CC BY
13
УДК 811.161.3'271.12
У. I. Кулжов1ч
Беларусю дзяржауны тэхналапчны ушверсгот
СКЛАДН1К1 КУЛЬТУРЫ БЕЛАРУСКАГА МАУЛЕННЯ: ДА ПЫТАННЯ ПАДРЫХТОУК1 ВУЧЭБНЫХ СЛОУН1КАУ
Разглядаюцца асноуныя тыпалапчныя характарыстьш шавацыйных вучэбных слоушкау «Словаклад: слоушк адметнай лексш» А. Кауруса, «Школьны тлумачальны слоушк беларускай мовы» Г. Малажай i Л. Яудошынай, «Слоушк новай i актуальнай лексш» К. Шчаснай. Робщца высно-ва, што усе гэтыя выданш могуць паспяхова выкарыстоувацца у вучэбным працэсе, паколью аспрэчваюць ганебны тэзк пра несамастойнасць, нежыццяздольнасць i функцыянальную непауна-вартаснасць беларускай нацыянальнай мовы i культуры, дэманструюць колькаснае багацце i тэматычную разнастайнасць лексша-семантычнай сютэмы нашага духоунага скарбу. У заключэнт прыводзяцца восем рэкамендацый па удасканаленш падрыхтоую вучэбных слоушкау.
Ключавыя словы: вучэбнае кшгавыданне, слоушк, слоушкавы артыкул, нормы лтгаратур-най мовы, чытацш адрас.
U. I. Kulikovich
Belarusian State Technological University
COMPONENTS OF THE CULTURE OF THE BELARUSIAN LANGUAGE: THE ISSUE OF TRAINING DICTIONARIES
The article deals with the main typological characteristics of innovative educational dictionaries "Dictionary of Words: a clear dictionary" A. Kaurusa, "School dictionary of the Russian language", G. Mologay and L. Yaudoshina "Dictionary of new and relevant vocabulary" (K. Schasnaya). It is concluded that all these publications can be successfully used in the educational process, because they challenge the shameful thesis of independence, non-viability and functional inferiority of the Belarusian national language and culture, demonstrate the quantitative richness and thematic diversity of the lexical and semantic system of our spiritual heritage. In conclusion, eight recommendations for improving the preparation of educational dictionaries are given.
Key words: educational book publishing, dictionary, dictionary article, norms of literary language, reader's address.
Уводзшы. Стварэнне любых лексшагра-ф1чных даведшкау — працаёмю, адказны I га-наровы вщ дзейнасщ, яю ва усе часы юнаван-ня мовы быу 1 застаецца у л1ку прыярытэтных напрамкау лшгвютычнай 1 выдавецкай дзейнасщ. Ва умовах бшшгвютычнай с1туацьп Беларус1 — тэта, па сутнасщ, адзш з нямнопх стымулау для вывучэння беларускай мовы 1 культуры беларусау.
Пачатак XXI ст. стауся тым перыядам, кат значна актьтазавалася лекс1каграф1чная праца у краше. Прычын таму некалью: уступленне у дзеянне Закона РэспублЫ Беларусь «Аб прав> лах беларускай арфаграфп 1 пунктуацьп» (2008) I аб'ектыуная неабходнасць упарадкаваць корпус лексем у адпаведнасщ з новым! арфагра-ф1чным1 прадшсаннямц патрэба лшвщаваць шматгадовы разрыу пам1ж з'яуленнем новага факта грамадскага жыцця I яго фшсацыяй у ад-паведным слоушку; стварэнне станоучага ¿мщ-жу беларускай лекс1чнай сютэмы 1 падняцце прэстыжу мовы у грамадстве; забеспячэнне вы-союх тэмпау развщця мовазнауства 1 практыч-
ныя патрэбы вучэбнага працэсу, рэдакцыйна-выдавецкай падрыхтоую выданняу.
Тэмпы выпуску разнастайных слоушкау на папяровых носьб1тах 1 у электронным фармаце спарадзш дзве надзвычай важныя праблемы. Першая з ¿х — рэальная запатрабаванасць I вы-карыстанне таюх прац моуцам1, той чытацкай аудыторыяй, на якую яны разл1чаны, другая — якасць такой прадукцьп. Каб вырашыць першую з ¿х, варта, на думку вядомага у краше даследчыка лекс1каграф1чнай спадчыны беларусау В. Шчэрбша, уам аматарам роднага слова «весщ штодзённую карпатл1вую работу сярод насельнщтва рэспублш па распаусюджванню ведау аб слоушках розных тыпау, па фарм1ра-ванню у носьб1та мовы пераканання, што сютэ-матычныя звароты за даведкай да слоушкау розных тыпау з'яуляюцца грамадзянсюм аба-вязкам кожнага жыхара нашай рэспублш» [5, с. 100]. Для вырашэння другой праблемы не-абходна ведаць найбольш тыповыя недахопы, яюя часта сустракаюцца на старонках выпуш-чаных у свет лекс1каграф1чных прац.
Задача артыкула — устанавщь асноуныя тыпалапчныя характарыстыю шавацыйных вучэбных слоушкау беларускай мовы XXI ст. 1 распрацаваць рэкамендацьп для аутарау I рэ-дактарау, каб запланаваныя да выхаду у свет лекс1каграф1чныя выданш служыл1 аутарытэт-ным1 захавальшкам1 культуры беларускага вус-нага 1 шсьмовага маулення.
