CC BY
23
80
Труды БГТУ, 2018, серия 4, № 2, с. 80-86
УДК 811.161.3'35(038)
У. I. Кулiковiч
Беларускi дзяржауны тэхналапчны ушверсгот
ТЫПЫ ВЫДАННЯУ ПА СУЧАСНАЙ БЕЛАРУСКАЙ АРФАГРАФН
Артыкул прысвечаны праблемам рэдакцыйна-выдавецкай, навуковай падрыхтоуш вучэбных выданняу па беларускай арфаграфй. У даследаванш выяулены агульныя заканамернасщ выпуску у свет вучэбнай лггаратуры арфаграф1чнай тэматык1. На падставе чытацкага адрасу устаноулены асноуныя тыпы даведшкау па сучаснай беларускай арфаграфй, што был створаныя пасля прыняцця Закона РэспублЫ Беларусь «Аб правшах беларускай арфаграфй i пунктуацьп» (2008 г.), акрэслены ix функцыянальнае прызначэнне, структура, шавацыйныя складнiкi. Апiсаны i астэматызаваны асобныя аутарсшя i рэдактарсшя недапрацоукг Распрацаваны перспектыуныя напрамк1 удасканалення працы выдавецшх супрацоушкау падчас праектавання i рэдагавання вучэбнай лiтаратуры па арфаграфй.
Ключавыя словы: арфаграфiя, арфаграфiчнае правiла, вучэбны дапаможнiк, iнавацыйны складшк выдання, тыпы выданняу, чытацк1 адрас.
U. I. Kulikovich
Belarusian State Technological University
TYPES OF EDITIONS ON MODERN BELARUSIAN ORTHOGRAPHY
The article is devoted to the problems of editorial and publishing, scientific preparation of educational publications on Russian spelling. The study revealed General patterns of publication of educational literature on spelling subjects. On the basis of the reader's address, the main types of reference books on modern Belarusian spelling were established, which were created after the adoption of the Law of the Republic of Belarus "On the rules of Belarusian spelling and punctuation" (2008), outlined their functional purpose, structure, and innovative components. Describes and classifies the individual authors and editorial shortcomings. Developed promising areas of improvement of the work of publishing staff during the design and editing of educational literature on spelling.
Key words: spelling, artography a rule, a textbook, an innovative component of the publication, types of publications, the reader's address.
Уводзшы. Акс1ёмай з'яуляецца думка, што без наяунасщ граматнага вучэбнага дапамож-шка працэс навучання праходзщь менш эфек-тыуна i структуравана. Таму даследаванне ты-пау i вщау выпушчанай у свет вучэбнай i навуковай л1таратуры мае вял1кае практычнае i тэа-рэтычнае значэнне як для кшгазнауства, так i для канкрэтнага навуковага напрамку, у рэчыш-чы якога створана кшга. Вынт таюх наз1ран-няу дазваляюць устанавщь заканамернасщ вы-давецкай практыю, зауважыць новае, што пра-пануюць аутары дзеля павышэння шфарма-цыйнасщ i запатрабаванасщ сва1х творау, защ-каулення i прыцягнення да кшп новых карыс-тальнiкаy. Навукова абгрунтаваныя вывады, сфармуляваныя на падставе праанатзаваных аб'ектыуных фактау, спрыяюць удасканален-ню выдавецкix стандартау, мэтанакiраванаму, больш прадуманаму, а значыць, эфектыунаму уключэнню выданняу у вучэбна-выхаваучы працэс як у школе, так i ва установах вышэй-шай адукацып (УВА), уздымаюць тэарэтычны узровень нашай гумаштарнай навукi, якi, на думку акадэмшау М. Танка, I. Навуменю, Г. Лыча, членау-карэспандэнтау АН Беларус
I. Шамякiна, В. Каваленкi, у канцы ХХ ст. л> чыуся невысокiм [1, с. 295].
Задача артыкула — на аснове такой тыпа-лагiчнай прыкметы выданняу, як чытацю ад-рас, устанавiць асноуныя тыпы дапаможнiкаУ па сучаснай беларускай арфаграфй, што былi створаныя пасля прыняцця Закона Рэспублш Беларусь «Аб правiлаx беларускай арфаграфй i пунктуацып» (2008 г.), акрэслiць iнавацыйныя складнш гэтых дапаможнiкаУ i перспектыуныя напрамю удасканалення вучэбнай лiтаратуры па арфаграфй.
Матэрыялам для аналiзу паслужылi больш за два дзясяткi вучэбна-практычных выданняу (акрамя школьных падручшкау), выпушчаных у свет Нацыянальным iнстытутам адукацыi Рэс-публiкi Беларусь, Нацыянальным цэнтрам пра-вавой iнфармацыi Рэспублiкi Беларусь, выда-вецкiм цэнтрам БДПУ, выдавецтвамi «Адука-цыя i выхаванне», «Аверсэв», «Пачатковая школа», «Сэр-Вит», «Новое знание», «Белы Ве-цер» i прызначаных для вывучэння арфаграфiч-най праблематыкi.
