CC BY
14МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКИХ
И ГУМАНИТАРНЫХ ДИСЦИПЛИН
- ^^ -
УДК 811.161.3'276.66378.6
В. У. Русак
Беларуси дзяржауны тэхналапчны ушверстт
ВЫВУЧЭННЕ ДЫСЦЫПЛ1НЫ «БЕЛАРУСКАЯ МОВА (ПРАФЕС1ЙНАЯ ЛЕКС1КА)» ЯК ФАКТАР АПТЫМ1ЗАЦЫ1 ВЫШЭЙШАЙ ТЭХН1ЧНАЙ АДУКАЦЫ1
Артыкул прысвечаны выяуленню рол1 i месца вучэбнай дысцыплшы «Беларуская мова (прафесшная лексжа)» у падрыхтоуцы студэнтау негуманггарных спецыяльнасцей. Аутар раскрывае сутнасць такога па-няцця, як камушкатыуная кампетэнцыя спецыялюта, i пераканауча даказвае, што фундаментальная падрых-тоука выпускшкоу устаноу вышэйшай адукацыi у наш час патрабуе штэгратыунасщ i гуманiтарызацыi адука-цыi, пабудовы адукацыйнага працэсу на аснове прыярытэтнай увагi да вывучэння камунiкацыi як спецы^ч-най сферы зносш, да фармiравання камушкатыунай культуры асобы.
Разгледжана пытанне пра неабходнасць аргашзацьп вучэбнай камушкатыунай дзейнасцi студэнтау на аснове мадэлявання сiтуацый разнастайных тыпау, уключаных у кантэкст будучай спецыяльнасцг Прапану-юцца метадычныя рэкамендацып па фармiраваннi у навучэнцау навыкау аналиычна-сштэтычнай перапрацоу-к1 iнфармацыi пры рабоце з навуковым стылем маулення, па навучаннi тэхналоги напiсання навуковага дакла-да i афармленнi справавой дакументацыi.
Аутар акцэнтуе увагу на тым, што адбор nрафесiйна нашраванай лексiкi, вучэбных заданняу, тэматык1 для дакладау пры выкладаннi дысцыплiны «Беларуская мова (прафесiйная лекака)» павiнен насщь прагма-тычны, практыка-арыентаваны характар. На думку аутара, вывучэнне курса «Беларуская мова (прафесшная лекака)» дазваляе фармiраваць узорную моуную асобу высокаадукаванага спецыялкта.
Ключавыя словы: камунiкатыyная кампетэнцыя спецыялюта, камунiкатыyна значныя веды, мауленчыя уменш, камунiкатыyная культура асобы, nрафесiйная i справавая камушкацыя, культура маулення, практыка-арыентаванае вывучэнне роднай мовы.
V. U. Rusak
Belarusian State Technological University
THE STUDY OF THE COURSE "BELARUSIAN LANGUAGE (PROFESSIONAL VOCABULARY)" AS A FACTOR OF OPTIMIZATION OF HIGHER TECHNICAL EDUCATION
The article is devoted to the identification of the role and place of the discipline "Belarusian language (professional vocabulary)" in the training of students of non-humanitarian specialties. The author reveals the essence of such a concept as communicative competence of a specialist, and convincingly proves that the fundamental training of graduates of higher educational institutions now requires the integration and humanization of education, building the educational process with priority attention to the study of communication as a specific sphere of communication, to the formation of a communicative culture of the person.
The question of necessity of the organization of educational and communicative activity of students on the basis of modeling of situations of various types entering into the context of future specialty is considered. Methodical recommendations on formation at pupils of skills of analytical and synthetic processing of information at work with scientific style of speech, on training of technology of writing of the scientific report and registration of business documentation are offered.
The author emphasizes that the selection of professionally directed vocabulary, educational tasks, subjects for reports in the teaching of the discipline "Belarusian language (professional vocabulary)" should be pragmatic, practice-oriented. According to the author, the study of the course "Belarusian language (professional vocabulary)" allows you to form an exemplary language personality highly educated specialist.