Матэрыялам для даследавання паслужыл1 тры нарматыуныя слоунЫ, падрыхтаваныя А. Каурусам [1], Г. Малажай { Л. Яудошынай [2], К. Шчаснай [3]. 1навацыйнасць гэтых прац у лекс1чнай напауняльнасщ, прэзентацьи тагах лексем, яюя сведчаць пра колькаснае багацце I тэматычную разнастайнасць лексша-семантыч-най сютэмы нашага духоунага скарбу, аспрэчва-юць ганебны тэзю пра несамастойнасць, нежыц-цяздольнасць I функцыянальную непаунавартас-насць беларускай нацыянальнай мовы 1 культуры, залежнасць ¿х ад мовы 1 культуры суседзяу.
Асноуная частка. Засваенне усяго незл1чо-нага багацця лексш беларускай мовы адбываец-ца паэтапна: на уроках роднай мовы, у працэсе будзённых 1 творчых зносш, падчас чытання, прагляду тэле- I вщэапраграм, штэрнэтаусюх ма-тэрыялау, слухання 1 гаварэння. Найважнейшым 1 самым пленным, на наш погляд, з'яуляецца перыяд, кал1 адбываецца фарм1раванне асобы у гады школьнага навучання. Менав1та тады чалавек упершыню асэнсоувае шматграннасць жыцця, зафшсаванага у слове, мэтанаюравана вучыцца выкарыстоуваць лексшу для перадачы думак I пачуццяу. I ад таго, наколью удала змог настаушк аргашзаваць натуральны працэс пазнання, якую л1таратуру прапанавау для самастойнага пошуку адказау на узшклыя пы-танш, залежаць адносшы вучня да беларускай мовы I яго жаданне пазнаваць свет праз беларус-кае слова, чытаць беларускамоуную лп-аратуру, усведамляць гонар за сваю айчыну I культуру.
Знакавай падзеяй нашай лекс1каграф1чнай практыю першых дзесящгоддзяу XXI ст. можна л1чыць выданне «Словаклад: слоушк адметнай лексш», аутарам якога з'яуляецца дасведчаны рэ-дактар, кандыдат фшалапчных навук, дацэнт, бы-лы выкладчык з вялтм педагапчным вопытам у БДПУ 1мя Макама Танка Алесь Каурус. Рыхта-вау да выдання сваю працу выбпны мовазнауца некалью дзесящгоддзяу (з 90-х гг. XX ст. па 2007 г.), апрацоуваючы 1 зб1раючы узоры моват-ворчасщ каля 300 лепшых нацыянальных тсь-менткау, мовазнауцау, лпаратурных крытыкау розных пакаленняу (У. Арлова, М. Багданов1ча, Р. Барадулша, Н. Гшев1ча, У. Дубоую, У. Карат-кев1ча, Я. Коласа, Я. Купалы, М. Лужанша, Л. Рублеускай, М. Скоблы, I. Шамяюна, В. Шш-па, Я. Яшшчыц; М. Арочю, Д. Бугаёва, Р. Бяроз-кша, П. Васючэню, У. Калесшка, В. Рагойшы,
Г. Шупенью, А. Аксамп-ава, Я. Лёска, А. Mix-нев1ча, П. Сцяцко, Л. Шакуна, Ф. Янкоускага). Акрамя гэтага, был1 задзейшчаны матэрыялы энцыклапедычных даведшкау, перакладныя тво-ры, публшацьи у CMI (часошсы «ARCHE», «Беларусь», «Крынща», «Маладосць», «Полымя», «Роднае слова», газеты «Звязда», Л1М, «Навшы», «Настаунщкая газета», «Народная воля», «Наша Hiea», «Наша слова», «Мшская прауда», «Чыр-воная змена»).
Плёнам аутарсюх пошукау стал1 каля 2000 лекодных адзшак, яюя не фшсавалюя ра-нейшым1 лекс1каграф1чным1 даведшкамг Саб-раная у ¿м лекака напоушцу адлюстроувае сама-бытнасць i спецыф1ку беларускага светапогляду, абвяргае ганебнае сцвярджэнне, што наша слова не мае перспектыу для разв1цця. Вучт i настауш-Ki, рэдактары i карэктары, аутары беларускамоу-ных тэкстау знойдуць у даведшку тое, чаго шшы раз не хапае, каб выразщь думку лакашчна, зразумела i па-беларуску, без злоужывання рус1змау, без адступленняу ад арфаграф1чных нормау сучаснай лпаратурнай мовы.