Асноуная частка. Вучэбна-практычным выданнем прынята лiчыць кнiгу або брашуру,
У. I. Кулков!ч
81
якая змяшчае сютэматызаваныя звесткi навуко-ва-практычнага i прыкладнога характару, вы-кладзеныя у форме, зручнай для вывучэння i за-сваення. Асноуная функцыя такога выдання — дапамагчы замацаваць тэарэтычны i практычны матэрыял, атрыманы з вучэбных крынiц, i пра-кантраляваць узровень ведау навучэнцау.
Сёння у нашай выдавецкай практыцы скла-лiся дзве агульныя заканамернасцi адносна выдання вучэбнай лгаратуры па арфаграфи. Першая з iх у тым, што аутары ушх выдадзеных кнiг сярод абавязковых спажыуцоу сваёй дру-каванай прадукцыi жадаюць бачыць удзельнi-кау вучэбна-выхаваучага працэсу — вучняу агульнаадукацыйных устаноу, навучэнцау ся-рэднеспецыяльных або УВА, дзе адпаведнымi праграмамi прадугледжана засваенне нормау беларускага правапiсу. Няма шводнага прак-тычнага арфаграфiчнага дапаможнiка, разлiча-нага толькi на канкрэтных спецыялютау пэунай галiны: рэдактарау, карэктарау або навукова-тэхнiчных супрацоушкау якога-небудзь ведам-ства. Нават адрасатам «Правiлау беларускай арфагафи i пунктуацыи», выдадзеных Нацыя-нальным цэнтрам прававой iнфармацыi Рэспуб-лiкi Беларусь, паводле анатацыi, з'яуляюцца «работнiкi органау дзяржаунай улады i юраван-ня, школьнiкi, абiтурыенты, студэнты, настау-нiкi, выкладчыю» [2]. Для параунання. Калек-тыу навуковых супрацоушкау 1нстытута мова-знауства 1мя Якуба Коласа Акадэмii навук БССР пад кiраунiцтвам i непасрэдным удзеле акадэмшау АН БССР Кндрата Атраховiча (Кандрата Кратвы) i Пятра Глебкi, як падрых-тавау звод правiлау 1959 г., адчувау рознiцу па-мiж катэгорыямi чытачоу i не раiу карыстацца правiламi у такiм фармаце школьшкам. «Дадзеная кнiга, — адзначалася у прадмове, — не разлiчана на выкарыстанне яе у якасщ пад-ручнiка у школе» [3, с. 4]. Заканамернасць другая. Паводле чытацкага адрасу, усе выданш падзяляюцца на тры групы: 1) разлiчаныя толь-кi на вучняу, абiтурыентау, навучэнцау сярэд-неспецыяльных устаноу i студэнтау УВА; 2) ад-расаваныя тым, хто вучыць: настаушкам, вык-ладчыкам УВА, каледжау i падрыхтоучых ку-сау, рэпетытарам, бацькам; 3) прызначаныя для шырокага кола карыстальшкау: вучняу, настау-нiкау, зацiкауленых грамадзян нашай краiны i замежжа.
Асноунае прызначэнне арфаграфiчных да-веднiкау першай групы, яюх налiчваецца няш-мат (каля 20% ад выдадзеных за апошняе дзеся-цiгоддзе), — забяспечыць замацаванне i сiстэ-матызацыю ведау, уменняу i навыкау тых, хто вучыцца, дапамагчы iм засвоiць змены у напi-саннi некаторых слоу у адпаведнасщ з новай рэдакцыяй «Правш беларускай арфаграфii i
пунктуацыi» [4], асвятлщь асобныя пытаннi граматыкi словаутварэння сучаснай беларускай лiтаратурнай мовы, найбольш цесна звязаных з правапiсам [5, 6], адлюстраваць патрабаваннi да уступных экзаменау i абавязковага цэнтралiзава-нага тэсщравання, спрыяць выпускнiкам агульна-адукацыйных устаноу падрыхтавацца да вынi-ковых творчых спаборнiцтваУ як самастойна, так i пад кiраунiцтвам настаунiка [7].
Тэарэтычны матэрыял даведшкау-дапамож-шкау з указаным чытацкiм адрасам арыентава-ны, як правiла, на структуру i змест Закона Рэс-публш Беларусь «Аб правiлах беларускай арфаграфи i пунктуацыi» [2] i у многiх аутарау аднатыпны: спачатку прапануецца тэорыя (пра-вiла) у той жа фармулёуцы, што i у Законе, за-тым практыкаванш, тэсты для аналiзу i замаца-вання. Крыху шырэй прадстаулена беларуская арфаграфiя у выданнях, падрыхтаваных наву-коУцамi з БДПУ iмя Макама Танка [5, 6]. Тут можна зауважыць некаторыя змены у назвах раздзелау «Правапiс лiтар для перадачы галос-ных», «Правапiс лiтар для перадачы зычных», «Правшы злiтнага, дэфiснага i асобнага напi-сання слоу», а таксама уключэнне раздзела «З гiсторыi беларускага праватсу».
