Научная статья на тему 'ШАРҚ МЕВАХЎРИ БИОЛОГИЯСИ ВА УНИ АНИҚЛАШ'

ШАРҚ МЕВАХЎРИ БИОЛОГИЯСИ ВА УНИ АНИҚЛАШ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
254
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Вестник науки
Область наук
Ключевые слова
МОРФОЛОГИЯ / ТУХУМ / ЛИЧИНКА / ИМАГО / КАПАЛАК / ғУМБАК

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Аъзамов А.А., Баходиров У.З.

Шарқ мевахўри хашаротларнинг Insecta синфи, Lepidoptera туркуми , Tortricidae оиласи, Grapholita авлодига мансуб ҳашарот. Европанинг Ўрта ва жанубий қисмида, Украина, Кавказ, Австрия, Болгария, Венгрия, Греция, Германия, Италия, Испания, Польша, Руминия, Франция, Швейцария, Чехия, Югославия, Россиянинг жанубий-ғарбий қисмида учрайди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ШАРҚ МЕВАХЎРИ БИОЛОГИЯСИ ВА УНИ АНИҚЛАШ»

УДК 632.7.253

Аъзамов А.А.

Тошкент давлат аграр университети Андижон филиали "Узбекистан Республикаси Андижон шахар"

Баходиров У.З.

Тошкент давлат аграр университети Андижон филиали "Узбекистон Республикаси Андижон шахар"

ШАР; МЕВАХУРИ БИОЛОГИЯСИ ВА УНИ АНЩЛАШ

Аннотация: Шарц мевахури хашаротларнинг 1тв^а синфи, Lepidoptera туркуми , Tortricidae оиласи, Grapholita авлодига мансуб уашарот.

Европанинг Урта ва жанубий цисмида, Украина, Кавказ, Австрия, Болгария, Венгрия, Греция, Германия, Италия, Испания, Польша, Руминия, Франция, Швейцария, Чехия, Югославия, Россиянинг жанубий-гарбий цисмида учрайди.

Калит сузлар: морфология, тухум, личинка, имаго, капалак, гумбак.

Шарк мевахурини ватани Хитой ва Корея давлатлари хисобланади. Шарк мевахури зараркунанда сифатида биринчи марта 1899 йилда Японияда, 1913 йилда эса Америкада аникланган булиб, 1959 йилда Жанубий Австралия, кейинрок Бразилияга таркалди. 1970 йилларга келиб Урта ер денгизи атрофларига хам таркалиб улгурди.

1980 йилга келиб Узбекистон худудида хам Шарк мевахури таркалганлиги маълум булди. Бугунги кунда Шарк мевахури Узбекистоннинг Андижон, Наманган, Самарканд, Фаргона вилоятлари ва Тошкент шахрида таркалган. 2005-2006 йилларда Фаргона вилоятининг Багдод туманидаги богларда шафтоли дарахтини 65-70 % зарарлангани маълум булган.

Шарк мевахури МДХ давлатларида 1964 йилда аникланган эди. 1965 йилда

усимлик кучатларини кенг микдорда текшириш натижалари асосида Краснодар

вилояти, Абхазия Республикасининг Сухуми шахри, Гарг ва Очамчир туманлари

197

Озарбайжоннинг Дивичен, Кубин, Кусар ва Хамчас туманлари асосий учокдари эканлиги маълум булди. Шарк мевахури ута хдвфли карантин хдшарот хдсобланади. у мевали дарахтларни, ёш кучатларни, данакли ва уругли мевали дарахтларни зарарлайди. Айникса шафтоли, урик, олхури, нок, олма, олча, гилос, бехи ва дулана дарахтлари кучли зарарланади.

