Научная статья на тему 'ВРЕД ЩИТОВКИ В САДУ'

ВРЕД ЩИТОВКИ В САДУ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
54
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Life Sciences and Agriculture
Область наук
Ключевые слова
вид / яйцо / запятаявидная / личинка

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Шукуров Хушвақт, Сафаров Муртоза, Назарова Мохичехра, Мавлонова Насиба

В статье рассматриваются видовой состав и биоэкологические особенности щитовок, в том числе развитие паразитов и хищников, повреждающие среднеазиатские запятовидные щитовки.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ВРЕД ЩИТОВКИ В САДУ»

УДК: 634.21: 632.7: 632

ВРЕД ЩИТОВКИ В САДУ

Шукуров Хушвацт Сафаров Муртоза Назарова Мохичехра Мавлонова Насиба

НИИ защиты рacтeний

В статье рассматриваются видовой состав и биоэкологические особенности щитовок, в том числе развитие паразитов и хищников, повреждающие среднеазиатские запятовидные щитовки.

Ключовые слова: вид, яйцо, запятаявидная, личинка.

ЦАЛ^ОНДОРЛАРНИНГ МЕВАЛИ БОГЛАРГА ЗАРАРИ

Маколада калкондорларнинг тур-таркиби, биоэкологик хусусиятлари, жумладан Урта осиё вергулсимон калкондорининг усимликларга зарари хамда уларга карши паразит ва йирткичлардан фойдаланишни ривожлантириш хакида суз юритилган.

Калит сузлар: туркум, тухум, вергулсимон, личинка.

DIASPIDIDAE AND THEIR DAMAGE TO ORCHARDS

The article discusses the species composition and bio ecological characteristics of diaspididae, including the damage of Central Asian diaspididae which similar to a comma to plants and the development of the use of parasites and predators against them.

Keywords: category, egg, similar to a comma, larva.

калкондорлар. Бу хашаротлар тенг канотлилар - Homoptera туркумининг, кокцидлар - Coccinea кенжа туркумига оид булиб, мевали дарахтларга асосан учта оилага мансуб турлари зарар келтириши мумкин: калкондорлар (Diaspididae), мумгубор куртлар - червецлар (Pseudococcidae оиласи) ва сохта калкондорлар (Cоccidae) [3; 292-341-б.].

Булар кичкина (0,45-2,8-3,0 мм) хдшаротлар булиб, уларда диморфизм жараёни кучли ривожланган. ^анотсиз, муйловлари ва оёклари жуда кискариб кетган, елка томонидан мум билан коплангани ургочиларига хосдир. Яхши учиши, озикланмай киска умр куриши (бир неча соатдан 1-3 кунгача) хашаротнинг эркакларига хосдир. Эркаклари эса хашаротларга хос барча кисмларга эга булиши билан бирга уз вазифасини бажаришгагина мулжалланган. [5; 59-б.].

«Дайдилар» (Биринчи ёш личинкалари) калкон тагидан чикиб дарахт буйлаб таркаб кетади; кулай жой топгач, бир ерга ёпишиб ривожини шу ерда тугатади. Улар 2-3 марта пуст ташлаб ургочи етук зотга айланади; эркаклари эса 4 марта пуст ташлайди. Дарахт пустлогини ва баргларини санчиб-суриб заифлаштиради. Натижада барглар саргайиб тукилади, мева майда ва бемаза булиб колади. Дарахтда кокцидлар борлигини навдаларни елим билан копланганидан, чумоли куплигидан, хамда дарахт остидаги ерни елимланишидан билса булади [6; 380-385-б.].

Узбекистонда калкондорларнинг куплаб турлари учраши билан биргаликда, зараркунанда сифатида мевали богларда кенг таркалган турлари унча куп эмас [3; 292-341-б.]. Шулар Урта Осиё вергулсимон хакида тухтаб утамиз.

Урта Осиё вергулсимон к,алк,ондори-(Lepidosaphes mesasiatica Borchs)

Вергулсимон калкондорлар — тенг канотлилар туркуми калкондорлар оиласига мансуб танасининг калкони вергулсимон эгилганлиги учун шундай ном берилган. Кенг

