Рукапісы вучэбных дапаможнікаў па беларускай мове для студэнтаў: рэдактарскі аспект Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

ИЗДАТЕЛЬСКОЕ ДЕЛО. ФИЛОЛОГИЯ

УДК 655.25

У. I. Кулiковiч

Беларуси дзяржауны тэхналапчны ушверсгот

РУКАП1СЫ ВУЧЭБНЫХ ДАПАМОЖН1КАУ ПА БЕЛАРУСКАЙ МОВЕ ДЛЯ СТУДЭНТАУ: РЭДАКТАРСК1 АСПЕКТ

Артыкул прысвечаны даследаванню зместу i структуры вучэбных выданняу. Яго задача — паспрыяць удасканаленню прафесшнай кампетэнцыi рэдактарау i аутарау беларускамоунай навуковай i вучэбнай лiтаратуры праз выяуленне i каментар графiка-арфаграфiчных, граматычных, стылютычных, кампазiцыйных хiбаy, выяуленых у рукатсах вучэбных тэкстау, што 6brni створаны у розных установах вышэйшай адукацыi Беларусi для студэнтау тэхшчнага, экалагiчнага, педагагiчнага, юрыдычнага, эканамiчнага профму цягам 2015-2019 гг. Аутар прыходзщь да высновы, што тыпалапзаваныя памылш рукашсау з'яуляюцца часта т^тара^Ем i сведчаць пра невысок1 узровень патрабавальнасщ самiх стваральнiкаy да вынiкаy сваёй працы.

Ключавыя словы: арфаграфiя, вучэбнае выданне, граматыка, рэдактарскi аналiз, стьшс-тыка, тыпалогiя памылак.

U. I. Kulikovich

Belarusian State Technological University

MANUSCRIPTS OF TEXTBOOKS ON THE BELARUSIAN LANGUAGE FOR STUDENTS: EDITORIAL ASPECT

The article is devoted to the study of the content and structure of educational publications. Its task is to contribute to the improvement of professional competence of editors and authors of Belarusian-language scientific and educational literature through the identification and commentary of graphic-spelling, grammatical, stylistic, compositional shortcomings identified in the manuscripts of educational texts that were created in various institutions of higher education in Belarus for students of technical, environmental, pedagogical, legal, economic profiles during 2015-2019. The author comes to the conclusion that typologized errors of manuscripts are often repeated and indicate a low level of demands of the creators to the results of their work.

Key words: spelling, educational edition, grammar, editorial analysis, stylistics, typology of errors.

Уводзшы. Стварэнне адрасных вучэбных дапаможшкау па беларускай мове для канкрэт-най катэгорып студэнтау устаноу вышэйшай адукацып (УВА) — адказная, актуальная, па-чэсная i складаная задача. Ад вырашэння яе залежыць узровень валодання беларускай мо-вай на прасторах Беларуси прэстыж мовы у су-часным грамадстве, матывацыйная актыунасць навучэнцау, узровень падрыхтоую будучых спецыялютау. Гэта абумоулена тым, што адна з прагматычных задач пры засваенш курса «Беларуская мова. Прафесшная лекска» — сфармiраваць цiкавасць да будучай прафесп. Таму вельмi важна, каб кожнае беларускамоу-нае выданне, што з'яуляецца перад чытачом, было бездакорным з пункту гледжання зместу, формы. А гэта ужо залежаць не толькi ад аута-ра, але i ад прафеаянатзму, кампетэнтнасцi

рэдактара, глыбокага аналiзу твора, сур'ёзнай разумовай працы над iм. Вучэбныя кнiгi адзна-чанай тэматыю штогод выдаюцца нашымi УВА, а асноуныя тыпалагiчныя характарыстыкi iх па-ранейшаму застаюцца па-за увагай бела-русюх даследчыкау. Менавiта такiмi прычы-намi i абумоулена актуальнасць тэмы артыкула, задача якога — стварыць тыпалопю асноуных моУна-стылiстычных, кампазiцыйных недахо-пау, выяуленых у рукапiсах вучэбных дапаможшкау, з мэтай удасканалення прафесшных кам-петэнцый рэдактарау i аутарау беларус-камоуных вучэбных кнiг. У якасщ асноуных метадау дас-ледавання выкарыстаны лагiчны, сацыяльна-прадметны, лiнгвастылiстычны i рэ-дактарскi аналiз. Матэрыялам для вывучэння паслужылi пяць рукапiсаy кнiг «Беларуская мова. Прафесшная лексша» для студэнтау

Кулков!ч У. I.