Дапаможнiкi другой групы, адрасаваныя тым, хто вучыць, таксама параунауча рэдкая з'ява нашай выдавецкай практыкi (каля 15% ад выдадзеных за апошняе десящгоддзе). Прыкла-дамi могуць служыць вучэбна-метадычны комплекс (ВМК) Г. Валочю, В. Зелянко, I. Бурак «для правядзення факультатыуных заняткау у 10-11 класах» [8], метадычная распрацоука прафесара В. 1учанкава «Беларускi праватс у апорных схемах: паводле новай рэдакцьп "Пра-вiл беларускай арфаграфи i пунктуацыi": дапа-можнiк для настаушкау агульнаадукацыйных устаноу з беларускай i рускай мовамi навучан-ня» [9]. Функцыянальнае прызначэнне, змест тэарэтычнага i практычнага матэрыялу у таюх выданнях мала чым адрознiваюцца ад кшг па-пярэдняй групы: тыя ж фармулёукi правiлау, у асобных выпадках тыя ж заданнi, што i у кнiгах для школьшкау [4].
Самая шматлiкая колькасць выданняу — кнiгi трэцяй групы (каля 65% ад агульнай колькасщ). Чытацю адрас iх шырокi: настаунi-ю i вучнi розных класау агульнаадукацыйных школ, лщэяу, гiмназiй, каледжау; выкладчыю i студэнты разнапрофiльных сярэднеспецыяль-ных i вышэйшых навучальных устаноу; бацью, чые дзецi вучацца у школах, лщэях, гiмназiях; супрацоУнiкi выдавецтвау, рэдакцый газет i часопiсау, прафесiйная дзейнасць яюх звязана з беларускiм словам; супрацоунш устаноу i арганiзацый — карыстальшкау беларускай мо-вай у працэсе выканання сваiх службовых
82
aбaвязкaУ; усе, xтo цiкaвiццa poдным cлoвaм, xтo жaдae пaпyляpызaвaць ягo i п^ць та-бeлapycкy без пaмылaк.
Meнaвiтa cяpoд кнiг гэтaй 1рупы нaйбoль-шaя кoлькacць iнaвaцыйныx ^aercray. Тэpмiн пaxoдзiць aд лaцiнcкaгa cлoвa «innovato», штo aзнaчae aбнayлeннe aбo пaляпшэннe. Haвiзнa выдaнняy, пa-пepшae, y aдбopы i пaдaчы мaтэ-pыялy, ягo cтpyктypaвaннi; пa-дpyгoe, y acвae-ннi нoвыx жaнpay (pэпeтытap, paбoчы cшытaк, aкaдэмiчны дaвeднiк, дaвeднiк та лiтapaтypнaй пpayцы); пa-тpэцяe, y cпpoбax cпaлyчыць зaй-мaльнacць з нaвyкoвaй дaклaднacцю i пpaдcтa-вiць бeлapycкyю apфaгpaфiю y aпaвядaнняx, ri-cropbrnx; пa-чaцвёpтae, y cтвapэннi зpyчныx для кapыcтaння фapмaтay.
Aдным з пepшыx вучэ6ных дaпaмoжнiкaУ, дзе былa зacяpoджaнa yвaгa нa выбapы мaтэ-pыялy, cтaлa кнiгa, якaя вытpымaлa тpы rapa-выдaннi пaд pэдaкцыяй дoктapa фiлaлaгiчныx нaвyк M. P. Пpыгoдзiчa «Hoвae y бeлapycкaй apфaгpaфii. Пpaвiлы. Зaдaннi. Тэсты. Дaвeдaч-ны мaтэpыял» [1G]. З мэтaй пpaдэмaнcтpaвaць лoгiкy i зaкaнaмepнacць нoвaУвядзeнняy ayтap у тaблiчнaй фopмe змяcцiy 19 apфaгpaфiчныx пpaвiлay-пapaгpaфay, дзе aдбылicя змены aбo Удaклaднeннi. Склay 55 нeтpaдыцыйныx npax-тыкaвaнняy i тpы вapыянты тэсгау для rampo-лю вeдay. Aгyльны тыpaж кнiгi cклay 3G GGG acoбнiкay. Пpыклaднa y тaкoй жa фopмe (тoлькi без зaдaнняy i тэсгау) yжo iншымi ayra-paмi былa cтвopaнa i пaзнeйшaя бpaшypa, жaнp якoй «пaмяткa-пaдкaзкa» [11].
Дзеля yзмaцнeння пpaктыкa-apыeнтaвaнaгa нaвyчaння cтapшaклacнiкay ^^TOphM выдay-цы aктыyнa пaпyляpызyюць тaкi жaнp вучэб-нaй лiтapaтypы, як «pэпeтытap». Haпpыклaд, «Pэпeтытap пa бeлapycкaй мoвe: фaнeтыкa, ap-фaэпiя i пpaвaпic: для пaдpыxтoУкi дa цэнтpaлi-зaвaнaгa тэcцipaвaння» [12]. Тaкiя дaпaмoжнiкi cпaлyчaюць pыcы пpaктыкyмa i paбoчaгa сшыт-кa, пaкoлькi пpaдyглeджвaюць выкaнaннe зa-дaнняy нa cвaix ^apo^ax. Бyдyюццa яны y фopмe тугай кoлькacцi зaняткay (aд 1G дa 2G), якaя цaлкaм зaлeжыць не столью aд пpaгpaмы кypca, a aд вoпытy пpaцы ayтapa з ^утай вуч-няу aбo iндывiдyaльнa. У нaзвaным дaпaмoж-нiкy зaняткi aб'яднaны у пяць paздзeлay: «Гую i лiтapы», «Haцicк», «Пpынцыпы бeлapycкaгa пpaвaпicy», «Пpaвaпic гaлocныx i зычных», «^жБ^нте вялiкaй лiтapы». Тэapэтычны мaтэ-pыял пaдaeццa тaкcaмa у тaблiчнaй фopмe. nac-ля ягo щуць зaдaннi для зaмaцaвaння. Функцыя дaпaмoжнiкa — пaдpыxтaвaццa дa цэнтpaлiзa-вaнaгa тэcцipaвaння — пpaдвызнaчылa нетау-гату apфaгpaфiчнaгa мaтэpыялy. Тут нямa ^a-вiлay пepaнocy cлoy, пpaвiлay cкapaчэння cлoy, 6o не вынocяццa яны у вынiкoвыя тэсты.
