Асноўныя аспекты рэдагавання вучэбнай літаратуры Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

104

Труды БГТУ, 2019, серия 4, № 2, с. 104-107

УДК 811.160.3'271.12

В. Л. Чабарава1, Л. I. Пятрова2

1Беларускi нацыянальны тэхшчны ушверсгот 2Беларускi дзяржауны тэхналапчны ушверсггэт

АСНОУНЫЯ АСПЕКТЫ РЭДАГАВАННЯ ВУЧЭБНАЙ Л1ТАРАТУРЫ

У артыкуле прыведзены асноуныя аспекты рэдагавання вучэбнай лггаратуры, асабл1васщ рэдагавання i падрыхтоуш да выдання вучэбнай лггаратуры пэунага тыпу у залежнасщ ад чытацкага адрасу i ix iншых асаблiвасцей. Раскрыта сутнасць тэрмша «вучэбныя выданш», дадзена ix агульная характарыстыка. Устаноулены асноуныя патрабаванш да вучэбнай лiтаратуры з пункту гледжання розных характарыстык. Усебакова разгледжаны розныя крытэрыi, зыходзячы з яшх неабходна правiльна падрыхтоуваць выданне да друку. Коратка ахарактарызавана праца рэдактара i аутара з матэрыяламг

Ключавыя словы: рэдакцыйна-выдавецш працэс, рукапiс, рэдагаванне, вучэбнае выданне, рэдактарскi аналiз.

O. L. Chabarova1, L. I. Petrova2

'Belarusian National Technical University 2Belarusian State Technological University

THE MAIN ASPECTS OF EDUCATIONAL LITERATURE EDITING

The article presents the main aspects of editing educational literature, especially editing and preparation for publication of educational literature of a certain type, depending on the reader's address and other features. The essence of the term "educational publications" is revealed, their General characteristics are Given. The basic requirements for educational literature in terms of different characteristics are established. Various criteria on the basis of which it is necessary to properly prepare the publication for printing are comprehensively considered. The work of the editor and the author with the materials is briefly described.

Key words: editorial and publishing process, manuscript, editing, educational editing, editorial analysis.

Уводзшы. Рэдакцыйна-выдавецю працэс — гэта комплекс узаемазлучаных аргашзацыйна-ю-раунщюх, творчых, прамысловых, шфармацый-ных i маркетынгавых работ, яюя натараваны на падрыхтоуку i распаусюджанне выданняу.

Выдавецю працэс умоуна падзяляецца на чатыры этапы.

Падрыхтоучы этап пачынаецца са скла-дання тэматычнага плана i заканчваецца адда-чай аутарам рукатсу у выдавецтва.

Рэдакцыйны этап працягваецца ад моманту аддачы аутарам рукатсу да здачы яе у выт-ворчы аддзел. На гэтым этапе вырашаецца лёс рукатсу: робщца адзнака i рэцэнзаванне, а таксама рэдагаванне i падрыхтоука да выдання.

Заключны этап — рэклама i распаусюджанне кшп.

Падрыхтоука вучэбных выданняу — спе-цыяльная галша рэдакцыйна-выдавецкай дзей-насцi. Працэс стварэння вучэбнай лiтаратуры адрознiваецца ад стварэння творау любога iншага вiду лгаратуры тым, што аутар i рэдактар павшны адпаведным чынам канстру-яваць вучэбны матэрыял, зыходзячы з таго, што вучэбныя выданнi з'яуляюцца адным з асноу-ных сродкау навучання i адлюстроуваюць адпаведную сферу ведау.

У самастойны комплекс вучэбныя выданш вылучаюцца па мэтавым прызначэннi i па ха-рактары iнфармацыi [1].

Асноуная частка. Вучэбная л1таратура — гэта комплекс выданняу, яюя змяшчаюць звестю навуковага або прыкладнога характару, выкладзеныя у форме, зручнай для вывучэння.

Вучэбная кнiга выконвае тры сацыяльныя функцыi:

• навучанне пэунаму прадмету, дысцыплше;

• маральнае развiццё;

• фармаванне iнтэлектуальнай дзейнасщ асобы.