71

тэхшчнага, экалапчнага, педагагiчнага, юры-дычнага, эканамiчнага профшяу, якiя рыхтава-лiся да выхаду у свет на працягу 2015-2019 гг.

Асноуная частка. Прыступаючы да рэда-гавання вучэбнай кнiгi, рэдактар павiнен улiч-ваць тры асноуныя палажэннi, ключавыя тэзiсы:

1) вучэбнае выданне — элемент вучэбнага працэсу i адзiн з асноуных сродкау навучання;

2) вучэбнае выданне адлюстроувае адначасова веды па беларускай лшгвютыцы i пэунай сферы дзейнасцi будучых спецыялютау (эканамiчнай, юрыдычнай, тэхнiчнай, прыродазнаучай i г. д.);

3) рукашсы вучэбных дапаможшкау па беларускай мове для студэнтау нефiлалагiчных спе-цыяльнасцей складаюцца, як правша, з асноу-нага тэксту i апарата, дзе асноуны тэкст, па версп аутарау, найчасцей уключае уводзшы i чатыры раздзелы, апарат выдання — дзве асноуныя части: першая — элементы арыенщроую, да якiх адносяцца анатацыя, прадмова, змест, бiблiягра-фiчныя матэрыялы, слоушк; другая — элементы аргашзацьи засваення матэрыялу (пытаннi i заданш для самакантролю, практыкаваннi).

Падчас аналiзу элементау асноунага тэксту рэдактару неабходна асобую увагу звярнуць на чатыры аспекты: шфармацыю, змешчаную ва уводзшах; адпаведнасць вучэбнага матэрыялу палажэнням тыпавой вучэбнай праграмы для вышэйшых навучальных устаноу «Беларуская мова (прафесiйная лексша)»; структураванне матэрыялу; пошук i выпрауленне моуна-стыл> стычных хiбау.

1. Як своеасаблiвую негатыуную заканамер-насць сучаснасцi можна канстатаваць наступ-нае: аутары не iмкнуцца належным чынам рас-працаваць уводзiны — гэты важны элемент выдання, якi, на думку кшгазнауцау, у залеж-насцi ад зместу, сувязей з прадметам выкладу, мэтавага прызначэння можа стварацца «як кампазщыйная частка твора або як элемент апарата» [1, с. 119]. Задача яго — дапамагчы чытачам лепш i глыбей успрымаць вучэбны матэрыял, пазнаёмiцца з сучаснымi дасягнен-нямi навуковай думкi, убачыць аутарскую канцэпцыю у сiстэме iснаваных падыходау. Стваральнш вучэбных дапаможшкау, як правша, ва уводзшы уключаюць iнфармацыю толью аб прадмеце i задачах вучэбнай дысцып-лiны, яе месцы у сiстэме сацыяльна-гуманi-тарных цi прыродазнаучых навук. Гэтага, безумоуна, мала. Тут, на наш погляд, павшны быць i гiстарычныя звесткi пра вывучэнне беларускай прафесiйнай лексiкi ва установах вы-шэйшай адукацыi, i характарыстыка сучаснага стану беларускай мовы у вызначанай сферы, паказ тэндэнцый, перспектыу развiцця разгля-даных у вучэбным дапаможнiку пытанняу, агляд асобных выданняу па дысцыплiне.

2. Згодна з вучэбнымi планамi i праграма-м^ кнiгi з такой чытацкай аудыторыяй складаюцца з пяцi раздзелау: «Беларуская мова i яе месца у сютэме агульначалавечых i нацыяналь-ных каштоунасцей»; «Лексiчная сiстэма беларускай мовы»; «Функцыянаванне беларускай мовы ва умовах бiлiнгвiзму»; «Функцыяналь-ныя стылi мовы»; «Культура прафесiйнага маулення». Рэдактару важна адсачыць, каб усе яны былi у выданнi, шакш дапаможнiк не будзе адпавядаць свайму функцыянальнаму прызна-чэнню.

3. Не заусёды аутары iмкнуцца аднатыпна, па адзшай мадэлi групаваць тэматычныя блою сваiх вучэбных распрацовак. У межах рукашсу можна назiраць, як у адным выпадку пасля тэарэтычнага параграфа падаюцца пытанш, за-даннi, практыкаванш, а у другiм — практыч-нага матэрыялу пасля тэорыi няма. Для зруч-насцi пошуку патрэбнай шфармацып, арганi-зацыi самастойнай i аудыторнай працы з кнiгай неабходна ушфшаваць структуру вучэбнага выдання. Напрыклад, па такiм узоры.