Тыпы вь^нняу na cy4acíaé àeëapycêaé apôarpaôii
У acoбныx «paбoчыx cшыткax» (нaпpыклaд, кшзе С. Цыбyльcкaй «Хyткaя apфaгpaфiчнaя дaпaмoгa: пpaвiлы i выключэннi») [1З], сфук-тypaй якix пpaдyглeджaны paздзeлы «npa^ тыкум» i дaвeдкi пaд нaзвaй «Пpaвep сябе», iнaвaцыйны cклaднiк у вял^й кoлькacцi raoy-пpыклaдay i у тым, кaб звяpнyць yвaгy нa выключэннi з пpaвiлay, cicтэмaтызaвaць ix у выглядзе тaблiц a6o кapoткix cлoУнiкay.
Aднocнa нoвым жaнpaм мoгyць лiчыццa aкaдэмiчны дaвeднiк з кaмeнтapaмi «Сyчacнaя бeлapacкaя apфaгpaфiя» [14] i нaвyкoвa-пaпy-.rap^rn выдaннi В. Iyчaнкaвa «Бeлapycкaя ap-фaгpaфiя: aпaвядaннi i гicтopыi» [15], дзе <rnpa-вaпicныя выпaдкi» paзглядaюццa нa пpыклaдax кaнкpэтныx лiнгвicтычныx ciтyaцый мiнyлaгa i cyчacнacцi, В. Вячopкi «Пa-бeлapycкy зь Вш-цyкoм Вячopкaм» [1б], дзе yлacнa apфaгpaфi-чных зaмaлёвaк толью шэсць: пpa aбpэвiятypы у бeлapycкaй мoвe, пpa cлoвы нa чраваць, пpыcтayныя/ycтayныя гyкi, пpa пepaдaчy m ш-сьме збегу зычных, пpaвaпic мяккaгa знaкa, пpa yжывaннe i пepaдaчy нa пicьмe выбyxнoгa гу-кa [г]. Poзнiцa гicтapычныx кaмeнтapay гэтых cвoeacaблiвыx збopнiкaУ мoУныx пapaд у тым, штo В. Iyчaнкay вeльмi чacтa aпeлюe дa aгyль-нaвядoмыx фaктay з pycкaй мoвы. Haпpыклaд, у «aпaвядaннi» пpa лiтapy ё «Зa штo лiтapa ё уга-нapaвaнa пoмнiкaм, цi Пpaвaпic лiтapы ё» [15, с. 2З], пpывoдзяццa у acнoУным вядoмыя pyœa-мoУныя фaкты. Гicтopыя лiтapы ё у бeлapycкiм пicьмe не acвятляeццa. В. Вячopкa, нaaдвapoт, пpaпaгaндye толью Улacнaбeлapycкiя тpaдыцыi, не пpытpымлiвaeццa ^ы гэтым aфiцыйнaгa пpaвaпicy, штo, m нaш пoгляд, icтoтнa звyжae чьтацкую aУдытopыю.
Пpыклaдaм зpyчнaгa для кapыcтaння фap-мaтy (7G*1GS 1/З2) i cтpyктypы, якaя «дaзвaляe xyткa зтайсщ i нaдзeйнa зaмaцaвaць у тамящ нeaбxoднyю iнфapмaцыю», з'яyляeццa кнiгa В. Сiyкoвiч «Бeлapycкaя мoвa: кapoткi дaвeднiк: Apфaгpaфiя. Пyнктyaцыя» [17]. У ёй ca6pami тoлькi тэapэтычны мaтэpыял aдпaвeднa штоль-нaмy кypcy бeлapycкaй мoвы пa paздзeлax «Ap-фaгpaфiя» i «Пyнктyaцыя».