Важнай канцэптуальнай i тыпалапчнай ры-сай даведшка можна л1чыць папулярызацыю у ¿м прав1льнасц1, прастаты i выразнасц1 беларускага маулення, яюя, на думку аутара, будуць дасягнуты пры наступных умовах:
- кал1 моуцы будуць ¿мкнуцца рускамоуныя дзеепрыметшкавыя формы з суф1ксам1 -ущ-, -ющ-, -ащ-, -ящ-, -ем-, -им-, -вш-, -ш- перакла-даць мшагучным1 прыметн1кам1 i назоун1кам1 без гэтых структурных элементау: гнятл!вы (рус. гнетущий), вабкг (рус. притягивающий), моуца, размоуца (говорящий), наюроучы (направляющий) не1ржаук1 (нержавеющий), рас-смяяны (рассмеявшийся), шанаваны (уважаемый), ранлгеы (ранимый);
- кал1 кожны будзе на практыцы выконваць запачаткаваны у Законе Рэспублт Беларусь ад 23 л1пеня 2008 г. «Аб прав1лах беларускай ар-фаграфй i пунктуацы1» прынцып шырокага уж^1вання дзеясловау, назоун1кау, дзеепрымет-шкау без суф1кса -ip- (-ыр-): бамбардаеацъ, бамбоука (замест: бамбардз1раваць, бамбардз1-роука), каментаванне, каментавацъ (замест: каменц1раванне, каменщраваць), канкуравацъ (замест: канкурыраваць), карэктавацъ (замест: карэкщраваць), л1дараваць (замест: л1дз1ра-ваць), шакаваны (замест: шак1раваны);
- кал1 беларусы нарэшце усвядомяць, што для MHorix ¿ншамоуных заходнееурапейск1х за-пазычанняу, што пран1кл1 да нас з рускай мовы, у нас ёсць гаварк1я, пс1халаг1чна камфортныя с1нон1мы: егдачын, егдачынец (акцёр), вучэлъня, вучылъня (вучылшча), еыбгтны (выдатны), вы-мога (патрабаванне), еысакалюбны (высакарод-ны), гасцёуня (гасцшая), гасцыъня (гасц1н1ца),
заплечшк (рэчмяшок), засня, каптур (абажур), запроаны (запрашэнне), зважай (ашрна), кал-гасгзацыя (калектьтзацыя), лгхаслоещъ (зла-словщь), лядоутк (маразшьшк), лятак (сама-лёт), народзты (нараджэнне), незажыты (не-загоены), вгталъня, прыходня (пярэдш пакой), суразмоуе (размова, дыялог), шатк (юёск), шамрэцъ (блшчэць);
- каш мы навучымся ашчадна абыходзщца са сва!м1 словам! 1 будзем засвойваць трапныя ад-наслоуныя адпаведнш да ашсальных выразау \ зваротау: грыбазб1р (той, хто зб1рае грыбы), застойтк (той, хто не здольны да развщця, удасканалення), збеганы (яю сташуся, змарыуся бегаючы), невяртанец, невярталънж (той, хто не вярнууся на радз1му, застауся жыць у чужой краше), нядзелъкавацъ (святкаваць нядзелю), пераб1ра (той, хто пераборл1вы да яды), праудамоуца (той, хто гаворыць праудз1ва, ад-крыта), сумнаслынны (яю паюнуу пасля сябе сумную, нядобрую памяць), проегд (найвышэй-шая (боская) воля, найвышэйшая (боская) моц).
Адзшы недахоп слоушка А. Кауруса — ад-сутнасць знака нащску у большасщ загаловач-ных лексем. Аутар тлумачыць такую акал1ч-насць тым, што \ у тэкстах, дзе яны выкарыс-тоувалюя, знак нащску не стаяу.
У 2013 г. свет пабачыу 1 «Школьны тлума-чальны слоушк беларускай мовы: дапаможшк для устаноу агульнай сярэдняй адукацьп з беларускай 1 рускай мовам1 навучання». Даведшк утрымл1вае каля 4000 слоу, выбраных з тэкстау, з яюм1 вучш працуюць на уроках беларускай мовы 1 л1таратуры (дыктанты, пераказы, творы шсьменшкау, уключаныя у школьную прагра-му), на занятках па вывучэнш псторьи, геагра-фп роднага краю, грамадазнауству, шфарматы-цы, батанщы, б1ялогп 1 шш. Аутары кшп, чытацю адрас якой адлюстраваны у назве, вя-домыя у краше навукоуцы, супрацоунш БрДУ 1мя А. С. Пушкша, Галша Малажай 1 Ларыса Яудошына.
Слоушк карысны тым, што дазваляе узбага-цщь моунае мысленне чытача, развщь у яго па-чуццё слова, прывщь любоу да культуры свай-го народа, адчуць праз слова дыханне эпох1 Гэ-таму спрыяюць шматлшя тэматычныя групы слоу, размешчаных у алфав1тным парадку, яюя люструюць лекачныя, граматычныя арфагра-ф1чныя нормы беларускай л1таратурнай мовы. Прывядзём прыклады некаторых з ¿х:
- спецыяльныя найменш з розных галш жыццядзейнасщ грамадства: абножка 'пылок з кветак, яю пчала прыносщь на задшх лапках', аграном1я, адажыа, алегра, анестэз1я, антэкл1-за (геаграф1я), апеляцыя, астэро1ды, бома, бур, в1нкелъ, дыез, дэрываталог1я, кадастр, кеар-цыт, лейкоз, метызы, осмШ, плтфа, рэтранс-
лятар, сапрапелъ, травесцг, тралёука, халцэ-дон, цэнтрыфуга, штольня, яшма \ шш.;
- кшгазнаучыя тэрмшы 1 паняцщ: абэцадла, анатацыя, аркуш, аръшнал, балонка, бестсе-лер, буютст, буюмстычны, вензель, дрэеарыт, тюстратар, тщыялы, юнавар, кшгар, кмгар-ня, крыпташм, лемантар, пергамент, тсала, рэзюмэ, рэмарка, агнет, скрыжалъ, скрыпто-рый, устау, фал1янт, форзац, цтла;