ТЭМА 1. Беларуская мова i яе месца у сiс-тэме агульначалавечых i нацыянальных каштоунасцей .........................................

I. Тэарэтычны матэрыял...........................

1.1. Мова i соцыум...............................

1.2. Функцып мовы у грамадстве..............

1.3. Ппотэзы паходжання мовы...............

Пытанм 7 заданш для самаправерК.............

1.4. Беларуская мова — форма нацыяналь-най культуры...........................................

1.5. Паходжанне беларускай мовы i асноуныя этапы яе развщця................................

Пытанш 7 заданш для самаправерК..............

II. Практычны матэрыял...........................

Часта не захоуваецца у рукатсах патраба-ванне да аб'ёму параграфау, што адмоуна уплывае на засваенне навуковай шфармацып. Напрыклад, у адным з рукатсау параграф «Марфалагiчныя нормы сучаснай беларускай мовы» займау 12 старонак (аб'ём астатнiх параграфау не перавышау 5 старонак). Тут пасля-доуна (у падбор) былi апiсаны моуныя законы выкарыстання самастойных i службовых часцiн мовы. У таюм выпадку рэдактар павiнен прапа-наваць аутару зрабiць асобны параграф або падпункт для кожнага граматычнага класа слоу (назоушка, прыметнiка, дзеяслова i г. д.), каб знаёмiцца з новым матэрыялам было псiха-лапчна камфортна.

Асобага стаулення патрабуе да сябе шюс-трацыйны матэрыял. Стваральнт кнiг i вучэб-на-метадычных комплексау для студэнтау пры тлумачэннi фанетычных, арфаэпiчных, арфа-

графiчных нормау беларускай мовы часта пры-гадваюць толькi тыя прыклады, што падаюцца у школьных падручшках без выкарыстання лексiкi спецыяльнасцi, на якую разлiчаны ву-чэбныя выданш. У вынiку тэарэтычны матэры-ял для вышэйшай школы мала чым адрознiва-ецца ад таго, што быу прапанаваны у старшых класах агульнаадукацыйных устаноу. У асоб-ных выпадках адпаведных прыкладау, якiя б iлюстравалi дзеянне пэунага моунага закона, у рукапiсах увогуле няма. Гэта ютотна уплывае на якасць навучання. Найчасцей аутары не пры-водзяць узоры-прыклады асноуных парушэн-няу дакладнасцi маулення, пашыраных лагiч-ных памылак, распаусюджаных парушэнняу да-рэчнасцi маулення.

Уважлiва адсочваць павшен рэдактар i дубляж шфармацыи, паунату падачы яе. Напрык-лад, часта у рукапiсах аутары паутараюць зак-лючэннi да параграфау, па некалью разоу тлу-мачаць адзiн i той жа тэрмiн, не iмкнуцца нума-раваць i называць выкарыстаныя таблщы.

4. Выяуленыя у рукапiсах найбольш частыя памылю можна класiфiкаваць на тры групы: графь ка-арфаграфiчныя, граматычныя i стылю-тычныя.

Па-ранейшаму, самы шматлш клас — гэта графiка-арфаграфiчныя хiбы (гл. [2]), выктка-ныя наступнымi прычынамi:

— блiзкасцю знаходжання лгар на клавiя-туры, iх перастаноукай або пропускам: мгж-культурны кантэнст, знаходзання, другпя твая, адзначаюмы добрую якасць ежы, усх пры-стуных, з грамамруюць касцюмы, у прыва-тцасц, адлюстоуваючы целам рытм, першпачатковая, шмалтя, усе падметы, двумоуных слоунках (трэба: кантэкст, знаходжання, другая, адзначаючы, прысутных, гармаЩруюць, у прыватнасц, адлюстроуваю-чы, першапачат-ковая, шматлт1я, прадметы, двухмоуных);