«Дaвeднiк пa лiтapaтypнaй ^ay^i» П. Жay-няpoвiчa [1S], як вын^е з пacляcлoУя, пpызнa-чaны, кaб пaвыciць якacць пpaфeciйнaй пaдpыx-тoУкi cпeцыялicтay у выдaвeцкaй i жypнaлicц-кaй гaлiнax i, як вышк, — якacць бeлapycкaмoy-гай дpyкaвaнaй пpaдyкцыi. Iнaвaцыйнacць apфaгpaфiчнaгa paздзeлa пaд нaзвaй «Пpayкa нa apфaгpaфiчным yзpoУнi» у тым, штo ayrap не вылyчae acoбны paздзeл «Пpaвaпic мapфeм», пpaдyглeджaны aкaдэмiчным дaвeднiкaм, a yключae «Пpaвaпic пpыcтaвaк су- i са-», «Пpaвaпic гaлocныx у cyфiкcax» у paздзeл «Пpaвaпic гaлocныx», a «Пpaвaпic зычных у
У. I. KyëiêOBi4
83
пры^^у^х i та стыку прысгаую i коpaня», «npaBank зычных y сyфiксax i m стыку коpaня i сyфiксa», «Спpaшчэнне некaтоpыx сподучэ-нняу зычных» y ряздзел «Пpaвaпiс зычных». Акpaмя гэтaгa, aсaблiвyю yBary дaследчык зося-pоджвaе нa склaдaныx aбо не дa кaнцa протсо-ных пpaвiлax, m apфaгpaмax, «якiя не могуць быць пpaвеpaны з дaпaмогaй apфaгpaфiчнaгa слоушко, y пpывaтнaсцi нaпiсaнню улосных шзвоу. Адмысловы пapaгpaф "Акцэнтуоцыя i провотс галосных" aбaгyльняе нaзipaннi над уплывом нaцiскy нa пpaвiльнaсць нaпiсaння i будзе кapысны з гледжaння не толью орфо^о-фй, где i лекст, выпроулення сэнсaвыx тмы-лaк» [i8, с. 5]. Haвyковa-пpaктычнyю зтачшсць мaюць i прыктады-узоры apфaгpaфiчнaй npay-кi. Яны дaзвaдяюць yстaнaвiць прычыны одх> ленняу aд apфaгpaфiчныx нормоу y тэкстax, што пpaйшлi pэдaктapскyю падрыхтоуку.
Hягледзячы нa зaпaтpaбaвaнaсць лтароту-ры apфaгpaфiчнaй тэмaтыкi i aктыyнaсць бело-pyскix выдaвецтвay na яе выпуску, оутором i выдоуодм дзеля твышэння якaсцi свaёй npa-дукцып вapтa звярнуць yBary нa шэpaг тыповых та^ом^у yдaскaнaдення вyчэбнaй лiтapaтypы na apфaгpaфii.
I. Вучэбныя дaпaможнiкi, пpызнaчaныя для розных кaтэгоpый чыточоу, пaвiнны адрозш-вaццa фоpмaй, зместaм, пaзiцыянaвaннем npa-вшоу. Haпpыклaд, дубляж мaтэpыялy, складо-нaя, неaдaптaвaнaя тэрмшолопя i нaвyковыя ко-ментapы робяць мaлa пpыгоднымi aкaдэмiчны дaведнiк «Сyчaснaя белapyскaя apфaгpaфiя» для вучня i стyдэнтa [i9]. «Дaведнiк na лтаро-тypнaй проуцы» na пpычыне свaёй спецы^ч-нaй нaкipaвaнaсцi yмaцaвaць «нaцыянaльны пaдмypaк aйчыннaй школы pэдaгaвaння» [i8, с. З] y тaкiм выглядзе мaдa цiкaвы сyчaснaмy школьнiкy, як i нaвyковa-пaпyляpнaе выдaнне В. IyHarnaBa [i5], дзе paздзелы пaд нaзвaй «Актyaдьны слоушк» yтpымлiвaюць вялiкyю колькосць лексiчныx aдзiнaк, не сyaдносныx сa школьнaй пpaгpaмaй: эазухй, эбулiёмeтр, эбулi-яскатя [i5, с. З5] i шшыя.
II. Усе apфaгpaфiчныя выдaннi пaвiнны npa-xодзiць проз pyкi неaбыякaвaгa нaвyковaгa рэ-дaктapa, aдкaзнaгa дaсведчaнaгa pэцэнзентa i вопыттга кapэктapa. Ka6 не было pознaчытaн-няу, неaxaйнaсцей i пaмылaк друку, кaб оуторы у пpaдмовax дa свaix кнiг yкaзвaдi, як можно пpaцaвaць з ix выдaннем, коб пpыводзiлi спiсы выкapыстaнaй лiтapaтypы, яюя дaзвaдялi бо-чыць ступень сaмaстойнaсцi пaдpыxтaвaнaгa дaпaможнiкa. Haпpыклaд, доуно пapa Ba ytix вучэбных кнiгax пpэзентaвaць словa заяц як yзоp-пpыклaд, дзе лiтapa я шлежыць дa суфш-сa, a не дa коpaня (зa-яц [зaй-aц]). Асобныя ay-тapы увогуле пaдaюць яго двойчы m aдной сга-
ронцы: сярод прыкладоу з кapaнёвaй лiтapaй я i тых слоу, дзе лiтapa я увоходзщь y склaд суфш-сa [1З, с. i8].
Прывядзём яшчэ пяць нaйбольш тыповых оуторсюх i pэдaктapскix недaпpaцовaк, якiя, нa нош погляд, пaтpэбнa выпpaвiць, бо яны уплы-вaюць нa якaсць вучэбных выдонняу na орфо-гpaфii, эфектыушсць вyчэбнaгa пpaцэсy, прэс-тыж белapyскaй мовы.
1. Пpaгpaмa na белapyскaй мове для школы пpaдyгледжвaе aзнaямленне вучняу з пробле-мaй зaмaцaвaння «apфaгpaфiчныx ноpмay су-чaснaй белapyскaй лiтapaтypнaй мовы у орфо-гpaфiчныx слоУнiкax i дaведнiкax». Аднaк ш-воднaе вyчэбнaе выдaнне не змяшчaе шформо-цыю na гэтым пытаны. У вынiкy вaжны aспект процы лiнгвiстay na кaдыфiкaцыi белapyскaй л> тapaтypнaй мовы зaстaеццa неaсэнсaвaным гро-мaдскaсцю.
