FORMATION OF SUBJECT COMPETENCES
L. VASYUKOVICH
The article defines the specificity of the educational text, determined by the nature of cognitive activity, in which the unit acts as an object, instrument, basis, product of education. The typological text categories are analyzed: informativeness, communicativeness, dialogicality, addressing, axiological, universality. The author comes to a reasonable conclusion that the educational text as the basis for the formation of subject competencies has a multi-aspect linguo-methodological status: a linguistic-semantic standard of textual activity, a substantive support for statements, a means of preserving cultural information, a method of acquiring intellectual-speech experience.
Keywords: text of a school textbook, subject competences, text categories, linguo-methodological status of the educational text.
УЧЕБНЫЙ ТЕКСТ ШКОЛЬНОГО УЧЕБНИКА НА БЕЛОРУССКОМ ЯЗЫКЕ КАК ЛИНГВОМЕТОДИЧЕСКАЯ ОСНОВА ФОРМИРОВАНИЯ ПРЕДМЕТНЫХ КОМПЕТЕНЦИЙ
Л. ВАСЮКОВИЧ
Определена специфика учебного текста, обусловленная характером познавательной деятельности, в которой единица выступает как объект, инструмент, основа, продукт обучения. Анализируются типологические категории текста: информативность, коммуникативность, диалогичность, адресность, аксиология, универсальность. Автор приходит к выводу, что текст как основа формирования предметных компетенций характеризуется многоаспектностью лингвометодического статуса: лингвосмысловой эталон текстовой деятельности, содержательная опора выражений, средство сохранения культурной информации, способ накопления интеллектуального и разговорного опыта.
Ключевые слова: учебный текст школьного учебника, предметные компетенции, категории учебника, лингвистический и методический статус учебника.