Вучэбнае выданне — «выданне, якое змяш-чае сiстэматызаваныя звестю навуковага або прыкладнога характару, выкладзеныя у форме, зручнай для вывучэння i выкладання, i разль чанае на навучэнцау рознага узросту i ступеш навучання» [1].

Вучэбныя выданнi маюць грыф Мiнiстэрства адукацьп, якога-небудзь iншага мшстэрства або Навукова-метадычнага цэнтра вучэбнай кшп i сродкау навучання з указаннем прадмета i чытацкага адраса. Аднак выданш могуць быць i без грыфа. Асаблiва шмат такix дапаможшкау для паступаючых у вышэйшыя навучальныя i сярэдшя спецыяльныя вучэбныя установы.

Аутар i рэдактар павшны у пэунай ступенi канструяваць вучэбны матэрыял, пры гэтым неабходна улiчваць два моманты:

1) вучэбнае выданне — адно з асноуных сродкау навучання i з'яуляецца элементам вучэбнага працэсу;

2) вучэбнае выданне адлюстроувае воб-ласць ведау, сферу дзейнасщ.

У залежнасцi ад гэтага узшкаюць пэуныя патрабаваннi: вучэбная лiтаратура павшна пра-дугледжваць педагагiчнае уздзеянне на чы-тачоу; iнфармацыя, якая складае змест вучэбнай лiтаратуры, спецыяльна адбiраецца i рэдагуецца у залежнасцi ад задач таго щ iншага выдання. Таксама улiчваюцца не толькi асаблiвасцi дзейнасцi або ведау, але i задачы фармавання iнфармацыйнай культуры навучэнца.

Прадмет вучэбнага выдання — адабраныя у некаторым аб'ёме i адаптаваныя у адпавед-насцi з чытацюм адрасам веды, якiя характа-рызуюць асновы навукi i практычнай дзейнасщ.

Чытацк адрас — важная характарыстыка вучэбнай лгаратуры, якая вызначае асаблiвасцi iнфармацыi i аб'ём уключаных ведау.

Вучэбныя выданнi выконваюць наступныя функцьп:

• камунiкатыуную;

• iнфармацыйную;

• пазнавальную;

• развiваючую;

• выхаваучую;

• арганiзацыйную [2].

Патрабавант, ятя прад'яуляюцца да вучэбнай лтаратуры пры яе рэдагавант:

1. Навуковасць — мяркуе выклад дадзенай дысцыплшы у свеце навейшых дасягненняу навую, на аснове пэуных фактау, правiльнае тлумачэнне самiх фактау i сувязей памiж iмi. Асаблiва уважтва трэба ставiцца да вызна-чэнняу i фармулёвак — яны павшны быць простыя, зразумелыя, строга навуковыя.

2. Выклад матэрыялу павшен быць разлiча-ны на чытача адпаведнага узросту i узроуню развщця.

3. Вывучэнне дысцыплiны неабходна звязваць з практыкай.

4. Кожная кшга павiнна мець супамер-насць частак. Ад унутранай складнасщ выкладу залежыць успрыманне матэрыялу i ступень яго засваення.

Аутар разам з рэдактарам павiнны надаць вялiкую увагу пабудове вучэбнай кнiгi, яе кампазщып. Правiльная метадычная пабудова вучэбнай кшп спрыяе развiццю мыслення i памящ школьнiкаУ i студэнтау, дапамагае iм засвойваць i запамiнаць асноуныя палажэнт прадмета.

У кожнай вучэбнай кшзе, з якой пачы-наюцца занятк па новым прадмеце, карысна

даваць уводзшы. Ва уводзiнах неабходна у зай-мальнай для чытачоу форме распавесщ, чым займаецца дадзеная навука, як штодзённа ужываюцца яе высновы i г. д.

Методыка пабудовы вучэбнай лiтаратуры для вышэйшых навучальных устаноу павiнна быць iншай, чым для сярэдшх навучальных устаноу. Ствараючы вучэбную лiтаратуру для вышэйшых навучальных устаноу, аутар i рэдактар павшны улiчваць магчымасцi сту-дэнта. Нельга ствараць падручнш, якiя па сваiх аб'ёмах выходзiлi б за межы вучэбных планау i праграм. Яны павiнны змяшчаць толькi асноу-ныя палажэннi дадзенай навукi.