Keywords: communicative competence of the specialist, communicative significant knowledge, speech skills, communicative culture of the individual, professional and business communication, speech culture, practice-oriented study of the native language.
Уводзшы. Вывучэнне роднай мовы ва установах вышэйшай адукацып - з'ява натуральная для большасщ студэнтау, яюя пражываюць у заходшх крашах i атрымлiваюць аду-кацыю у сябе на радзiме. I дзяржауныя, i прыватныя ушвератэты уключаюць у адукацый-ныя праграмы курсы, наюраваныя на удасканаленне мауленчых якасцей i пашырэнне ве-дау, яюя адносяцца да сферы роднай мовы (напрыклад, англiйскай). Як правiла, для студэнтау вывучэнне таго щ шшага курса роднай мовы вызначаецца дабравольным выбарам на падставе уласнай крытычнай ацэнкi сваiх мауленчых магчымасцей i з улiкам тых патраба-ванняу, якiя прад'яуляюцца будучаму спецыялюту прафесiйнай суполкай, рынкам працы. Значная частка студэнтау защкаулена у наведванш лекцый i семiнарау па роднай мове i ры-торыцы, паколью гэтыя заняткi садзейнiчаюць больш свабоднай i паспяховай камунiкацыi у розных сферах сацыяльнага узаемадзеяння, чым павышаюць шанцы студэнтау стаць кан-курэнтаздольнымi спецыялiстамi i максiмальна адпавядаць высоюм патрабаванням работа-дауцау. Трэба мець на увазе, што у якасщ формы конкурснага адбору на вакантныя пасады на Захадзе часта практыкуецца правядзенне iнтэрв'ю - дваццацiхвiлiннага субяседавання па загадзя не падрыхтаванай тэме (з адначасовым вiдэазапiсам), па яюм працанаймальнiк можа выявiць не толью узровень ведау прэтэндэнта, але i ацанiць яго вербальна-камушка-тыуныя асаблiвасцi. Вось чаму вывучэнне роднай мовы у заходнiх унiверсiтэтах мае сур'ёз-ную матывiроУку, носiць масавы характар i з'яуляецца неад'емнай часткай сютэмы вышэйшай адукацыi, якая працуе у адпаведнасцi з сучаснымi адукацыйнымi тэхналогiямi.
Выкладанне беларускай мовы як абавязковай дысцыплшы ва уах вышэйшых наву-чальных установах Беларусi пачалося з 1992 г. у адпаведнасщ з законам «Аб мовах у Беларускай ССР». Пазней у сувязi са спыненнем працэсу беларуазацып i са значным скарачэн-нем аудыторных гадзiн на вывучэнне беларускай мовы (са 100 гадзш да 34) з 2000 г. на уах нефшалапчных спецыяльнасцях устаноу вышэйшай адукацып Беларусi выкладаецца курс «Беларуская мова (прафесiйная лексiка)». Наколькi апраудана увядзенне гэтай дысцыплiны у вучэбныя планы негумаштарных спецыяльнасцей? Цi можам мы пры падрыхтоуцы высо-каквал1фшаваных спецыялютау абысцiся без гэтага курса сёння, калi рэзка падае узровень элементарнай тсьменнасщ i мауленчай культуры сярод выпускшкоу школ? Паспрабуем паразважаць на гэтую тэму, абапiраючыся на факты.