2. Haзвы пapaгpaфay y лiтapaтypы для школы не зayсёды a^G^^aK)^ ix змест. Haпpыкдaд, y дыдaктычнaй чостцы пapaгpaфa «Пpaвaпiс голосных о, а, э» вyчэбнa-метaдычнaгa комплексa для нaстayнiкay мaеццa яшчэ i apфaгpaфiчнaе пpaдпiсaнне одност лiтap ы, i, aде з нозвы порогроФо, як бочым, гэто не вышкое. Вось гэтоя ч^тко пpaвiлa: «У некоторых спpaдвечнa белapyскix словох со скдaдaмi ро, ло зомест о не пад нaцiскaм пiшaццa диоро ы: бровы — брыво, глотка — глытаць, дровы — дрывотня, кроу — крывавы, a тяксомо у словох яблык, яблыня, яблычны, яблыжвы. У aдпaведнaсцi з белорусюм лiтapaтypным вымоуленнем диоро ы пiшaццa у некоторых зопозычоных словох: брь^нт, дрызта, тжыжр, почырк, канцылярыя, рысора, цырымотя, трывога, a у некоторых словох пiшaццa диоро i: блiскавiца, блшчаць, блккаука; оле: бляск, бляшанка» [8, с. б7-б8].
У особных вышдкох нaзipaеццa неадтвед-носць нязвоу i роадзелоу y змесце. Ток, кнiгa «Аpфaгpaфiя у прыкладох: дaведнiк для вучняу» [20], y якой фокты для зaпaмiнaння прад-стулены у тоблщы: злево пaдaюццa словы-прыклады, спрово — тлумочэнне орфогром, мое шступны змест, што не корэлюе з apфaгpaфiч-ной пpaблемaтыкaй дaпaможнiкa: «Фонетыко», «Мapфaдогiя», «СлоУнiкaвыя дыктоУкi», ..., «Улосныя нaзоУнiкi», «Прынодежныя прымет-нiкi», «Зойменшк», «Дзеяслоу», «Дзеепрымет-нiк», «Дзеепрыслоуе», «Злучшк», «Прышзоу-нiк», «Чaсцiцa».
3. Вельмi чосто можно нaзipaць, як y межох одного вучэбшга выдоння рэкомендуюццо роз-ныя нaпiсaннi одного слово: экзэкуцыя [15, с. З7] i экзeкуцыя [15, с. 104], дэзiнфeкцыя [15, с. б5] i дэзынфщыраваць [15, с. 224].
4. Падрывоюць довер до белоруской нaвyкi i тыя кнiгi, дзе моюццо непровероныя тмылко-
84
выя рэкамендацыи. Напрыклад, адзiн з аутарау раiць пiсаць у (нескладовае) у першай частцы складаных слоу ультра-, дзе гук [у] заусёды пад нацiскам: хвал1 ультракаротшя, спаднща ультрамодная, тэратя ультрагукавая [13, с. 34], замест нарматыуных: хвалг ультракаротшя, спаднща ультрамодная, тэратя ультрагукавая.
5. Не спрыяюць кансалщацып грамадства у пытаннях правапiсу хоць i цiкавыя, пазнава-льныя, глыбоюя па змесце выданнi, але нашса-ныя на тарашкевiцы або з элементам неафь цыйнага правапiсу [16].
Заключэнне. Пасля прыняцця Закона «Аб правiлах беларускай арфаграфii i пунктуацып» (2008 г.) у Беларусi назiраецца уздым кшгадру-кавання на арфаграфiчную тэматыку. Усе гэтыя выданнi паводле чытацкага адрасу можна падзялiць на тры вялiкiя класы: выданнi, прыз-начаныя школьнiкам, навучэнцам, студэнтам УВА; выданш, разлiчаныя толькi на выкладчы-кау i настаушкау; выданнi, адарасаваныя шыро-каму колу чытачоу.
Многiя з выдадзеных кшг маюць элементы iнавацыйнасцi у аргашзацыи тэарэтычнага i практычнага матэрыялу. Сярод iх структура-
Тыпы выданняу па сучаснай беларускай apфaгpaфii
ванне матэрыялу, асваенне новых жанрау i фа-рматау, спалучэнне займальнасцi i навуковасщ.
Найбольш распаусюджанымi разнавщнас-цямi вучэбна-практычных выданняу, прысве-чаных беларускай арфаграфп за апошняе дзе-сяцiгоддзе, з'яуляюцца практыкумы, рабочыя сшыткi, рэпетытары, вучэбна-метадычныя комплексы, памяткi, навукова-папулярныя нарысы, акадэмiчны даведнiк. На жаль, не створана за гэты час шводнай хрэстаматыi, якая прадэманс-травала б дынамшу поглядау на арфаграфiчныя змены у беларускай мове.
Перспектыуны напрамак удасканалення ву-чэбнай лгаратуры па арфаграфii — стварэнне дапаможшкау, разлiчаных на больш канкрэтнае кола карыстальшкау. Яны павiнны адрознiвац-ца структурай, абумоуленай функцыяй выдан-ня, матэрыялам, падабраным для патрэб канк-рэтнай галшы, мець належнае рэдагаванне i рэцэнзаванне.