— ^нараваннем шматлтх аспектау правша перадачы на шсьме «акання» i «якання»: пла-ваць як трэска, гендэрных, юндэр-сюрпрыз, ца-пялгны, эканомщь 7 аплочваць, у даследванн, Чэрнышова (трэба: плаваць як траска, гендар-ных, юндар-сюрпрыз, цэпел1ны, аплачваць, у да-следаванн, Чарнышова); на думку I. Я. Лепя-шава, няхлямяжна, сямерым, недобрасумленна, не прытрымл1ваюцца гадзтюка 7 каляндара, тоеснасць семантык застаецца асноуным крытэрыям (трэба: Лепешава, нехлямяжна, се-мярым, нядобрасумленна, календара, крытэ-рыем); у тым лшу i у складаных словах: палг-сем1я, рознамоуных (трэба: пол1сем1я, разнамоу-ных); у словах з прыстаукай су-: супернщтва, супер^к (трэба: сапернцтва, саперЩк);

— уплывам рускай графiка-арфаграфiчнай сютэмы, якi праяуляецца у напiсаннi: лiтары е

замест э пасля д, т: мадель, тераморфны, Тел!я (трэба: мадэль, тэраморфны, Тэлгя); лгары щ замест шч: Щерба (трэба: Шчэрба); лггара е замест ё: беларуская ФА мае свае 1ндыв1дуаль-нае значэнне (трэба: мае сваё значэнне); лгары в замест у: Бертагаев, Буслаев (трэба: Берта-гаеу, Буслаеу); лггары у замест у пасля галосных i двукосся: катэгарыяльная уласцвасць, ФА у межах, 7 уплывае, шырокае ужыванне, А. Коуг, тэзаурусе; з тэрм1нам "супастауляль-ная лтгв1стыка" ужываецца, паняцце "унут-раная форма" (трэба: катэгарыяльная уласц-васць, ФА у межах, 7 уплывае, шырокае ужыванне, А. Коуг, тэзаурусе; «супастауляльная лтгвжтыка» ужываецца; паняцце «унутраная форма»); дзвюх лггар у шшамоуных словах замест адной: тцца, спагеццг; Р. Маккгн, А. Мак-кэйг (трэба: тца, спагец; Р. Макт, А. Макэйг); спалучэнняу галосных у запазы-чаных словах ¡а замест ¡я: тала, Авалтант, Начысоне (трэба: пяла, Авалгянг, Начысёне); спалучэння дт на канцы слова: Гумбальдт (трэба: Гумбальт); мяккага знака: меньш (трэба: менш); лгары й у запазычанай лексщы: Д. Лайанз, гууду-Шм1дх1р (трэба: Д. Лаянз, гууду-1м1дх1р); шщыяльных лгар пры прозвшчах: В. Н. (Владимир Николаевич) замест У. М. (Уладзiмiр Мiкалаевiч); О. В. (Ольга Владимировна) замест В. У. (Воль-га Уладзiмiрауна);

— складанасцю прымянення правшау ужы-вання вялiкiх i малых лгар, напiсання слоу разам, асобна, праз злучок: жыхары пауночнай 1талп, Вял1кага княства Л1тоускага; згодна з новымi правiламi слова Бог тшацца з вялшай лiтары: лексемы бог, царства нябеснае; пару-шэнне сацыякультурных норм, феномены пост-м1фалаг1чных канцэпцый свету (трэба: Пауночнай 1талп, Вял1кага Княства Л1тоускага; лексемы Бог, Царства Нябеснае; сацыякультурных, постм1фалаг1чных);

— уплывам "тарашкевщы": спалучэнне галосных: соцыюму (трэба: соцыуму); адсутнасць дзекання-цекання: арыентыру, бландын (трэба: арыенцру, бландзн).

Устойтвы i прадказальны характар для во-пытнага рэдактара, знаёмага з актуальнымi рас-працоУкамi сучасных даследчыкау, маюць i граматычныя недакладнасщ. Прывядзём найбольш тыповыя з iх:

— частае выкарыстанне дзеепрыметнiкау цяперашняга часу з суфiксамi -уч-(ы), -юч-(ы), -ач-(ы), -яч-(ы), на неадпаведнасць якiх духу нацыянальнай мовы указвалi многiя беларускiя лiнгвiсты i рэдактары [3, 4, 5]: Не заусёды аудыялы, вгзуалы, кгнестэтыкг 7 дыггталы мо-гуць добра разумець адз1н аднаго, што тлума-чыцца адрозненням1 у пераважаючай сстэме успрымання (лепш: сстэмай успрымання, якая

KyëiêOBi4 У. I.