Асноуная частка. Абмеркаванне таго, щ патрэбна родная мова студэнтам тэхшчнага профiлю, мэтазгодна пачаць са слоу выдатнага матэматыка, стваральнiка нееуклщавай геа-метрыi Мiкалая Iванавiча Лабачэускага, якi у адной са сваiх прац пiсау: «Як бы там ш было, але трэба прызнаць, што не столькi розуму нашаму, колькi дару слова абавязаныя мы за усю нашу перавагу... Словы, нiбы промнi, перадаюць i распаусюджваюць святло навукi. Мова народа - сведчанне яго адукаванасщ, дакладны доказ ступенi яго асветы» [1, с. 41]. Пра важнасць навучання прыгожаму, тсьменнаму, пераканаучаму мауленню тсау i А. П. Чэхау: «Па сутнасщ для iнтэлегентнага чалавека дрэнна размауляць гэтак жа непрыс-тойна, як i не умець чытаць цi пiсаць; у справе адукацып i выхавання навучанне прыгожаму мауленню трэба лiчыць абавязковым» [2, с. 267].
Шырокая фундаментальная падрыхтоука выпускшкоу УВА у наш час патрабуе, з адна-го боку, глыбокай спецыялiзацыi, а з другога, штэгратыунасщ i гуманiтарызацыi адукацыi, выхавання у чалавеку культурна-гуманiтарнага светаадчування. Не выпадкова у лiк кампе-
тэнцый, якiмi павшны авалодаць выпускнш, у сучасныя адукацыйныя стандарты Рэспубль кi Беларусь уключана т. зв. камуткатыуная кампетэнцыя - «здольнасць i рэальная га-тоунасць да зносiн у адпаведнасщ з пастаyленымi мэтамi, сферай i атуацыяй, гатоунасць да мауленчага узаемадзеяння i узаемаразумення» [3, с. 27]. Сучаснаму грамадству патра-буюцца спецыялюты, здольныя да рэалiзацыi высокiх прафесшных якасцей, нараджэння новых ведау, актыунага дзелавога супрацоунщтва i камунiкацыi. Гаворка вядзецца пра аду-кацыю на аснове прыярытэтнай увагi да вывучэння камунiкацыi як спецыфiчнай сферы зносш, да фармiравання камушкатыунай культуры асобы [4].
У методыцы выкладання роднай мовы у якасцi тэарэтычных складшкау камушкатыу-най кампетэнцыi разглядаюцца камуткатыуна значныя веды пра сютэму мовы, вщы мау-ленчай дзейнасцi, пра адметнасщ функцыянавання адзiнак мовы у мауленш. Практычным жа складнiкам камушкатыунай кампетэнцыi лiчацца мауленчыя умент у рэцэптыуных (слуханне i чытанне) i прадуктыуных (гаварэнне i пiсьмо) вщах мауленчай дзейнасцi.
Многiя студэнты, сутыкнуушыся ва yнiверсiтэце з неабходнасцю вывучэння беларус-кай мовы, здзiyленыя, паколью думалi, што да гэтай дысцыплшы пасля школы яны больш не вернуцца. Аднак у працэсе навучання iм становiцца зразумела, што камушкатыуна знач-ных лiнгвiстычных ведау i уменняу для свабодных вусных i тсьмовых зносiн iм не хапае. Дысцыплша «Беларуская мова (прафесiйная лекака)» не мае на мэце праводзщь лiкбез (ка-лi правiлы не засвоены за адзiнаццаць гадоу навучання у школе, бясконца дабiвацца iх зас-ваення не мае сэнсу); праграма дысцыплшы прадумана так, каб не было «таптання на мес-цы». З гэтай мэтай вялшая лiнгвiстычная шфармацыя мiнiмiзавана, яскрава структуравана, увага студэнтау канцэнтруецца на тым, што нараджае тыповыя памылкi.
Так, ва умовах незбалансаванага беларуска-рускага двухмоуя у Беларусi назiраюцца пра-цэсы ^эрферэнцып (як у беларусюм, так i у русюм маyленнi) на фанетычным, акцэнталапчным, лекачным, марфалапчным, сштакачным узроунях. Менавiта таму праграмай прадугледжана азнаямленне студэнтау з тымi моуным фактамi, яюя памылкова могуць змешвацца i прыводзщь да знiжэння культуры беларускага i рускага маулення; акцэнтуецца увага на супастауленш асобных акцэнталапчных, лекачных, марфалапчных, сштакачных норм абедзвюх дзяржауных моу Рэспублiкi Беларусь. Акрамя таго, звяртаецца увага i на тыя нормы, парушэнне яюх сустракаецца надзвычай шырока i выяуляецца нават там, дзе гэта недапушчальна - у сродках масавай шфармацып, на шыльдах афщыйных устаноу, дарожных знаках i г. д.