Такiм чынам, задачы стварэння i даследа-вання вучэбных дапаможшкау па курсу «Су-часная беларуская мова. Тэорыя пiсьма. Графь ка. Арфаграфiя» застаецца па-ранейшаму акту-альнай.
Л^аратура
1. Танк М. Збор творау. У 13 т. Т. 13. Публщыстыка. Мiнск: Беларус. навука, 2012. 971 с.
2. Правшы беларускай арфаграфп i пунктуацыi. Мшск: Нац. цэнтр прававой iнфарм. Рэсп. Беларусь, 2008. 144 с.
3. Правшы беларускай арфаграфп i пунктуацыи. Мшск: Выд-ва Акадэмii навук БССР, 1959. 160 с.
4. Валочка Г. М., Зелянко В. У., Бурак I. Л. Беларуская мова 10-11 класы. Практыкум па арфаграфп i пунктуацыи: дапам. для вучняу агульнаадукац. устаноу з беларус. i рус. мовамi навучання. Мiнск: Н1А: Аверсэв, 2010. 188 с.
5. Беларуси правапiс: дапам. для студэнтау / склад. Л. I. Бурак р iнш.]. Мiнск: БДПУ, 2011. 209 с.
6. Беларусю праватс: дапам. для студэнтау / склад. Л. I. Бурак ^ шш.]; пад агул. рэд. Д. В. Дзятко. Мiнск: ТетраСистемс, 2012. 223 с.
7. Кулiковiч У. I. Арфаграфiя: матэрыялы для падрыхтоУкi да цэнтралiзаванага тэсцiравання: дапам. для вучняу агульнаадукац. устаноу. Мазыр: Белы Вецер, 2010. 59 с.
8. Валочка Г. М., Зелянко В. У., Бурак I. Л. Практыкум па арфаграфп i пунктуацып беларускай мовы 10-11 кл.: вучэб.-метад. комплекс. Мшск: Нац. ш-т адукацыi, 2010. 286 с.
9. !учанкау В. I. Беларусю правапiс у апорных схемах: паводле новай рэдакцып «Правiл беларускай арфаграфп i пунктуацыi»: дапам. для настаушкау агульнаадукац. устаноу з беларус. i рус. мовамi навучання. Мшск: Пачатковая школа, 2011. 56 с.
10. Кулiковiч У. I. Новае у беларускай арфаграфп. Правшы. Заданш. Тэсты. Даведачны матэрыял. Мiнск: Новое знание, 2010. 128 с.
11. Беларусю праватс: што змянiлася: памятка-падказка. Мiнск: Аверсэв, 2011. 28 с.
12. Кулеш Г. I., Щванова Г. К. Рэпетытар па беларускай мове: фанетыка, арфаэпiя i праватс: для падрыхтоую да цэнтралiзаванага тэсщравання. Мiнск: Аверсэв, 2008. 127 с.
13. Цыбульская С. I. Хуткая арфаграфiчная дапамога: правiлы i выключэнш. Мiнск: Сэр-Вит,
2013. 160 с.
14. Кандраценя I. У., Кунцэвiч Л. П., Лукашанец А. А. Сучасная беларуская арфаграфiя: акадэмiчны даведшк. Мiнск: Аверсэв, 2012. 272 с.
15. !учанкау В. I. Беларуская арфаграфiя: апавяданнi i гiсторыi. Мшск: Пачатковая школа, 2010. 304 с.
16. Вячорка В. Па-беларуску зь Вшцуком Вячоркам. 2016. 364 с.
17. Сiуковiч В. М. Беларуская мова: каротю даведшк: Арфаграфiя. Пунктуацыя. Мшск: Аверсэв,
2014. 158 с.
У. I. KyAÍKOBÍH
85
18. Жаyняровiч П. П. Даведшк па лггаратурнай прауцы: арфаграфiчны, пунктуацыйны, лекшчны, марфалапчны, сштакшчны, тэхшчны узровеш. Míhck: Адукацыя i выхаванне, 2017. 448 с.
19. Кулiковiч У. I. Акадэмiчны даведнiк па беларускай арфаграфп як адлюстраванне праблем мовазнауства i рэдакцыйна-выдавецкай падрыхтоую выданняу // Труды БГТУ. Серия 4, Принт- и медиатехнологии. 2017. № 2 (201). С. 87-92.
20. Арфаграфiя у прыкладах: даведнiк для вучняу / склад. В. I. Голуб. Мазыр: Белы Вецер, 2011. 75 с.
References
1. Tank M. Zbor tvorau. U 13 t. T. 13. Publitsystyka [Collected works. In 13 vol. Vol. 13]. Minsk, Belaruskaya navuka Publ., 2012. 971 p.
2. Pravily belaruskay arfagrafii i punktuatsyi [Rules of Belarusian spelling and punctuation]. Minsk, Natsyyanal'nu tsentr pravavoy infarmatsyi Respubliki Belarus' Publ., 2008. 144 p.
3. Pravily belaruskay arfagrafii i punktuatsyi [Rules of Belarusian spelling and punctuation]. Minsk, Vydavetstva Akademii navuk BSSR Publ., 1959. 160 p.