У вучэбнай лггаратуры для вышэйшых навучальных устаноу трэба шсаць тольк пра тое, што у дадзенай галше навукова абгрунтавана, пра-верана i пацверджана практыкай. Асноуныя патрабавант, яюя прад'яуляюцца для рэдагавання лiтаратуры, прызначанай для вышэйшых навучальных устаноу, i якiя абавязкова павшен улiчваць рэдактар у сваёй працы, наступныя:

1. У кожным падручтку, вучэбным, вучэбна-метадычным дапаможнiку павшен быць выз-начаны прадмет дадзенай навук i задачы курсу.

2. Вучэбная кшга павшна знаходзщца на узроуш сучасных дасягненняу айчыннай i замежнай навукi, адпавядаць праграме дадзе-нага курса.

3. Выклад павшен быць творчым, жывым, злучаным з сучаснай рэчаюнасцю, вызначаць перспектывы развщця дадзенай навую.

4. Фактычны матэрыял, як прыводзiцца, павiнен быць правераным.

5. Пiсьмовы стыль вучэбнай лгаратуры павiнен быць ясным, дакладным, пераканау-чым, па магчымасцi вобразным [3, 4].

Рэдагаванне — складаная частка выда-вецкага працэсу, творчая праца рэдактара сумесна з аутарам над рукатсам твора у мэтах паляпшэння яго зместу i формы, падрыхтоук да палiграфiчнага выканання i выпуску у свет. У працы над тэкстам рэдактар ужывае розныя вщы рэдактарскай праукi.

Праца рэдактара з Ыюстрацыйным ма-тэрыялам.

1люстрацыя закткана дапамагчы чытачу лепш зразумець тэкст, дапоунщь яго. З да-памогай шюстрацып выяуляецца змест, якi щ немагчыма, цi складана перадаць у тэкставай форме. З гэтых пазщый рэдактар i ацэньвае iлюстрацыйны матэрыял. Паралельна на гэтай жа стадып рэдактар заказвае мастаку (дызай-неру) афармленне выдання.

Мастацкае афармленне выдання.

Кшга павшна быць спраектавана. Макет кшп — гэта мадэль афармлення будучага выдання, якая змяшчае эсюзы афармiцельскiх

106

Pэдaкuыйнa-выдaвeuкaя naäpbixToyKa вучэбных выдaнняy

элeмeнтay дa кaмпaзiцыi кoжнaй пaлacы i paзвapoтy y выдaннi. Пpaцa нaд вoклaдкaй i cyпepвoклaдкaй вядзeццa пapaлeльнa з пpaцaй нaд yнyтpaным мaтэpыялaм кнiгi, тэкcтaм i iлюcтpaцыямi.

Выдавeцкi аръ^нал — ayrapœi apыгiнaл тетя pэдaкцыйнa-выдaвeцкaй a^a^yra, дa-roy^^i apыгiнaлaмi знeшнягa aфapмлeння, paзмeчaны для пaлiгpaфiчнaгa выкaнaння i якi cyпpaвaджaeццa тэxнiчнaй cпeцыфiкaцыяй, дзe пaкaзaны тэxнiкa-тэxнaлaгiчныя пapaмeтpы бyдyчaгa выдaння.

Ары^нал-ма^т — пaдпicaны y дpyк apы-гiнaл, як нaдpyкaвaны як yзop для rn6opy.

Вычытка — гэтa pэдaкцыйнa-тэxнiчнaя an-paцoyкa ycix мaтэpыялay выдaвeцкaгa apbirirn-лa пpы пaдpыxтoУцы ягo дa здaчы y дpyкapню.