Для таго каб камушкацыя у прафесiйнай i справавой сферах зносiн была паспяховай, недас-таткова проста добра ведаць правшы арфаэпii, марфалогii, сiнтаксiсу, неабходна навучыцца ка-рыстацца сваiм мауленнем з улiкам мноства стышстычных, пахашнгвютычных, рытарычных фактарау, яюя забяспечваюць яго пераканаучасць i эфектыунасць. З мэтай набыцця студэнтамi навыкау прафесшных зносш вучэбную камушкатыуную дзейнасць мэтазгодна аргашзоуваць на аснове мадэлявання атуацый разнастайных тыпау, уключаных у канэкст будучай спецыяльнасщ.
Зыходзячы з таго, што кожнаму студэнту давядзецца працаваць над курсавым праектамi, дыпломнай работай, навуковымi артыкулам^ а у прафесiйнай дзейнасщ yсiм спатрэбiцца уменне працаваць з дакументам^ асаблiвая увага надаецца мэтанаюраванаму засваенню адметнасцей навуковага стылю, тэхналоги напiсання навуковага даклада i афармленню справавой дакументацып (навучанне гэтаму у сярэдняй школе не з'яуляецца прыярытэтнай задачай).
Асноуны вiд працы пры азнаямленнi з навуковым стылем - работа з тэкстамь Студэнтам прапануюцца заданнi, наюраваныя на аналiз моунага афармлення навуковых тэкстау, на выяуленне спецыфiкi зместу i формы навуковых тэкстау розных жанрау (артыкулау, манагра-фiй, дысертацый, аутарэфератау i шш.). Важнае месца адводзiцца заданням, яюя маюць на мэце сфармiраваць навык аналiтычна-сiнтэтычнай перапрацоую iнфармацыi - натсанне анатацый, тэзiсаy, рэфератау. Паколью важным паказчыкам багатага маулення прафесiянала з'яуляецца значны запас спецыяльнай лексiкi, праграмай прадугледжана выкананне заданняу
на азнаямленне з адметнасцямi тэрмшасютэмы тэхнiчнай сферы: разглядаюцца структурныя тыпы тэрмшалапчных назвау, мадэлi мнагаслоуных тэрмшау, спосабы тэрмшаутварэння; студэнты знаёмяцца з тэрмiналагiчнымi слоyнiкамi (па профшю будучай дзейнасцi), складаюць уласныя тэксты з тэрмiнамi, наменклатурнымi назвамi i прафесiяналiзмамi.
Улiчваючы, што найважнейшым складшкам прафесiйнай культуры сучаснага спецы-ялюта з'яуляецца лiнгвiстычная кампетэнцыя у сферы справавых зносiн, на занятках па дысцыплше «Беларуская мова (прафесiйная лекака)» прапануюцца заданнi на фармiраван-не адпаведных навыкау i уменняу. У прыватнасщ, акцэнтуецца увага на моуных асаблiвас-цях афiцыйна-справавога стылю, расказваецца пра кампазщыю, правiлы напiсання i афар-млення справавой дакументацыi, надзвычай разнастайнай па мэтах i сюраванасщ (звяртаец-ца увага на адметнасщ структуры i моуных сродкау таюх дзелавых папер, як заява, даведка, службовая аyтабiяграфiя, рэзюмэ, справавая карэспандэнцыя). Культура службовых зносiн немагчымая без захавання правш т. зв. мауленчага этыкету. Веданне этыкетнага мiнiмуму (стандартнага набору выразау, якiя дазваляюць рэалiзаваць камунiкатыyную задачу i пры гэтым праявiць ветлiвасць) дае магчымасць чалавеку адчуваць сябе упэунена i нязмушана, пазбягаючы камушкатыуных няудач, таму на занятках прадугледжана выкананне заданняу, наюраваных на засваенне yстойлiвых этыкетных формул i выпрацоуку уменняу выбару канкрэтных этыкетных выразау у адпаведнасцi з сацыяльным статусам чалавека, яго прафе-сiяй, узростам, полам, характарам, мауленчай сiтуацыяй.