73

пepaвaжae); ставщь yдaклaдняючыя пытанн (лeпш: удакладняльныя); сродак для выдaлeння плям, мыючыя сродю, крэм для aбyткy ^пш: сродю для мыцця i выдaлeння плям, a6o мыйныя сродт); су^ню рамантычнага стылю, зрозны-мi выpaзaмi, aблягaючымi або свaбоднымi, ^пш: аблягальнымi); сaвeцкiя людзi вeльмi дрэнна кyплялi заходтя aдбeльвaючыя вадкасц i пральныя парашю ^пш: вадкасц для aдбeль-вання); адны i тыя ж элeмeнты, y зaлeжнaсцi ад аб 'ядноуваючай ix yзaeмaсyвязi, могyць ут-вараць розныя па свaix yлaсцiвaсцяx астэмы ^пш: аб 'яднальнай, a6o можна апусцщь);

— дa ix aднocяццa i дзeeпpымeтнiкi з cyфiк-caм -м- зaмecт бoльш нaтypaльныx дзeeпpы-мeтнiкay з cyфiкcaм -ан-: Звычайна чaлaвeкy m пaдaбaeццa мeць за стнаю нeкaнтpaлюeмyю пpaстоpy ^пш: нeкaнтpaлявaнyю); Як адзна-чаюць дaслeдчыкi, найбольш кaнтpaлюeмaя ^пш: кантраляваная) нeвepбaльнaя актыiy-насць асобы пры дaпaмозe астэмы пахау маг-чымая толью y aсяpоддзi штучных mxay; зaймaeмaeмaя ^пш: займаная) чaлaвeкaм пра-стора значна aбмeжaвaнa i aдмeжaвaнa ад зжшняга свeтy; Лiчыццa, што бeдныя i слабыя звычайна маюць мaлeнькyю, щсную, нязручную, дрэнна axоyвaeмyю i aбapонeнyю прастору ^пш: прастору, якая дрэнна axоyвaeццa i аба-paняeццa);

— нeнapмaтыyнae ужь^нж ramaTCay poд-rnra crao^ нaзoУнiкaУ мyжчынcкaгa poдy: Па-нaзipaйцe, як паводзяць сябe пасажыры y гра-мадсюм транспарщ y пачатку маршрута (трэ-6a: маршруту 'шляx pyxy'); Знаю, звязаныя з пaxaмi, адыгрываюць пэуную ролю y структу-равант вобразу свeтy (тpэбa: вобраза);

— нeнapмaтыyнae уж^нте кaнчaткay дзe-яcлoвaУ: мы iмкнeмся захоуваць (тpэбa: iмкнë-мся); у буйных гарадах мы iдзeм па вулщах значна хутчэй (тpэбa: iдзëм)^;

— нeнapмaтыyнae уж^н^ зaймeннiкay два, дзвe: з дзвюх асноуных атрыбутау матэ-ръй (тpэбa: з двух атрыбутау); пад двума сос-нaмi (тpэбa: дзвюма); нeвыкaнaннe дзвюх зако-нау (тpэбa: двух законау);

— трушэнж нopмay кipaвaння i дaпacaвa-ння: Японцы любяць дзялщь час на частю i раз-мяркоуваць яго у aдпaвeднaсцi правшам вeтлi-васщ, традыцыям (тpэбa: размяркоуваць яго у aдпaвeднaсцi з пpaвiлaмi вeтлiвaсцi, трады-цыямi)^; aдзeннe з легкай тканты жрадаюць адчувант квeткaвыx, фруктовых водарау (трэ-6a: aдзeннe пepaдae); важным кpытэpыeм кла-афтацый культур з'яyляeццa спосаб збору т-фармацый, што табходна yлiчвaць спeцыялiс-там сродкам масавай камумкацып (тpэбa: ст-цыялiстaм сродкау масавай камуткацый, a6o стцыялттам СМ1); астэмы бываюць як шту-

чныя, ствоpaнымi pyкaмi чaлaвeкa, так i нату-ральныя (тpэбa: штучныя, створаныя pyкaмi чaлaвeкa);

— трушэнж нopмay cпaлyчaльнacцi aднa-poдныx члeнay œasa: iншыя вiды жывых iстот захоуваюць i карыстаюцца прасторавай тфар-мацыяй (тpэбa: захоуваюць прасторавую тфармацыю i карыстаюцца ею); нaзipaннi Р. Льюiсa на швeдскa-iтaльянскiм прадпры^м-ствe пaкaзaлi, што прадстаунт aбeдзвюx крат паступова прыстасоуваюцца i вучацца aдзiн у аднаго (тpэбa: прыстасоуваюцца aдзiн да ад-наго i вучацца aдзiн у аднаго); вобразным складмкам англтскага фpaзeaлaгiзмa з'яуля-eццa yяyлeннe аб дзeяннi алкаголя на свядомасць чaлaвeкa як уплыwe, yлaдзe над яго воляй ^пш: ... з'яyляeццa yяyлeннe, як алкаголь yздзeйнiчae на свядомасць чaлaвeкa, yплывae на яго волю, уладачыць над ей).