маънода полифаг, Урта Осиё эндемиги. Личинкаси ва ургочиси олма, нок, шунингдек терак, тол, наъматак, катальпа ва б. мевали дарахтларда озикланади ва купаяди. Йил давомида 2 насли ривожланади, тухуми дарахтларнинг танаси ва бутокларида калкон остида кишлайди. Ургочисининг танаси чузик, ноксимон, ранги оч сари;, коринчасининг биринчи сегменти танасининг энг кенг кисмидир. Муйлабчалар кичкина думбокчалар шаклида, учта узун ва 1-2 киска тукчалари бор. Пигидия кенг, юмалок икки жуфт кисмли, урта кисмининг оралиги уни энининг ярмисига тенг. Четдаги булакчалари уртадагилардан кичик, иккига ажралган, хамма булакчаларининг юкори кисми юмалок шаклда, тожлари тукли. Ургочисининг калкони чузинчок, вергулсимон, орка кисмига караб кенгайиб боради. ^алкони оч-жигарранг, деярли сарикдан то жигарранг ёки тук жигарранггача. Личинканинг териси калконинг четларлга чикиб туради. ^алконнинг узунлиги 3-3,5 мм, эни 1-1,5 мм. Ургочи калконлари ичида эркакларининг калкон нимфалари куп. Эркагининг нимфаси чузик тор, орка томонга караб бироз кенгаяди, калкоки оч-жигарранг ёки ок ранг, узунлиги 1 -1,5 мм. [9.].

Марказий Осиёда кенг таркалган тур, вохаларда ва тог худуд- ларида кенг таркалган, денгиз сатхидан 2000 метргача кутарилади. Куп мевали ва манзарали дарахт турларини зарарлайди, калкондор микдори куп булганда дарахтлар танаси ва новдалар калконлар билан ялпи равишда копланади, натижада дарахтнинг устки кисми курий бошлайди, танасида эса калин бачки новдалар усиб чикади.

Илгари бу калкондор олманинг вергулсимон калкондорига ухшатилар эди (Lepidosaphes п1ш1 Воиекз) Н.С.Борхсениус (1962) бу калкондорларни мустакил турга ажратди. Урта Осиё вергулсимон калкондорига (Lepidosaphes шesasiatica Borchs) морфологик белгисига караб, сунг бу фарклар биологик хусусиятлари билан хам тасдикланди [5; 59-б.].

Урта Осиё вергулсимон калкондори Марказий Осиё Республикалари ва Жанубий ^озогистонда зарар келтиради. Тожикистонда у Хисор водийсида ва Хисор тог тизмасида учрайди. Узбекистонда у Тошкент, Сирдарё, Самарканд, Наманган, Фаргона вилоятларидаги 27 тадан ортик туманларда аникланган [6; 380-385-б.].

^алкондор дарахтнинг танаси, новда ва шохларига урнашиб олади, айникса барг томирларнда тудалашиб унинг шарбатини суриб олади. Кучли зарараланганда дарахтлар усиши сусаяди, барглар барвакт тукила бошлайди, хосил камаяди, мевасининг сифати ёмонлашади [4; 375-379-6.].

Кузатувлар олиб фермер мева

1-расм

—раем. Уруглн мева дирап.шрннинг "Урта Ос не вергулсимон калкондор бнлян эарярланиш даражасн

— S

■ £

ч и

Z =

- с

Z -v

« с,

2 «

- ^

с. * о

120(1

1000

Я1Н1

G (К)

4(H)

200

борилган xyжаликларида дараxтларнинг умумий зарарланиши 1,14 % ни ташкил килди, олма кучлирок зарарланган - 1,41 %, нок - 1,14 %, бехи-1,03 % (1-расм). Таркалиши зарар келтириши бyйича y аввалги икки турдан кейинги учинчи уринни эгаллайди.

Узбекистон шароитида Урта Осиё вергулсимон к;алк;ондори тyxyм стадиясида она калкони остида кишлайди ва озука усимлигининг пУстлоFида булади. Бахорда кишдан чиккан тукумлар ок рангли булади ва лупа остида курилганда гуруч

Нок Еехи Ояма Ж ANUI

■ Tlt. [J ] i ipi MI.':' : i ru дарахтлар сопи 525 ЗК5 Ml 1051

■ Шулардан зарарлдягянн, дона 6 4 2 12

■ Шуларлян зарарлянгани, % 1.14 1.03 1.41 1.14

доналарига ухшайди. Илик хаво келиши билан тухумлар тук сарик рангли булади, бунда куртнинг эмбрионал ривожланиши тугалланади ва тухумнинг бир чегарасида (оркасида) икки нукта куринади. Апрель ойининг охири, май ойининг бошида личинкалар чика бошлайди. ("дайди" личинкалар). Бизнинг кузатувларимиз шуни курсатадики, дарахт танасининг жануб ва гарб томонидаги тухумлардан биринчи булиб личинкалар чикади, чунки бу томонларкни куёш яхширок иситади. 2014 йили биринчи личинкалар 27 апрель ойида уртача ун кунлик харорати 15,8°С да, хавонинг нисбий камлиги 69 % да, 2015 йили эса 5 майда хавонинг уртача харорати 21,5°С, нисбий намлиги 48 % да пайдо була бошлаган (2-расм).

Шуни таъкидлаш керакки "дайди" личинкаларнинг пайдо булиши ок акация (Robinia pseudoacacia L.) нингялпи равишда гуллаш давригатугри келади [2; 292-341-6.]..