- словы з рэлшнай сферы: абедня, айцец, амбон, аплатак, вермк, еттым'я, ерасъ, ¡гумен, ¡ерэй, ¡канастас, ¡мша, кадзта, кантычка, келля, клгр, кляштар, лаура, лгтанне, меса, мг-нарэт, м1трапал1т, модлы, сеятар, святцы, сх1ммк, тэалог1я, харал, цв1нтар 1 шш.;
- мшагучныя назвы працэсау, дзеянняу: аб-ворвацъ, аблямавацъ, адмазолщъ 'адрабщь, адп-рацаваць', арфаеацъ, ашчаджацъ, блюзнерыцъ, буяцъ, еабщъ, ваяж, выцяцъ, гашцъ, ггжэць, грэбаеацъ, гушкацца, деубой, жабраеацъ, жур-боцщца, журыцца, закарцецъ, кемщъ, ктцъ, люстраеацца, мрощца, нядзелъкавацъ, пераее-дацъ, пестаеацъ, раз 'ятрыцца, укленчыцъ, шпа-цыравацъ \ г. д.;
- назвы асоб: абат, абшармк, абыеацелъ, агарашн 'нехрысщянш; магаметанш', адвокат, аднадеорац, адэпт, аскет, аснач, аут-саидар, ахм1стрыня, бабылъ, балагол, бармен, блазан, бортн1к, броеаршчык, брэцёр, бясед-шк, еайдэлот, валачобтк, еаяр, еегетарыянец, вершн1к, в1ж, в1зажыст, в1рутмк, вой, войт, вундэрюнд, выведмк, вядун, еяшчун, гайдук, ганчар, гарбар, гарэза, герц, гулец, гэрцык, да-зорца, дарадца, дзееер, дзедз1ч, дойл1д, ды-адэнт, дыспутант, дэндз1, дэрв1ш, егер, жау-нер, жэужык, залатар, залоука, /далъга, ¡згой, тюстратар, /мпрэсарыа, твестар, тсургент, ттэндант, /сцец, кабета, калабарант, ка-мортк, капелъмайстар, карантыш, карчмар, касгнеры, кашталян, кмет, кнехт, кок, кул/, лабазшк, латшк, летуценшк, лгстаноша, лгх-вяр, лгшэнец, лоучы, лоцман, маггкашн, магнат, маладзён, маршалак, месцгч, мецэнат, муляр, мурын, мытшк, немауля, нумгзмат, па-дзёншчык, падчарыца, падшыеанец, палясоу-шчык, папрадуха, папраамец, парцъе, пш-грым, прадзюсар, пралля, прасталюдз1н, пра-шчур, псяр, пустадомак, рам1зтк, ратмк, рыкша, рымар, рэгент, рэкрут, рэнегат, соц-ю, спадар, старац, сярмяжтк, тлумач, фелъд 'егер, фундатар, ц1вун, шеагер, янычар;
- назвы галауных уборау, адзення, абутку: аблаеушка, амумцыя, андарак, апанча, апрана-ха, атопю, батфорты, башлык, браеэрка, бя-лгзна, ватоука, вышыванка, гамашы, гумовгкг, дажджавт, даха, епанча, жупан, зрэб 'е, кабщ, кавярзт, кажух, казнатка, камашы, канфедэ-ратка, каптур, каска, юмано, клабук, кучомка,
лапсардак, лгурэя, магёрка, мантыя, муфта, нагав1цы, нажутка, паддзёука, папаха, паста-лы, тмы, рыза, рэглан, саян, сукня, сярмяга, тутка, тыяра, унты, фрэнч, хадаю, чаравт, чобаты, чуга, чуш i шш.;
- назвы грыбоу i раслш: абабак, агрэст, аер, ажына, амяла, бабок, багун, баркун, барш-4aeÍK, бружмелъ, брызгл1на, буям, бэз, еалошка, вербена, вяргтя, гарлачык, гваздзш, глог, дзера-за, Ó3ieacú, драсён, дурмцы, жмушк, журав1-ны, зуброука, кавун, каласав1к, касач, кракос, крываумк, куралесъ, кураслеп, л1стападмк, лу-бт, малачай, медумца, павой, парэчю, тжма, рамонак, рэзеда, святаянмк, сланечмк, смар-чок, смолка, трылгсшк, трыпутшк, цыкорыя, чэмер, шафран, юрг1ня, язм1н;
- назвы жывёл i птушак: аблетак, агер, ар-лан, бацян, берасцянка, бщюг, валасянка, выж-ла, вях1р, гавяда, гйлща, ганчак, ziвал, г/ль, zina-патам, груган, драч, дыназаур, дэраш, жауна, журавель, жылач, жырафа, зёбу, казадой, казуар, к0ня, коршак, ляляк, мал1наука, марабу, мустанг, падлётак, палёука, rnicm, пылюк, пя-P33ÍMÜK, сапсан, сйрна, cieazpaK, слонка, стаен-hík, тур, тхор, фенек, худоба, чарацянка, чомга, шчур, эму, ястраб;
- назвы ежы i штва: аладка, амброзгя, ант-рэкот, булён, бярозав1к, верашчака, галубец, грачамк, груца, дратк, драчона, жур, зац1рка, здор, калдуны, канапка, клянов1к, крупеня, крупны, кулага, кулеш, куцця, лёк, мачанка, нал!снж, пляцка, пол1ука, праснак, прыварак, прысмаю, саладуха, таркаванец, узвар, юшка, ялав1чына;
- назвы пабудоу i частак пабудоу: адрына, аруд, асецъ, аф1цына, базшжа, бакштй, белъве-дэр, бл1нд0ж, будйн, бытоука, варыуня, весты-бюлъ, вгла, вгльчык, вгтдльня, гарбдрня, господа, гасцёуня, гмах, грыдшца, гумно, дах, ёуня, жытмца, засёк, застаронак, зруб, ттэр'ер, камора, катшча, к1рха, клуня, кмгдрня, лабаз, лесавушка, лещшча, мезашн, млын, мячэцъ, пакгауз, паперня, тлъня, покуцъ, пуня, ратуша, святл1ца, стайня, стопка, сутарэнне, фл1гель, цокалъ, штлъ;
- назвы адзшак вымярэння: аршын, асмта, байт, бэркавец, гарнец, градус, дзесящна, лашт, локацъ, лот, мыя, пуд, сажанъ, талант, тузт, файл, фунт, цйля i шш.;
- назвы свят i святочных рытуалау: Багач, Благавешчанне, Вадохрышча, Вёрбшца, Вял1к-дзенъ, Грамшцы, дажынкг, Каляды, Купдлле, Пакровы, Пмпаука, Пятроука, Радаумца, Рас-тво, Сёмуха, Тройца, Ушэсце.