Студэнт з'яуляецца суб'ектам двухбаковай камушкацьп, носьбiтам iнфармацыi, якую яму неабходна не толью разумець, але i адпаведным чынам iнтэрпрэтаваць. Спецыяльныя веды пра асобую ролю вербальных зносш у прафесiйнай дзейнасцi навучэнцы атрымлiваюць пры аз-наямленнi з тэмай «Культура маулення. Сiстэма камушкатыуных якасцей маулення». У пра-цэсе аудыторнай i пазааудыторнай працы студэнты атрымлiваюць iнфармацыю пра тыя якасщ маулення, якiя забяспечваюць камушкатыуную бездакорнасць: дакладнасць («Хто дакладна разважае, той дакладна выкладае»), лагiчнасць (валоданне лопкай разважання), чысцiня (адсутнасць пазалтаратурных моуных сродкау), выразнасць (наяунасць сродкау, яюя дазваляюць падтрымлiваць увагу i iнтарэс у слухачоу/чытачоу), багацце (разнастайнасць маулення), дарэчнасць (выкарыстанне сродкау мовы у адпаведнасцi з мэтай i yмовамi зносiн).
Уменне лапчна, эмацыянальна выкладаць думку у адпаведнасцi з тэмай паведамлення, адэкватна даносiць шфармацыю да аудыторып - немалаважны складшк агульнай i прафесiйнай культуры чалавека. Так, па меркаванш В. Гумбальта, «мова павiнна адпавядаць думцы. Думка павшна не адставаць ад мовы, наюроувацца ад аднаго яе элемента да другога i знаходзiць у мове абазначэнне для усяго, што робщь яе звязнай», а «каб адпавядаць мысленню, мова, наколью гэта магчыма, сваёй будовай павiнна адпавядаць унутранай аргашзацып мыслення» [5, с. 345].
Аднак крытычны аналiз маулення першакурсшкау дазваляе канстатаваць, што у боль-шасцi студэнтау адсутнiчаюць уменш вызначаць мэту i задачы паведамлення, падбiраць ар-гументаваныя, пераканаучыя, доказныя факты, граматна фармуляваць вывады i падводзiць вынiкi сказанага; назiраецца i слабое валоданне тэхнiкай публiчнага выступлення. У сувязi з гэтым праграмай прадугледжана правядзенне аудыторнай i пазааудыторнай работы па тэ-ме «Падрыхтоука да публiчнага выступлення. Тэхнiка i выразнасць маулення». Студэнты знаёмяцца з асноУнымi правiламi фармулёyкi тэмы, вызначэння мэтавай устаноУкi, падбору i структуравання матэрыялу, а таксама з правiламi авалодання матэрыялам выступлення, з роляй невербальных сродкау зносш, штанацып, дыкцып, артыкуляцыi, тэмпу маулення.