Морфологияси. Капалаги. Умумий ранги кулранг-кунгир. Олдинги канотининг олд кисмида етти жуфт "Куштирноксимон" ок доглари бор. Шундан турттаси канот киррасида аник куриниб туради. Канотининг ташки бурчакларида етти дона кора доги бор. Орка канотлари кенг кулранг-кунгир ва бронзасимон - бахмалсимон копламга эга. Муйлови ипсимон булиб олд каноти узунлигининг ярмини ташкил килади, ингичка ва билинар- билинмас ок туклари бор. Корин кисмининг пасти эса ипаксимон ок рангда оёклари корамтир рангда, саргиш ок калта туклар билан копланган. Канотларини ёзганда 12-14 мм катталикда. Ургочи капалак эркагига нисбатан каттарок булади.

Тухуми: Овалсимон, чузинчок, ярим тиник ок ялтироксимон, етилиши давомида кизгиш тусга киради, хиралашиб колади, шундан сунг 15-48 соат ичида тухумдан личинкалар чика бошлайди, личинкани бош кисми кора рангда, узунлиги 0,4-0,5 мм, эни 0,15 мм катталикда булади[2, 325 бет]

Личинкаси: Тухумдан чиккан личинкалар сутсимон ок рангда, бош кисми кора рангда, кукрак кисми тук рангда ва анал кисмида туки булади. Катта ёшдаги личинкалари кизгиш-кулранг тусда булади. Катта ёшдаги личинканинг танасидаги туклар кунгир-кулранг тусда булиб, олхури куртидан фарк килади, олхури куртида танасидаги туклар калтарок булади. Нафас олиш йуллари тук хршиядор тери копламидан иборат. Бош кисми сарик жигарранг, куз атрофида ва лунж кисмида кора доглари бор. Личинканинг танаси тулик майда кутикулали тиканак туклардан иборат елка кисмидаги мушакларнинг туташган кисмида ушбу тиканак туклар булмайди. Олдинги кукрак кафаси саргиш-кунгир рангда. Орка чикарув органи сегментлари оч саргиш кунгир рангда, кора доглари бор. Орка чикарув органи сегментлари анал чикарув органи тепасидан 4-7 тишли тарокка ухшаш анал тароклари мавжуд. Шарк мевахурини олхури куртидан фарк киладиган жихатларидан яна бир фарки 2-кукрак сегментининг битта

Умумий сегментида 9 та калкон жойлашган, олхури куртида эса-алохида жойлашган личинканинг узунлиги 12 мм бyлaди (2-расм).

Гумбаги: Корин кисмининг елка томонида икки катор жигарранг чизиклари бор 6ули6, бу белгилар оиласига мансублигини билдиради. Kyзлaри кора, мураккаб тузилган. Корин кисмининг охирида 10-18 та, турли катталикдаги тиканлари бор. Ён томонида орка ва жинсий чикарув тешикларидан баландрокда 1 -2 та туклари мавжуд. Fyмбaк узунлиги 6 мм дан иборат.

Биологияси: Личинкалар пишик ипак-пилла ичида дарахтлар танасида, пyстлокдaр орасида тупрокдан 5-50 см баландликда кишлайди баъзан тупрокдаги Усимлик колдиклари орасида баъзи чириган мевалар ичида хам кишлаб чикади. Ёзги пиллаларни меваларда дарахт таналарида кучатларда ва бошка жойларда учратиш мумкин. Fyмбaккa утишдан олдинги давр 3-4 кунга булинади. Fyмбaклик даври уртача 10 кунни ташкил килади. Х,аво харорати уртача 15 °С булганда капалаклар уча бошлайди. Бу даврда капалаклар шафтоли шохларининг орасида ва уч кисмига нотугри шаклда зигзаксимон яъни бир тепага - бир пастга харакат килиб учишади. Капалаклар асосан кун ботишдан то кош корайган пайтгача учади, лекин капалакларнинг бахорги авлодларини кундуз кунлари хам учратиш мумкин, капалаклар 10-14 кун учади, ёз ва кузда нисбатан купрок учади. Кишлашга кетишдан олдин, имаголари пайдо булгандан 2-5 кун утгач, хаво харорати 15,5°С дан ошганда тухум куя бошлайди [1, 10 бет] ,тухум куйиш 7-10 кун давом этади. Тухумларини дарахт баргларини учки томонига 100 тадан 200 тагача куяди. Кишловга кетадиган авлодларини тухумини ургочи капалак шафтоли баргини орка томонига (баъзан олча ва олхурига) олма ва бехида баргнинг устки кисмига ва ёш шафтоли ва нок кучатлари баргларига, ёзги авлодлари тухумларини мева бандларига ёки косачаларига куяди. Битта ургочи капалак 200-400 тагача уруг куяди. Уруглардан 6-8 кундан кейин личинкалар чикади ва ёш усимликларни ички кисмини кемириб 8-12 кундан кейин гумбакка айланади. Кейинги авлод личинкалар хам худди шу тарзда зарарлашни давом эттиради. Fyмбaклик даври 5-12 кун давом этади. Бир авлодни тупик ривожланиши 30 кун давом этади. Бир йил давомида об-хаво шароитларига караб 4-7 та авлод беради. Асосан шафтоли, урик, олхури, нок, олма,