Адэкватнаму успрыняццю тэкстау на ricTa-рычную тэматыку спрыяюць шматлшя apxaÍ3-мы, пстарызмы, лекс1чныя дыялектызмы: абоз, аканом, алебарда, асадтк, асочмк, балесне 'жаласл1ва, хварав1та, балюча', бурса, валъкг-
ры1, вщязъ, вотчына, гётман, гмта, кагадзё, мажардом, науда, пакрыёма, памрока, пасад-шк, пастарунак, пасэсар, пера, рацъ, роушк, сейм1каваць, сеча, смагла, стадола, суздром, тастамёнт, фалъварак, фартэцыя, харугва, цёнгле, чамарка, штандар, элаквенцыя \ г. д.
Фарм1раванню правшьнасщ маулення, зас-ваенню арфаграф1чных нормау спрыяюць бл1з-юя па гучанш словы з розных моу, яюя шшым разам памылкова выкарыстоуваюцца адно замест другога: абагул1ць - абагулънщъ, ад-расант - адрасат, братю - брацёмк - брац1на, ¡снасцъ - ¡сцта, л1ставанне - л1ставёй, лотас -лотацъ, магёрка - манёрка, марал - маралъ, метэарыт - метэор, м1нор - м1рон, нявеста -нявестка, палац - палац1, панаён - панаянат, пастар - пастыр, пляцка - пляшка, пострах -пострыг, прасла - прасмца, радов1шча - радоу-ка, талант - талент, х/б - х1ба.
Для творчага настаушка гэты слоушк — кладзезь щкавай шфармацьи для стварэння твор-чых заданняу. Напрыклад, тагах. Якое значэнне маюць словы? Да якой тэматычнай групы ¿х можна аднесц1: азярод, арала, дышалъ, жарон, жорны, кавадла, кайло, калауротак, капашца, касгльна, крэсгва, кувалда, курач, лямеш, маты-ка, мянташка, навой, нарог, ноутбук, панажы, прамк, працэсар, прынтар, саха, сахор, склюд, ставы, сталюга, сявенъка, цермца, шуфелъ.
Практычная сюраванасць даведшка як важная тыпалапчная яго рыса заключаецца \ у прадума-н^1м падборы 88 амошмау, што рэгулярна прапа-нуюцца вучням для распазнавання у тэставых, ал1мтядных заданиях 1 пракгыкаваннях па лексь цы: абора, аборка, аброк, адлЩ акцыя, апал, апало-шк, арфа, аусянка, бабка, багач, байка, балонка, бор, втчэстар, вугор, галубец, гасцтец, дзед, дзяды, дзяркач, засценак, кар'ер, катар, ладдзя, ложа, люлька, малтаука, шзка, ордэн, постацъ, праспект, пушка, раёк, рэйд, св1та, явец, тур, урок, фокус, ча-чотка, юшка 1 некаторыя шшыя.
Трэцяе з анал1заваных выданняу — «Слоушк новай 1 актуальнай лексш» (2012). Ён быу пад-рыхтаваны тагачасным асшрантам 1нстытута мовы 1 лпаратуры ¿мя Якуба Коласа 1 Яню Купалы К. Д. Шчаснай. Даведшк з'яуляецца практычным адлюстраваннем дысертацыйнага даследавання па тэме «Дынам1ка словазмяняльнай нормы на-зоун1кау у сучаснай беларускай мове» I уклю-чае тры групы новых лекс1чных адз1нак:
- словы, незафшсаваныя у ранейшых лекс1-каграф1чных працах: ам1гурум1, бачата, баер, боулдэрынг, вуду, вядоуца, дэгу, жэжэшачка, зорбтг, каучсёрф1нг 1 шш.;
- словы, вядомыя у лекс1каграф1чнай прак-тыцы, аднак з ¿ншым лекс1чным значэннем: аватар, апавяшчалъмк, жахл1учык, зорка, кан-цэртшк, каратэ, кошык, манга \ шш.;
- словы, яюя юнават у мове працяглы час, але толью на сучасным этапе увайшл1 у разрад высокачастотных: абвестка, астролаг, вака-цы1, вазок, вучэлъня, гатэлъ, зшжка, каркадэ, квШок, кухар i шш.).
Складаецца кшга з дзвюх частак. У першую (с. 8-81) увашло 556 адзшак, размешчаных у алфав1тным парадку у адпаведнасщ з патраба-ванням1 да складання тлумачальных слоушкау. Для нагляднасщ прывядзём некалью слоушка-вых артыкулау гэтага раздзела.
БЛОГ м. [англ. weblog — вэб-часошс] бло-га, блогу, блогау. Анлайн-часошс аднаго щ не-кальюх аутарау; месца у штэрнэт-сетцы для знос1н, творчасщ. У чым прынцыпоеае адроз-ненне блога ад форуму? (Чырвоная змена, № 16. 2006. С. 2.). ^
ЦЭBÍЧЭ, CЭBÍЧЭ н. нескл. [icn. seviche — рыбнае жаркое]. Страва з марынаванай у пам1-дорах i л1монным соку рыбы. Яе радз1май ni-чыцца Перу. У кожнай пауднёеаамерыканскай Kpairn цэвгчэ падаюцъ па-рознаму. (bonduelle. by, 2010). Яна паклала рыбу, каб згатаеацъ (смачны) сэвгчэ — марынад з морапрадуктау. (monde-diplomatigue .by, 08.06.2011).