Абавязковай атэстацыйнай работай на занятках па «Беларускай мове (прафесiйнай лек-сiцы)» у Беларусюм дзяржауным тэхналагiчным унiверсiтэце з'яуляецца падрыхтоука дак-лада i публiчнае выступленне з iм перад групай. Для вусных паведамленняу выкладчыкамi прапануюцца таюя тэмы, якiя забяспечваюць культуралапчны падыход у выкладаннi дысцыплшы i пашырэнне агульнагуманiтарнага кругагляду студэнтау тэхшчных спецыяль-
насцей: «Беларусь на карце свету»; «Омвалы Беларуа»; «Мшск старажытны i сучасны», «Францыск Скарына - беларускi i усходнеславянсю першадрукар», «Святлана Алексiевiч -беларусю лаурэат Нобелеускай прэмii па л^аратуры», «1гнат Дамейка - нацыянальны герой 4brni з Беларусi», «Тапашмша Беларусi», «Узнiкненне i фармiраванне тэхшчнай тэрмь налогii (па напрамках спецыяльнасцей)»; «Беларускi тэатр», «Чаму трэба ведаць мову свай-го народа?», «Чаму зшкаюць мовы?» i iнш.
Заключэнне. Таим чынам, уключэнне у падрыхтоуку спецыялютау тэхнiчнай галiны прафесiйна арыентаванага курса «Беларуская мова (прафесiйная лекака)» мае на мэце сфармiраваць у студэнтау камушкатыуныя веды, уменнi i навыкi. Адбор прафесiйна наюра-ванай лексш, вучэбных заданняу, тэматыкi для дакладау носiць прагматычны, практыка-арыентаваны характар. Змест вучэбнага матэрыялу улiчвае таксама дынамiку моунай атуа-цьп у рэспублiцы i змены у характары руска-беларускага бiлiнгвiзму. Галоунай мэтай наз-ванага курса з'яуляецца фармiраванне узорнай моунай асобы высокаадукаванага спецы-ялiста, мауленне якога адпавядае прынятым у адукаваным асяроддзi нормам, адрозшваецца аргументаванасцю, лагiчнасцю, доказнасцю, выразнасцю i багаццем.
Л1таратура
1. Лобачевский Н. И. О важнейших предметах воспитания // Наука и жизнь. 1976. № 5. С. 41-42.
2. Чехов А. П. Хорошая новость [Электронный ресурс]. URL: http://az.lib.ru/c/chehow_a_p/ text 1893 horoshaya _novost.shtml (дата обращения: 17.03.2018).
3. Быстрова Е. А., Львова С. И., Капинос В. И. Обучение русскому языку в школе: учеб. пособие для студентов педагогических вузов. М.: Дрофа, 2004. 237 с.
4. Богуславский М. М. Культурные ценности в международном обороте. М.: Юристъ, 2005. 427 с.
5. Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. М.: Прогресс, 1984. 397 с.
References
1. Lobachevskij N. I. About the most important subjects of education. Nauka i zhizn' [Science and life], 1976, no. 5, рр. 41-42 (in Russian).
2. Chekhov A. P. Khoroshaya novost' [Good news]. Available at: http://az.lib.ru/c/ chehow_a_p/ text 1893 horoshaya _novost.shtml (accessed 17.03.2018).
3. Bystrova E. A., L'vova S. I., Kapinos V. I. Obuchenie russkomuyazyku v shkole [Learning Russian language at school]. Moscow, Drofa Publ., 2004. 237 р.
4. Boguslavskiy M. M. Kul'turnye tsennosti v mezhdunarodnom oborote [Cultural values in international circulation]. Moscow, Yurist Publ., 2005. 427 р.
5. Gumbol'dt V. Izbrannye trudypoyazykoznaniyu [Selected works on linguistics]. Moscow, Progress Publ., 1984. 397 р.
1нфармацыя пра аутара
Русак Вольга Уладз1м1рауна - кандыдат фшалапчных навук, загадчык кафедры беларускай фшалогл. Беларуси дзяржауны тэхналапчны ушверстт (220006, г. Мшск, вул. Свярдлова, 13а, Рэспублка Беларусь). E-mail: [email protected].
Information about the author
Rusak Vol'ga Uladzimirauna - PhD (Philology), Head of the Department of Belarusian Philology. Belarusian State Technological University (13a, Sverdlova str., 220006, Minsk, The Republic of Belarus). E-mail: [email protected].
Пастушу 24.03.2018