Сaмымi нeпpaдкaзaльнымi для pэдaктapa з'яуляюцвд лeкciчныя i стылютычныя xi6bi. Ka6 ix выявщь, нeaбxoднa дoбpa aдчyвaць та-цыяшльную aдмeтнacць мoвы, вeдaць лeкciч-нae знaчэннe выкapыcтaныx у тэтевд cлoy.

He caкpэт, штo мшпя ayтapы бeлapycкa-мoУныx вyчэбныx дaпaмoжнiкaУ cпaчaткy фap-мулююць думку m-руоту, a зaтым зaпicвaюць яe бeлapycкi вapыянт. У вынiкy тaкoй мaнiпy-ляцыi i yзнiкae мнocтвa лeкciчныx нeдaклaднac-цeй, пpычынa якix у няyвaжлiвacцi дa кaнтэкcтy i шмaтзнaчнacцi лeкciчныx пepaклaдaныx aдзi-нaк, нeжaдaннe aдшyкaць нaлeжны aдпaвeднiк. Haпpыклaд, у œase Кaнцэптyaльнae утрыман-нв iдэнтычныx лeксeм у розных мовах можа с тотна адрозтвацца pycкaмy cлoвy «coдepжa-нда» пaвiнeн aдпaвядaць нaзoУнiк «змecт», a нe «yтpымaннe»: канцэптуальны змeст. У cкaзe Таму у час зносш з арабам aмepыкaнeц лiчыць, што той yмeшвaeццa у яго ттымную зону, i бyдзe iмкнyццa пaвялiчыць дыстанцыю зноан, а араб, насупраць, бyдзe iмкнyццa гэтую дыстанцыю скарацщь aдпaвeднiкaм пpыcлoУю «нaпpoтив» у гэтым Rarns^^ тавшт быць бeлapycкae «нaaдвapoт» у зшчэнш пaбoчнaгa cлoвa. Рycкaмy пpыcлoУю «шряду» aдпaвядa-юць бeлapycкiя «пopyч, нapayнe, paзaм), a нe нaзoУнiк шэраг, як aдпaвeднiк pycкaгa «ряд»: Узаходтх культурах на шэрагу з адноснай apыeнтaцыйнaй сiстэмaй можа iснaвaць абса-лютная мадэль.

^нефу^ья Прамы вepбaльны стыль вы-paжae сапраудныя нaмepы i выключae умоуна-сц i тдаказанасць yвoгyлe нaбывae двa зтачэ-нш, 6o нaзoУнiк нeдaкaзaнaсць aбaзнaчae 1) aд-cyтнacць пepaкaнaУчыx дoкaзaУ; 2) нeпaУнaтy, нeзaкoнчaнacць выкaзвaння (нeдaгaвopaнacць).

Hямaлa мoжнa выявiць у pyкaпicax i œ6e-лapycкix ^oy: паузы i тдасказанасць у размо-

ве; скрэшчваюць рую 7 ногг; цела у ¡х бывае дас-таткова плотнае; у даг1талау поза зажатая / прамая (лепш: недагаворанасць; скрыжоува-юць, злажваюць накрыж; яны бываюць шаж-нышг (моцнага целаскладу; дзябёлышг, каржа-каватыш1); защснутая, сщснутая).

Надзвычай часта у вучэбных тэкстах можна зауважыць, як шырока спалучаюцца з iншымi словамi дзеясловы адсутшчаць i прысутшчаць: Пры такт разшяшчэнт адсутмчае тэрыта-рыяльны падзел стала... Звычайна гэта адбы-ваецца у б1бл1ятэцы, у парку на лауцы цг у рэстаране, кал1 адсутмчае узаешная защкау-ленасць. А мiж тым нарматыуныя даведнiкi дзе-яслоу адсутшчаць 'не знаходзiцца, не прысутшчаць дзе-н. у пэуны час' раюць спалучаць толькi з назоушкам^ якiя абазначаюць асоб: госц прысуттчал1, дзец адсутмчаюць. У пры-ведзеных сказах лепш напiсаць: ... няша тэры-тарыяльнага падзелу стала; ... кал1 няша узае-шнай зацгкауленасцг.