Для прэзентацьп назоушкау у другой част-цы абрана табл1чная форма. Фактычны матэры-ял тут згрупаваны па наступных блоках: табл. 1 «Род новых нескланяльных назоушкау у беларускай i рускай мовах» (с. 82-88), дзе прадстау-лена 256 слоу i указана ix родавая прыналеж-насць; табл. 2 «Склонавыя канчатю неасабовых назоушкау мужчынскага роду у родным i мес-ным склонах адзшочнага л1ку» (с. 89-95) — 230 слоу; табл. 3 «Склонавыя канчатю асабо-вых назоушкау мужчынскага роду меснага склону адзшочнага л1ку» (с. 96-98) — 87 слоу; табл. 4 «Формы назоушкау жаночага роду у родным склоне множнага л1ку» (с. 99-100) — 42 словы; табл. 5 «Формы назоушкау III скла-нення у родным склоне множнага л1ку» (с. 100) — 14 слоу.
Граматычныя факты, устаноуленыя аутарам у гэтым раздзеле, дазваляюць убачыць i праса-чыць асобныя, найбольш вщавочныя тэндэнцьп формазмянення новай i актуальнай лексш беларускай л1таратурнай мовы.
Заключэнне. Асноуным1 тыпалапчным1 прыкметам1 даведшкау А. Кауруса, Г. Малажай i Л. Яудошынай, К. Шчаснай з'яуляюцца: 1) чытацю адрас — актыуныя карыстальнт беларускай мовай, 2) мэтанаюраваны адбор слоу з нацыянальна марюраванай семантыкай, 3) дас-тупная семантызацыя лекс1чных адзшак, засна-ваная на зыходным мшмуме, 4) дэманстрацыя розных сютэмных сувязей слоу, 5) метадычная наюраванасць. На гэтых падставах анал1зава-ныя працы можна аднесщ да вучэбнага кшга-
выдання. Яны утрымл1ваюць дастатковую ко-лькасць лексем, праз яюя пазнаецца псторыя 1 сучаснасць нашай мовы, культуры, свядомасцг
Рэкамендацьп па удасканаленш вучэбных слоушкау наступныя.
1. Адбор лекс1чнага матэрыялу павшен адпа-вядаць чытацкаму адрасу I садзейшчаць узбага-чэнню лекачнага запасу карыстальшкау, актывь заваць ¿х мауленчую дзейнасць, дапамагаць «акрэсл1ць значэнш слоу, яюя цяжка самастойна вытлумачыць, чытаючы мастацюя, публщыстыч-ныя 1 навуковыя тэксты» [2, с. 3]. 3 гэтай мэтай трэба уважл1ва адсочваць паунату пазщыянаван-ня асобных лекака-семантычных груп. Напрык-лац, тэматычная група выдавецюх тэрмшау будзе няпоунай, каш у слоушку адсутшчаюць нацыянальна марюраваныя тэрм1ны: асобшк (экзэм-пляр), апоеед (апавяданне), аутарка (жан. да ау-тар), афШка (лютоука, улётка), бачына (старонка кшп), газетнж (працавец газет), друкаваншк (той, хто друкуе), друкарка (шшучая машынка), зшжка (зшжэнне платы, цаны), кшгар (той, хто займаецца выпускам I збытам кшг), КМ! ^^ЮМЯ (кшжная шафа), кшжшца (б1бл1ятэка), купюршк (той, хто любщь купюры у чьим-н. тэксце), машынатска (друкарская машына) 1 шш.
2. Кожны нащскны склад загаловачнага слова слоушкавага артыкула павшен пазначац-ца спецыяльным знакам, каб ушкнуць непазна-вальнасщ гучання 1 значэння падчас рэальнага шсьмовага або вуснага маулення.
3. Важна змяшчаць фанетычныя, марфала-пчныя 1 словаутваральныя варыянты. Гэта пас-прыяе аб'ектыунасщ праверю вучнёусюх (студэнцюх) работ. Напрыклад, абярэг 7 абярог, амшалы 7 амшэлы, амшарына 7 ¡мшарына, баг-нет / багнэт, бальзам1на 7 бальзам1н, буршты-навы / бурштынны, выкрутасы 7 выкрунтасы, еыносгсты 7 выносны, гаманкг 7 гаманлгвы, дбайнасцъ 7 дбанне; зарыеа 7 зараеа, засланка 7 заслонка, засмагнуцъ 7 засмягнуцъ, звада 7 звад-ка, касыъна 7 кассе, кмен 7 км!н, лгтвгн 7 лщегн, ляшчыншк 7 ляшчэутк, пахмуры 7 пахмурны, пракаеечны 7 пракаеетны, скародз1ць 7 ска-радз1ць, слата 7 слота, смагнуцъ 7 смягнуцъ, су-размоумк 7 суразмоуца, трысцен 7 трысценак, фурман 7 фурманшчык, хросмк 7 хрэсмк, хрос-ны 7 хрэсны, цэр 7 цэра.