4. Valochka G. M., Zelyanko V. U., Burak I. L. Belaruskaya mova 10-11 klasy [Belarusian language grades 10-11]. Minsk, NIA: Aversev Publ., 2010. 188 p.
5. Burak L. I. Belaruski pravapis: dapam. dlya studentau [Belarusian spelling: manual for students]. Minsk, BDPU Publ., 2011. 209 p.
6. Burak L. I. Belaruski pravapis: dapam. dlya studentau [Belarusian spelling: manual for students]. Ed. by D. V. Dzyatko. Minsk, TetraSistems Publ., 2012. 223 p.
7. Kulikovich U. I. Arfagrafiya: materyyaly dlya padrykhtouki da tsentralizavanaga testsiravannya: dapam. dlya vuchnyau agul'naadukats. ustanou [Spelling: materials for preparing for centralized testing: manual for students obshcheobrazovat. institutions]. Mazyr, Bely Vetser Publ., 2010. 59 p.
8. Valochka G. M., Zelyanko V. U., Burak I. L. Praktykum pa arfagrafii i punktuatsyi belaruskay movy 10-11 kl.: vucheb.-metad. kompleks [Practical work on writing and punctuation of the Belarusian language of 10-11 classes: research. complicated]. Minsk, Natsianal'ny instytut adukatsyi Publ., 2010.286 p.
9. Iuchankau V. I. Belaruski pravapis u apornykh skhemakh: pavodle novay redaktsyi "Pravil belaruskay arfagrafii i punktuatsyi" [Belarusian spelling in supporting schemes: according to the new version of the "Rules of Belarusian spelling and punctuation"]. Minsk, Pachatkovaya shkola Publ., 2011. 56 p.
10. Kulikovich U. I. Novaye u belaruskay arfagrafii. Pravily. Zadanni. Testy. Davedachny materyyal [New in Belarusian writing. Rules. Tasks. Tests Reference material]. Minsk, Novoye znaniye Publ., 2010. 128 p.
11. Belaruski pravapis: shto zmyanilasya: pamyatka-padkazka [Belarusian spelling: what has changed]. Minsk, Aversev Publ., 2011. 28 p.
12. Kulesh G. I., Tsivanova G. K. Repetytar pa belaruskay move: fanetyka, arfaepiya i pravapis: dlya padrykhtouki da tsentralizavanaga testsiravannya [Tutor on the Belarusian language: phonetics, spelling and spelling: preparation for centralized testing]. Minsk, Aversev Publ., 2008. 127 p.
13. Tsybul'skaya S. I. Khutkaya arfagrafichnaya dapamoga: pravily i vyklyuchenni [Fast spelling help: rules and exceptions]. Minsk, Ser-Vit, 2013. 160 p.
14. Kandratsenya I. U., Kuntsevich L. P., Lukashanets A. A. Suchasnaya belaruskaya arfagrafiya: akademichny davednik [Modern Belarusian spelling: study guide]. Minsk, Aversev Publ., 2012. 272 p.
15. Iuchankau V. I. Belaruskaya arfagrafiya: apavyadanni i gistoryi [Belarusian spelling: stories and tales]. Minsk, Pachatkovaya shkola Publ., 2010. 304 p.
16. Vyachorka V. Pa-belarusku z' Vintsukom Vyachorkam [Belarusian with Vintsuk Vyachorka]. 2016. 364 p.
17. Siukovich V. M. Belaruskaya mova: karotki davednik: Arfagrafiya. Punktuatsyya [Belarusian language: a quick reference book: Spelling. Punctuation]. Minsk, Aversev Publ., 2014. 158 p.
18. Zhaunyarovich P. P. Davednik pa litaraturnay prautsy: arfagrafichny, punktuatsyyny, leksi-chny, marfalagichny, sintaksichny, tekhnichny uzroveni [Reference book on literary editing: spelling, punctuation, lexical, morphological, syntactic, technical level]. Minsk, Adukatsyya i vykhavanne Publ., 2017. 448 p.
19. Kulikovich U. I. Academic reference book on Belarusian spelling as a reflection of the problems of linguistics and editorial and publishing preparation of publications. Trudy BGTU [Proceeding of BSTU], series 4, Print- and mediatechnologies, 2017, no. 2 (201), pp. 87-92.
86 Tbinbi BbiAaHHay na cynacHaM 6eAapycKaM ap^arpa^ii
20. Golub V. I. Arfagrafiya u prykladakh: davednik dlya vuchnyau [Spelling examples: a guide for pupils]. Mazyr, Bely Vetser Publ., 2011. 75 p.
IHjjapwiaubin npa ayTapa
Ky^iKOBin y^ag3iMip ¡BaHaeiq — KaHgbigaT $i.nanariHHbix HaByK, ga^HT, 3aragwK Ka^egpbi рэдaкцмннa-вмдaвецкiх тэхнaпоriн. Ee^apycK g3ap^ayHbi тэхнaпariннbI ymBepcroT (220006, MiHCK, Byn. CBapg^OBa, 13a, Ee^apycb). E-mail: nino-1924@mail.ru
Information about the author
Kulikovich Uladzimir Ivanavich — PhD (Philology), Assistant Professor, Head of the Department of Editing and Publishing Technology. Belarusian State Technological University (13a, Sverdlova str., 220006, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: nino-1924@mail.ru
nacmyniy 10.09.2018