Тухумдан чикдан "дайди" личинкалар она калкончасининг остидан чикиб дарахтнинг танаси ва новдалари буйлаб озука кидириб урмалаб кетишади. Озикланиш учун кулай жойни топиб, узларининг узун хартумчалари билан пустлокни тешиб хужайра ширасини сурадилар. Личинкаларнинг купрок кисми ёш новдалар сиртида йигилишади, барглар бандида буладилар. Аммо барг пластинкасининг узида улар деярли учрамайдилар.

Личинка озикланиши билан унинг танаси юзасига окиш тукли ипчалар чик;адн, ипчалар кейинчалик к;орамтир булиб зичлашади ва калконча вужудга келади. Туллашда личинка ипчалари калконнинг ички томонига жойлашади. Туллаш жараёнида личинкаларнинг кузлари, муйлови ва оёклари йуколади.

Иккинчи ёшидаги

личинкалар май ойининг иккинчи ун кунлигида (18 май) пайдо булиб, уртача ун кунлик харорат 18,5°С, нисбий намлик 63 % булганда, 2019 йили эса май ойининг учиичи ун кунлнгида (27 майда), хавонинг уртача ун кунлик харорати 20,2°С ва хавонинг нисбий намлиги 50 % булганда кузатилди. 2020 йили биринчи авлод эркакларининг дастлабки нимфалари июнь ойининг биринчи декадасида (6-VI) пайдо булди. Эркакларининг

учиши ва катта ёшдаги ургочилар июнь ойининг иккинчи ун кунлиги охирида (28.06.2015 й) ва июнь ойининг учинчи ун кунлиги бошида (22.06.2015 й.) аникланган. Июнь ойининг охирида (29.06) биринчи авлод ургочиларининг тухум куиши аникланган. Ургочилари уз тухумларини калкон остига куяди, тухумлар куйилиши даврида ургочисининг танаси

3-расм

—рвем. Ургя Ос не вергулсимон калкондори урточн эапшкнг махсулдорпиги (Азимова Сайсри ф/\. К н б ран

/ S -

J V

F

4-расм

буришади ва аста-секин калкончанинг бош томонига харакатланади. Биринчи авлод ургочисининг жинсий махсулдорлиги иккинчи авлод ургочиларникига нисбатан бироз камрок (3-расм).

Биринчи авлод ургочиси уртача 63,3 тухум куяди; иккинчи авлоди эса 91,2 тухумга куяди. Шуни таькидлаш керакки, айрим ургочилари 120 тагача ва ундан ортик тухумчалар куйиши хам мумкин. Ургочиларинииг махсулдорлиги калкондорнинг зичлигига богликдир. Бу тугрида Х. Шукуров ва бошк. олимларнинг фикри бир хил калкондорлар зич жойлашганда ургочиларининг махсулдорлиги энг кам булади, аксинча улар сийрак жойлашганда эса энг куп булади [5; 59-б.].

Июнь ойининг охири, июль ойининг бошида калкончалар остида тухумчалар аникланган, бу даврда биринчи авлоднинг "дайди" личинкалари хам кузатилади. 18-20 кундан сунг, август ойининг бошида личинкалар туллайди, ургочисининг имагоси ва нимфаси пайдо була бошлайди, сунг эркакларининг имагоси билан жуфтлашганидан сунг, август ойининг охирида, сентябрь ойининг бошида ургочилари кишлаб колувчи тухумларни куйишга киришади.

Шундай килиб, Тошкент вилоятида вергулсимон калкондор бир йилда икки авлод беради.

Озука усимликлари. Урта Осиё вергулсимон калкондори полифаглар гурухдан хисобланиб, личинкалари ва ургочиси куп турдага усимликлар билан озикланади. Биз уни олма ва нок дарахтида учратдик, бехида эса учрамади.

Ундан ташкари кдтор тадкикотчилар куйидаги дарахт турларида ушбу калкондорлар борлигини аниклаганлар; грек ёнгоги (Juglans regia L), бодом (Amygdalis communis L.), узум (Vitis vinifera L. ), жийда (Elaeagus angustifolia L.), сирень (Syringa vulgaris L.), наъматак (Rosa sp.), тераклар (Popujus sp.), тол (Saiix sp.), тут (Monxs alba L. ), шумтол (Fraxinus sp.), чинор (Platanus orientalis Z.) [1; 10-15-б.], [8; 3-б.].

Умуман бу калкондор хар хил оиладаги 45 та турдаги усимликларда

учрашини таъкидлаган [2; 6263-6.].

Паразитлари ва йирткичлари. Урта осиё вергулсимон калкондори энтомофаглари етарли даражада тадкик килинмаган. Паразит хашаротлардан калкондорнинг табиий душмани Encyrtidae - Zaomma Iambinus (Walker) кайд этилган.