4. 3 мэтай дапамагчы лепш зразумець сэнс, граматычныя асабл1васц1 загаловачнага слова неабходна пасля тлумачэння паусюдна пры-водзщь ¿люстрацы1 у выглядзе каротк1х выразау або цытат з мастацкай ц1 навуковай л1тара-туры. На практыцы гэтае патрабаванне выкон-ваецца не заусёды, або выконваецца няуважтва. Напрыклад, у прыведзеных н1жэй кантэкстах, як1я, па задуме складальн1цы слоушка, павшны дэманстраваць граматычныя паказчык1 слова,
немагчыма дакладна вызначыць, да якога роду адносяцца нескланяльныя назоунт. Фрапэ: Вам спатрэб1цца шклянка зеаранай каеы, нека-лъю каеалачкау ¡льду, цукар [3, с. 73]; Як паее-дамляюцъ прадстаунШ кампанИ, у склад бурге -ра уеаходзяцъ фуа-гра, ялав1чына, салата / прыпраеы [3, с. 75]. Або слова манга падаецца як нескланяльны назоушк, а у прыкладзе чыта-ем: Фыъм зняты па матыеах ком1кса-манг1 ... [3, с. 41]. У слоушку назоушк ал/ёл/ [3, с. 9] мо-жа быць 1 мужчынскага, 1 шякага роду, а у табл. 1 [3, с. 82] указаны толью мужчынсю род.
5. 3 ушкам чытацкага адрасу неабходна пазна-чаць 1 значэнш мнагазначнага слова. У тым л1ку 1 асобныя кантэкстуальныя, не заусёды прысутныя у большасщ нашых даведшкау. 1накш для вучня, напрыклад, слова атматар будзе асацыявацца толью з назвай спецыялюта па ашмацьп.
6. Да ус1х уключаных слоу даведшка павш-ны указвацца граматычныя формы роду 1 множ-нага лшу: батог - батаг1, баярын - баяры, бивень - бгунг, будзенъ - будш, еядун - ведуны, еязъмо - еёзъмы, еяха - вех1, гарнец - гарцы, гваздзт - гваздзШ, комт - ком1ны / камгны; ад-настайна фшсавацца граматычныя асабл1васщ слоу. Напрыклад, тое што слова ужываецца толью у адзшочным або толью у множным лшу: асяшны, валежыны, гон/, жадункг, канопл/, ке-
7. Анатацыя даведшка пав1нна адлюстроуваць рэальныя факты як па колькасщ, так I прэзента-цьи слоу. Напрыклад, у анатацьи да «Слоушка новай I актуальнай лексш» сказана, што «у слоу-шку прадстаулены назоунш новай I актуальнай лексш з тлумачэннем ¿х значэння» [3, с. 2] Насамрэч карыстальшку прапануюцца I ¿ншыя структурныя адзшю: аегя...; акеа...; анты... арт..., ..арт; архл...; астра.; аута... б^блю...; ...ген; дыз-..., дыс-...; т; ...лоая ...матя; мт...; мона...; мота.; мулъты-... неа-...; поп-...; прэс-...; этна..., яюя да класа назоушкау маюць апасродкаваныя адносшы. А словы, прыведзеныя у табл. 5 [3, с. 100], увогу-ле нельга аднесщ да новых лексем сучаснай беларускай лпаратурнай мовы (далонъ, мажлг-васцъ, еытеорчасцъ, сувязъ, немач, плынъ 1 шш.).
8. Правашс ус1х слоу павшен адпавядаць тым арфаграф1чным 1 граматычным нормам, яюя дзейшчаюць на момант стварэння слоушка. Недапусщма, каб у сучасных выданнях наз1ралюя нашсанш тыпу фортэлъ, барэлъ, бгблю, маскарпо-не замест нарматыуных форталъ, баралъ; бгблга, маскарпонэ; «невял1чкая сабачка з доугай поусцю...» замест «невятчю сабачка.», а таксама несупадзенш нашсанняу загаловачнага слова I слова у прыкладзе: Л1МБА — загаловачнае слова, у прыкладзе — Лтбо. Цудоуная ттэрнацыяналъ-ная гулъня на г1бкасць [3, с. 39].
тк1 1 г. д.
Л1таратура
1. Каурус А. Словаклад: слоушк адметнай лексш. Мшск: Звязда, 2013. 328 с.
2. Малажай Г. М., Яудошына Л. I. Школьны тлумачальны слоушк беларускай мовы: дапам. для устаноу агульнай сярэдняй адукацьи з беларус. i рус. мовам1 навучання. Мшск: Аверсэв, 2013. 478 с.
3. Шчасная К. Д. Слоушк новай i актуальнай лексш Mîhck: Права i эканомша, 2012. 102 с.
4. Шчэрбш В. К. Тэарэтычныя праблемы беларускай лексшаграфп. Mîhck: Беларусю кшгазбор, 1996. 140 с.
References
1. Kaurus, A. Slovasklad: slounik admetnay leksiki [Composition: dictionary distinctive vocabulary]. Minsk, Zvyazda Publ., 2013. 328 p.
2. Mologay G. M. Shokol'ny tlymachal'ny sloynik belaruskay movy: dapam. dlya ustanou agul'nay syarednyay adykhatsii z bel. i rus. movami navychannya [School dictionary of the Russian language: manual. for institutions of General secondary education with Belarus. and Rus. languages learning]. Minsk, Aversev Publ., 2013. 478 p.
3. Schasnaya K. D. Slounik novay i aktyal'nay leksiki [Dictionary of new and current vocabulary]. Minsk, Prava i ekanomika Publ., 2012. 102 p.
4. Shcherbin V. K. Tearetychnya prablemy belaruskay leksikagrafii [Theoretical problems of Belarusian lexicography]. Minsk, Belaruski knigazbor Publ., 1996. 140 p.