Ацэнка 3Mecmy выдання.

npa^ pэдaктapa нaд pyкaпicaм — cклaдaны твopчы пpaцэc, y яюм вылyчaюццa двa нaйвaж-жйшыя acпeкты: pэдaктapcкi aнaлiз i ^a^bra-нaя pэaлiзaцыя ягo выcнoy. Мэтa pэдaктapcкaгa aнaлiзy — cпpaгнaзaвaць, яюм бyдзe вынiк чытaння твopa y тым выглядзe, y якiм cтвapыy ягo ayrap. Для гэтaгa нeaбxoднa:

а) глыбoкa вывучыць тэкcт;

б) ycтaнaвiць нaйвaжнeйшыя пpыкмeты чытaчa (yзpoвeнь вeдay, мэты, якiя пaбyджaюць яго бpaццa зa кнiгy, cфepy дзeйнacцi, у якoй будуць выкapыcтoУвaццa пaчэpпнyтыя з твopa вeды, i шш.);

в) выcвeтлiць гpaмaдcкae пpызнaчэннe вы-дaння.

Paзглядaючы змecт вyчэбнaгa выдaння, pэдaк-тap пaвiнeн apыeнтaвaццa m вучэбную пpaгpaмy дышцыпл™!, якaя aдлюcтpoyвae cклaд iнфapмa-цыi i пacлядoyнacць выклaдaння мaтэpыялy. na-дзeл m чacткi пaвiнeн пaдпa-paдкoyвaццa зaкo-нaм aвaлoдaння iнфapмa-цыяй — aб'ём шжшй з ix пaвiнeн cyaднociццa з мaгчымacцямi зac-вaeння i зaпaмiнaння мaтэpыялy зa aднocнa rapo™ пpaцяг чacy. Пpычым кoжны paздзeл пaвi-нeн уяуляць caбoй пэуную cтyпeнь aвaлoдaння дыcцыплiнaй, пaдзeл тэката нa чacткi тpэбa pa-6i^ пa aдзiнaмy apгaнiчнaмy пpынцыпy, у яюм нeaбxoднa cyзaлeжнacць нaзвay paздзeлay.

Акшуальнасць будучага вучэбнага выдання.

ARryammc^ выдaння з'яyляeццa aдным з гaлoyныx ac^Rray pэдaктapcкaгa aнaлiзy. Актyaльнacць мoжнa вызнaчыць як гpaмaдcкyю знaчнacць тэксту.

Вучэбныя выдaннi poзныx тыщу з'яуля-юццa aктyaльнымi y кoжнaй гaлiнe, пa якoй яны нaдpyкaвaны. Штогод iдзe мaдэpнiзaцыя вытвopчacцeй, з'яуляюцвд швыя мeтaды вывучэння poзныx дыcцыплiн i г. д. У вышку тaкix пacтaянныx нoвayвядзeнняy нeaбxoднa aмaль што пa ycix дыcцыплiнax пepaпicвaць i

aднayляць пaдpyчнiкi, вучэбныя дaпaмoжнiкi, мeтaдычныя yзкaзaннi.

Навуковасць, сiсmэмнасць выкладу, дас-шупнасць, цэласнасць, паyнаmа.

Дaклaднacць мoвы — aбaвязкoвaя yмoвa пpaвiльнaгa выктаду вeдay i ix пacпяxoвaгa зacвaeння i выкaзвaння дyмкi. Выкapыcтaннe raoy у aгyльным, пpыблiзным знaчэннi мoжa пpывecцi дa cyмнeнняy у пpaвiльнacцi дaня-ceння мaтэpыялy i двyxбaкoвыx тлyмaчэнняy тэкcтy. Увaгa pэдaктapa тавш^ быць rnrapa-вaнa пepш зa ycë нa дaклaднacць cлoвa-yжывaння [2], [5].

Kpытэpый навуковасц мae нa yeaae royRac^ i дaклaднacць пpывoдныx фaктay. Pэдaктap aнaлi-зye мэтaзгoднacць уключэння тыx цi iншыx фaк-тay, пpaвiльнacць ix cyaднociн, пpayдзiвacць cyвя-зeй i aднociн пaмiж iмi. Пpычым у вyчэбнaй лгга-paтypы acaблiвa ввжн^1я дaклaднacць пpывoдныx звecтaк, ix якacць ^^одь, зaпaмiнaннe, yзop-нacць, кaнкpэтнacць i npaRraramc^). Уce фaкты pэдaктap дacлeдye y кaнтэкcцe acнoyнaй тэмы твopa, вызнaчaючы пpaвiльнacць выбapy фopмы ix уяугення (дaкyмeнтaльнaя, iнфapмaцыйнaя, мacтaцкa-вoбpaзнaя).