Не менш часта блытаюць складальнш i ш-шыя дзеясловы, напрыклад, надзяляць i удзя-ляць: Людзг, што шкнуцца дасягнуць кашут-катыунай кашпетэнтнасц у ¡ндыв1дуал1сцюх культурах, пав1нны асноуную увагу надзяляць вывучэнню шовы; людзг, у якгх на шэце дасягнуць кашушкатыунай кашпетэнтнасцг у калек-тытсцюх культурах, пав1нны надзяляць асаб-л1вую увагу авалоданню невербальным7 споса-башг зност. Замест дзеяслова надзяляць ('даць у асабютае карыстанне; падарыць; перан. каго-што чыш' [6, с. 136]) неабходна выкарыстаць удзяляць 'прысвяцщь'.

Нярэдкасць у правшьных, на першы погляд, сказах, аутары не зауважаюць плеаназм — паутор рауназначных сем тыпу 'трэба' i 'неабходна'. Напрыклад: Кашандзе спатрэбыася неаб-ходнасць скарыстаць тшую гульнёвую прак-тыку. Лепшыя варыянты, на думку А. Мiхне-вiча: Для кашанды узшкла неабходнасць... або Кашандзе стала неабходна... [7, с. 134]. Ён шо-жа запоштць 7 узнав1ць любое ваша апавяданне да сашых найдрабнейшых падрабязнасцяу (пад-рабязнасць — гэта i ёсць дробная акалiчнасць якой-н. справы, прыватная дэталь). Прадстау-

нШ шонаактыуных культур, такгя, як шведы, швейцарцы, даччане 7 нешцы, у пэуны праше-жак часу робяць адну справу (прамежак — гэта 'час, як аддзяляе адно дзеянне, з'яву i пад. ад другога'). Варыянты праум: Ён шожа да падрабязнасцяу запоштць; у пэуны прашежак робяць адну справу.

Не варта пакщаць без увап рэдактару лш-шя словы дастаткова, давол1, без якiх значэ-нне сказа не змяняецца, а гучанне становщца камфортным для успрыняцця: Людзей, што ка-рыстаюцца тольк адныш каналаш гнфаршацыг, дастаткова шала. Большасць давол1 эфектыу-на карыстаецца некалькшг каналаш7 успрыша-ння. Японцы 7 кгтайцы даволг часта выкарыс-тоуваюць у разшове шаучанне.

Заключэнне. Большасць рукатсау вучэбных выданняу, яюя паступаюць у рэдакцыйна-выда-вецюя установы, маюць высок навукова-мета-дычны узровень, змяшчаюць iнавацыйныя пады-ходы у падачы i асэнсаваннi тэарэтычнага i прак-тычнага матэрыялу. Аднак асноуны тэкст будучых выданняу не заусёды адпавядае устаноуленым патрабаванням да вучэбнай кнiгi. Сур'ёзнай да-працоуи патрабуюць, як правша уводз^1, кам-пазщыйнае канструяванне вучэбнага матэрыялу, яю павшен суадносiцца з палажэннямi тыпавой вучэбнай праграмы, а таксама змест выдання, дзе у сярэднiм рэдактару даводзiцца выпрауляць каля 200 моуна-стылютычных х1бау.

Выяуленыя i пракаментаваныя тыпалапза-ваныя памылкi рукатсау вучэбных выданняу для засваення беларускай мовы з'яуляюцца часта паутаранымi i сведчаць пра невысокi узровень патрабавальнасщ стваральшкау кнiг да вышкау сваёй працы. На аснове гэтых i некато-рых шшых моуна-стылютычных хiбау варта стварыць памятку для аутарау беларускамоу-ных кшг з мэтай засяродзiць iх увагу на неабходнасщ прытрымлiвацца агульнапрыня-тых нормау канструявання вучэбнага выдання. Такая памятка будзе карыснай i для рэдактарау-пачаткоуцау, студэнтау факультэта прынттэх-налогiй i медыякамунiкацый БДТУ, факультэта журналiстыкi БДУ, кафедрау фшалапчных спе-цыяльнасцей.