Узбекистонда биринчи маротаба 1977 йили аникланган [7; 148-222-б.], [8; 3-б.].

Иккинчи паразит Physcus testaceus Masi шу билан фарк киладики, оддинги канотлари ялангоч, кийшик чизиксиз ва бир текис тукланган. Муйлаблари тугнагичсимон, ургочисида 7 бугин, эркагида 8 бугин. Ургочилари калкондор личинкаси танасига тухум куяди, бу ерда паразит личинка чикади ва озикланади. Озикланиш тугаллангандан кейин тана ичидаги личинка гумбакка айланади. Паразитнннг имагоси калкондорнинг танасидан

"Рйсм. Урти Осиё вергулсимон кллконлорнинг пярюнтляр

билнп лнрнрлянишп [Тошкент нплонш 2019-2020 ft ft.)

i куриС 'ишнлган ургочп имаго, дона ■ Улардан паралплар учишн учун ишиклиляри, дона Щрязитяр бнпвн чярярттяяигп даражасн, %

411

454

Д Ä i- Ä

А- ¿f

"Бодомэор" фермер тфяалнгн (2019)

"Акмал Лота уэумэорн" ф«рм«(>

KÍтки лиги (2020)

тешикча очади ва учиб чикади. Шуни таъкидлаш керакки, паразит унча самарали эмас, 4-расмдан куриниб турибдики, 2019 йили Сурхондарё вилоятининг Сариосиё тумани "Бодомзор" богдорчилик хужалигида олиб борилган тажрибаларда калкондорнинг паразит билан зарарланиши 4,6 % ни ташкил килди, 2020 йили эса ^умкургон тумани "Акмал Лола узумзори" фермер хужалигида юкорирок 9,3 % булди, чунки бу ерда куп йил мевали богнинг зараркунандаларига карши кураш олиб борилмаган.

Бу паразит Урта Осиё вергулсимон калкондоридан ташкари олманинг вергулсимон калкондорини (Lepidosaphes ulmi) Турон калкондорини (Diaspidiotus prunonim Laiug) зарарлайди.

Урта осиё вергулсимон калкондорининг йирткич кушандаларидан; Chilocorus bipustulatus L. ва Exochomns quadripustulatus L. ни курсатиб утиш мумкин. Бу кунгизлар калкондорлар билан озикланиб колмасдан, улар битлар (Aphididae) каналар (Tetranychidae) ва бошкалар билан хам озикланишади.

АДАБИЁТЛАР

1. Абдуллаев Э. Паразиты яблонной плодожорки, некоторых районов Узбекистана /Экология и биология энтомофагов, вредителей сельскохозяйственных культур Узбекистана. - Ташкент: Фан. 1974. - С. 10-15.

2. Учаров А., Мухаммадиева М. Система защиты плодовых садов от вредителей //Ж. Агро Илм. - Ташкент. 2015. - № 2-3 (34-35). - С. 62-63.

3. Хужаев Ш.Т. Усимликларни зараркунандалардан уйгунлашган химоя килишнинг замонавий усул ва воситалари. - Тошкент: "Навруз", 2015. - Б. 292-341.

4. Шукуров Х. Калифорния калкондори (Quadraspidiotus Pernicoiosus Comt) ва унга карши кураш. Академик Махмуд Мирзаев номидаги богдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-тадкикот институти ташкил топганининг 120 йиллигига бигишланган "Минтакалараро мевачилик ва узумчиликнинг холати, муаммолари, истикболлари" мавзусидаги халкаро илмий-амалий анжумани. 10 сентябрь 2018. - Тошкент. - Б. 375-379.

5. Шукуров Х., Мадартов Б., Юсупов А. Вергулсимон калкондор. Агро илм 2018. - № 2 (52) - 59 б.

6. Шукуров Х., Назаров Ш. Бинафша рангли калкондори биоэкологияси ва унинг энтомофаглари. Академик Махмуд Мирзаев номидаги богдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-тадкикот институти ташкил топганининг 120 йиллигига багишланган "Минтакалараро мевачилик ва узумчиликнинг холати, муаммолари, истикболлари" мавзусидаги халкаро илмий-амалий анжумани 10 сентябрь 2018. - Б. 380-385.

7. Хамраев А.Ш, Насриддинов К. Усимликларни биологик химоялаш. - Тошкент: «Халк мероси». 2003. - Б. 148-222.

8. Саувач А.Х., Мусолин Д.Л. Биология и экология паразитических перепончатокрыл (Hymeneptera: Apocrita: Parasitica). Санкт-Петербург. 2013. - 3 с.

9. www.nhm.ac.uk/our- science/data/chalcidoids/.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.