астэмнасць выкладу зaбяcпeчвaeццa лaгiчнaй пacлядoyнacцю, apгyмeнтaвaнacцю выш^у, дoкaзнacцю пpывoдныx cтaнoвiшчay.

Kpытэpый даступнасц — aдпaвeднacць фopмы выклaдy, мoвы, cтылю мaгчымacцям ycпpымaння i зacвaeння iнфapмaцыi тавучэн-цaмi гоу^й кaтэгopыi. Глыбiня pacкpыцця пы^нму, ix cклaдaнacць пaвiнны aдпaвядaць yзpoyню вeдay нaвyчэнцay, paзвiвaць гэтыя вeды, пaшыpaючы iнфapмaцыйнae пoлe i iнфapмaцыйны тэзaУpyc нaвyчэнцa.

Цэласнасць твopa зaбяcпeчвaeццa зa кoшт yзaeмaдзeяння чacтaк пaмiж ca6o^

Пауната выклaдy вызнaчaeццa пaУнaтoй aдлюcтpaвaння вyчэбнaй пpaгpaмы. Адзнака назвы выдання. ^ы пaдpыxтoУцы дa выдaння m пpoфiльнaй дыш^х^^ нeaбxoднa пaзбягaць ycялякix стылю-тычныx нeдacкaнaльнacцeй. Haзвa кшп пaвiннa як мaгa бoльш aдлюcтpoyвaць yвecь змecт выдaн-ня, яго cyraac^ i нaвaт мэты, ^ы уам гэтым na-жaдaнa, габ нaзвa былa cцiплaй, кapoткaй, ane aA-нaчacoвa i iнфapмaцыйнaй.

Лаггчнасць выкладу msKcmy. Лaгiчны aнaлiз тексту нeaбxoдны нa ycix cra-дыяx npa^i нaд лiтapaтypным твopaм. Як i ycякi aнaлiз, лaгiчны aнaлiз зacнaвaны нa дзялeннi тэкcтy m cэнcaвыя чacткi i нa дacлeдaвaннi cyвя-зeй пaмiж гэтымi чacткaмi, пaмiж cэнcaвымi aдзiнкaмi тэкcтy i зaтэкcтaвaй pэчaicнacцю.

Aфармлeннe друкаваных выданняу — npau3c, яю нaкipaвaны m пaляпшэннe œa^rne^ix яга^ цeй кшп, Tasera, чacoпica мacтaцкiмi i пaлiгpa-

фiчнымi сродкамi, яюя аб'яднаны памiж сабой. Выдавецка-палiграфiчнае афармленне выдання вызначаецца у адпаведнасцi з чытацюм прызна-чэннем i варыянтам афармлення. Пры распрацоу-цы выдавецка-палiграфiчнага афармлення неаб-ходна улiчваць вiд выдання, яго мэтавае пры-значэнне, а таксама чытацю адрас.

Заключэнне. Вучэбныя выданнi з'яуляюц-ца асноунымi сродкамi навучання, таму падыходзiць да ix стварэння i рэдагавання патрэбна з адказнасцю. Пры стварэннi вучэб-нага выдання неабходна звяртаць увагу на фун-

кцьп выдання, чытацкую аудыторыю, прадмет вучэбнага выдання.

Рэдактар у сваёй працы над вучэбнымi выдан-нямi рознага тыпу перш за усё павiнен юравацца наступным патрабаваннямг навуковасцю, стылем i сiстэмнасцю выкладу матэрыялу, даступнасцю, паунатой, цэласнасцю. Рэдактару неабходна вылучыць грамадскую значнасць.

Таксама падчас працы над вучэбным выданнем абавязкова трэба праводзiць ацэнку шюстрацыйнага матэрыялу, зместу, назвы, мастацкага афармлення выдання.