1нфармацыя пра аутара
Уладз1м1р 1ванав1ч Кулжов1ч — кандыдат фшалапчных навук, дацэнт, загадчык кафедры рэ-дакцыйна-выдавецюх тэхналогш. Беларусю дзяржауны тэхналапчны ушверсгот (220006, г. Мшск, вул. Свярдлова, 13а, Рэспублша Беларусь). E-mail: nino-1924@mail.ru
Information about the authors
Kulikovich Uladzimir Ivanavich — PhD (Philology), Assistant Professor, Head of the Department of Editorial and Publishing Technologies. Belarusian State Technological University (13a, Sverdlova str., 220006, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: nino-1924@mail.ru
nacmyniy 13.01.2019
УДК 811.161.3'282
I. Т. Яугенщзэ
Гродзенсю дзяржауны ушверспэт ¿мя Яню Купалы
ПРЫМЕТН1КАВЫЯ ФРАЗЕАЛАПЗМЫ СА СТРУКТУРАЙ «НАЗОУН1К 3 ПРЫНАЗОУН1КАМ» У БЕЛАРУСКАЙ ДЫЯЛЕКТНАЙ МОВЕ
Раскрыта паняцце «прыметшкавыя фразеалапзмы». Разгледжаны наяуныя структурна-гра-матычныя разнавщнасщ фразеалапзмау, даецца ix сщслая характарыстыка. Даследавана tícto-рыя пытання вызначэння статусу адзшак са структурай назоушк з прыназоушкам. Прадстаулены сучасны падыход да вырашэння дадзенай праблемы. Праведзены анал1з структуры прыметшка-вых фразеалапзмау беларускай дыялектнай мовы, яшя уяуляюць сабой спалучэнне назоушка з прыназоушкам. Матэрыялам даследавання паслуж^1л1 82 прыметшкавыя фразеалапзмы, выбра-ныя з фразеалапчных i лекачных слоушкау беларускай дыялектнай мовы. Яны аргашзаваны па-водле шаснаццащ структурных мадэляу, чатыры з як1х прадуктыуныя, восем - непрадуктыуныя, шзкачастотныя, астатшя прадстаулены адзшкавым1 фразеалапзмамг Самы шматлш структурны тып аб'ядноувае дванаццаць адзшак. Раскрываецца семантыка названых прыметшкавых фразеалапзмау у адпаведнасщ з крынщай У выпадку кал1 у слоушку значэнне адзшш раскрыта няпоу-на або няправшьна, фразеалапзм падаецца з удакладненым, карэктным значэннем. Большасш з ix уласщва антрапацэнтрычная нашраванасць семантык1. Акрамя таго, прыметшкавыя фразеалапзмы могуць характарызаваць жывёл, адзенне, прадукты ужытку i уласнай вытворчасщ Прык-лады фразеалапзмау у межах кожнай структурнай мадэл1 размешчаны у алфавггным парадку. Падчас даследавання была выяулена наяунасць фразеалапзмау, яшя складаюцца з прыназоушка i займеншка ni прыметшка, што сведчыць пра прадуктыунасць дадзенага структурнага тыпу.
Ключавыя словы: фразеалопя беларускай дыялектнай мовы, фразеалапзмы, прыметшкавыя фразеалапзмы, структурна-граматычныя тыпы, структурныя мадэлг
I. T. Yauhenidze
Yanka Kupala State University of Grodno
ADJECTIVAL PHRASEOLOGICAL UNITS WITH THE STRUCTURE "NOUN AND PREPOSITION" IN BELARUSSIAN VERNACULAR
The concept of "adjectival phraseological units" is defined. Structural and grammatical varieties of phraseological units are considered, a short description of them is given. Historical background of status determination of units with the structure of prepositional-nominal forms is considered. A modern approach to an issue is presented. Structure of adjectival phraseological units of Belarussian vernacular, which are combination of preposition and noun was analysed. Data for study were 82 adjectival phraseological units, which were selected from phraseological and lexical Belarussian vernacular dictionaries. They are organized on 16 structural models, four of them are productive, eight-non-productive, low-frequency, the rest of them are singular phraseological units. The biggest structural type consists of 12 units. Semantics of these adjectival phraseological units is elaborated in accordance with the source. In the case that the meaning of the phraseological unit is revealed incompletely or incorrectly in the dictionary, it is submitted with clarified, correct meaning. Most of them have anthropocentric orientation. In addition adjectival phraseological units can characterize animals, clothes, foodstuffs and products of domestic production. The examples of phraseological units within every structural model are sorted in alphabetical order. The study revealed the presence of phraseological units that consist of preposition and pronoun or noun, this shows the productiveness of this structural type.
Key words: phraseology of Belarussian vernacular, phraseological units, adjectival phraseological units, structural and grammatical types, structural models.
Уводзшы. У межах фразеалогп беларускай дыялектнай мовы значную колькасць склада-юць прыметшкавыя фразеалапзмы. Да ¿х адно-сяцца выразы, яюя «маюць ад'ектыуную семан-тыку, у сказе выконваюць функцыю дапасаванага азначэння щ ¿меннага выказшка, захоуваюць парадыгму роду, л1ку, склону» [1, с. 42]: на слёзы лёгю, светам б1ты, першай стрэчы (стръи), адна хвала. У адных з ¿х катэгарыяльнае
значэнне «прадказваецца, спнатзуецца грама-тычна галоуным прыметшкавым (дзеепрымет-шкавым, л1чэбшкавым, займеншкавым) кам-панентам або двума кампанентамЬ> [1, с. 42]. Астатшя не маюць атрыбутыунага паказчыка катэгарыяльнага значэння прыметы.
Усе прыметшкавыя фразеалапзмы падзяля-юцца на тры структурна-граматычныя разнавщ-насщ: фразеалапзмы-словазлучэнш, фразеала-