Лiтаратура

1. Антонова С. Г. Работа редактора над структурой и аппаратом учебного издания для общеобразовательной школы // Теория и практика издательского дела. Хрестоматия: учеб. пособие / авт.-сост.: В. И. Куликович, В. В. Орлова, О. И. Пригожая. Минск: БГТУ, 2012. С. 115-131.

2. Кулiковiч У. I. Арфаграфiчныя памятю для рэдактара // Теория и практика издательского дела. Хрестоматия: учеб. пособие / авт.-сост.: В. И. Куликович, В. В. Орлова, О. И. Пригожая. Минск: БГТУ, 2012. С. 300-310.

3. ЖаУняровiч П. П. Даведшк па лггаратурнай прауцы: арфаграфiчны, пунктуацыйны, лекшчны, марфалапчны, сштакшчны, тэхшчны узроуш. Мiнск: Адукацыя i выхаванне, 2017. 448 с.

4. Атраховiч К. К., Глебка П. Ф. Правшы беларускай арфаграфи i пунктуацыi. Мiнск: Выд-ва Акадэмп навук БССР, 1959. 160 с.

KyAiKOBiH У. I.

75

5. Сцяцко П. Культура мовы. Мшск: Тэхналопя, 2002. 444 с.

6. Арашонкава Г. У., Лемцюгова В. П. Юраванне у беларускай i рускай мовах: слоушк-даведнiк / пад. рэд. М. В. Бiрылы, А. I. Падлужнага. Мiнск: Выш. шк., 1991. 303 с.

7. Мiхневiч А. Я., Кунцэвiч Л. П., Назаранка Ю. В. Слоука за слоукам: алф. давед. па культуры бел. мовы для ytix. Мшск: Выд. цэнтр БДУ, 2006. 166 с.

References

1. Antonova S. G. Editor's Work on the structure and apparatus of educational publications for secondary school. Theoriya i praktika izdatel'skogo dela. Khrestomatiya [Theory and Practice of Publishing. Reader], comp. by: V. I. Kulikovich, V. V. Orlova, O. I. Prigozhaya. Minsk, BGTU Publ., 2012, pp.115-131.

2. Kulikovich V. I. Spelling memos for the editor. Theoriya i praktika izdatel'skogo dela. Khrestomatiya [Theory and practice of publishing. Reader], comp. by: V. I. Kulikovich, V. V. Orlova, O. I. Prigozhaya. Minsk, BGTU Publ., 2012, pp. 300-310.

3. Zhaunyarovich P. P. Davednik pa litaraturnay praytsy: arfagrafichny, punktuatsyyny, leksichny, marfalagichny, sintaksichny, tekhnichny uzroyni [Handbook of literary editing: spelling, punctuation, lexical, morphological, syntactic, technical levels]. Minsk, Adykatsyya i vykhavanne Publ., 2017, 448 p.

4. Atrakhovich K. K., Glebka P. F. Pravily belaruskay arfagrafii i punktuatsyi [Rules of Belarusian spelling and punctuation]. Minsk, Vydavetstva Akademii navuk BSSR Publ., 1959, 160 p.

5. Stsyatsko P. Kul'tura movy [Culture of the language]. Minsk, Tekhnalogiya Publ., 2002. 444 p.

6. Arashonkava G. V., Lemtsyugova V. P. Kiravanne u belaruskay i ruskay movakh [Management in Belarusian and Russian languages]. Minsk, Vysh. shk. Publ., 1991, 303 p.

7. Mikhnevich A. Ya., Kuntsevich L. P., Nazaranka Yu. V. Slouka za sloukam [Word for word]. Minsk, Vyd. tsentr BDU Publ., 2006, 166 p.

1нфармацыя пра аутара

Кулiковiч Уладзiмiр 1ванав1ч - кандыдат фшалапчных навук, дацэнт, загадчык кафедры рэ-дакцыйна-выдавецюх тэхналогш. Беларуси дзяржауны тэхналапчны ушверсгот (220006, г. Мшск, вул. Свярдлова, 13а, Рэспублша Беларусь). E-mail: kulikovich@belstu.by

Information about the authors

Kulikovich Uladzimir Ivanavich - PhD (Philology), Associate Professor, Head of the Department of Editoriale and Publishing Technologies. Belarusian State Technological University (13a, Sverdlova str., 220006, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: kulikovich@belstu.by

Паступгу 15.09.2019