Лiтаратура

1. Выдант. Асноуныя вщы. Тэрмшы i азначэннi: ГОСТ 7.60-2003 = Издания. Основные виды. Термины и определения: СТБ ГОСТ 7.60-2003 выданне афццыйнае. Дзяржауны стандарт Рэспублiкi Беларусь. Мшск: Дзяржстандарт, 2004. 54 с. (Остэма стандарту па iнфармацыi, бiблiятэчнай i выдавецкай справе).

2. Токарь О. В. Технология редакционно-издательского дела: метод. рекомендации по выполнению курсового проекта. Минск: БГТУ, 2012. 98 с.

3. Кулiковiч У. I. Тэхналопя рэдакцыйна-выдавецкай справы: курс лекцый. Мшск: БДТУ, 2015. 255 с.

4. Мильчин А. Э., Чельцова А. Э. Справочник издателя и автора: редакционно-издательское оформление издания. М.: Олимп; Назрань: АСТ, 1999. 685 с.

5. Теория и практика издательского дела. Хрестоматия: учеб. пособие / авт.-сост.: В. И. Куликович, В. В. Орлова, О. А. Пригожая. Минск: БГТУ, 2012. 470 с.

6. Миронова М. В., Лобин А. М. Проектирование и анализ концепции книжных изданий: учеб. пособие. Ульяновск: УлГТУ, 2009. 120 с.

References

1. GOST 7.60-2003. System of standards on information, librarianship and publishing. Publications. Basic types. Terms and definitions. Minsk, Dzyarzhstandart Publ., 2004. 54 p. (In Russian).

2. Tokar' O. V. Tekhnologiya redaktsionno-izdatel'skogo dela [Technology of editorial and publishing]. Minsk, BGTU Publ., 2012. 98 p.

3. Kulikovich U. I. Tehkhnalogiya redaktsyyna-vydavetskay spravy [Technology of editorial and publishing business]. Minsk, BDTU Publ., 2015. 255 p.

4. Mil'chin А. E., Chel'tsova L. K. Spravochnik izdatelya i avtora: redaktsionno-izdatel'skoye oformleniye izdaniya [Publisher and author's guide: editorial and publishing design of the publication]. Moscow, Olimp Publ., Nazran', AST Publ., 1999. 685 p.

5. Kulikovich V. I., Orlova V. V., Prigozhaya O. А. Teoriya i praktika izdatel'skogo dela [Theory and practice of publishing]. Minsk, BGTU Publ., 2012. 470 p.

6. Mironova M. V., Lobin А. M. Proyektirovaniye i analiz kontseptsii knizhnykh izdaniy [Design and analysis of the concept of books]. Ul'yanovsk, UlGTU Publ., 2009. 120 p.

Звестк пра аутарау

Чабарава Вольга Леанщауна - мапстрант. Беларуси дзяржауны тэхналапчны ушверсгот (220006, г. Мшск, вул. Свярдлова, 13а, Рэспублша Беларусь). Рэдактар навукова-тэхшчнага часотса "Приборы и методы измерений". Беларуси нацыянальны тэхшчны ушверсгот (220013, г. Мшск, пр. Незалежнасщ, 65, Рэспублша Беларусь). E-mail: ol4ik5907@mail.ru

Пятрова Людмша 1ванауна - кандыдат фшалапчных навук, прафесар, прафесар кафедры рэдакцыйна-выдавецюх тэхналогш. Беларусю дзяржауны тэхналапчны ушверсгот (220006, г. Минск, вул. Свярдлова, 13а, Рэспублша Беларусь). E-mail: lyuda47@bk.ru

Information about the authors

Chabarova Ol'ga Leonidovna - Master's degree student. Belarusian State Technological University (13a, Sverdlova str., 220006, Minsk, Republic of Belarus). Editor of the the Scientific-Technological Magazine "Devices and Methods of Measurements". Belarusian National Technical University (65, Nezavisimosti Ave., 220013, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: ol4ik5907@mail.ru

Petrova Lyudmila Ivanovna - PhD (Philology), Professor, Professor, the Department of Editing and Publishing Technology. Belarusian State Technological University (13a, Sverdlova str., 220006, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: lyuda47@bk.ru

Пастуту 12.09.2019