олча, бехи ва дуланани баъзи навларини зарарлайди.

199

ЗАРАРИ. Шафтоли кучатларини зарарлаш давомида, кучат танаси ичида 12-15 см узунликда йул очади, натижада кучат учки томонидан сулиб колади, барглар тушиб кетади, усимлик усиши секинлашади ва букилиб колади: Олма ва нокнинг ёш кучатларида личинка 1 -2 см гача кириб боради, зарарланган кисмлар кораяди ва курийди. Битта личинка 4-5 та кучатни зарарлаши мумкин. Меваларда эса мева бандлари атрофи ва бандлар оркали кейинги меваларга хам утиб зарар келтиради. Данакли меваларни йигиб олгандан сунг, личинкалар уругли меваларга утади ва яна кучатларни зарарлай бошлайди.

Ушбу зараркунанда таркалган майдонларини аниклаш, уларни таркалиб кетишини олдини олиш ва йукотиш учун бир катор чора тадбирларни амалга ошириш лозим.

ШАРК МЕВАХУРИНИ АНЩЛАШ.

Феромон туткичлари ёрдамида плантацияларни текшириш зараркунандани аниклашнинг энг макбул усули хисобланади. Уларни дарахтлар тожига 1,5-2 метр баландликда осиб куйиш керак, улар 5 та кучат учун 1 та туткич куйилади. Х,ар 7 -10 кунда натижа кузатилиб борилади.

Шарк мевахурини аниклаш ва унинг таркалган худудларини аниклаш максадида икки марта текширув утказилади.

Биринчи текширув: шафтоли гуллагандан кейин 10-15 кун утгач, новдалари 5-10 см усиб колганда.

Иккинчи текширув: Зарарланган усимликларни мевага киришидан олдин яъни июл ойининг урталарида.

Текширувда аввал шафтоли дарахтлари, сунгра барча зарарланган дарахтлар куриб чикилади. Икки марта тулик текширувдан сунг усимликлар карантини давлат инспексияси томонидан танлаб текширилади.

ШАРК МЕВАХУРИ ЛИЧИНКАЛАРИНИ АНИКЛАШ.

Шарк мевахурини личинкаларини биринчи аниклашда зарарланган ёш шафтоли

кучатларини кесиб очиб курилади. Зарарланган кучатлар учида 1 -2 та баргларни сулиб,

куриганлиги ва уч кисми букилиб колганлиги билан фаркланади. Иккинчи марта

текширишда зарарланган усимликларнинг ерга тукилган мевалари териб олинади ва

200

текширилади, дарахт силкитилади ва тушган мевалар териб олиниб, ундаги мева капалаклари личинкалари ва куртлар текшириб чикилади. Мева ва кучатларда учраган личинкалар чикариб олинади ва устига кайнок сув куйиб улдирилади, спиртда, адекалон ёки кучсиз тузли эритмада фиксация килинади ва тегишли ёрлик ёпиштирилиб, аниклаш учун карантин инспекциясига юборилади.

Мевалардаги Шарк мевахури личинкаларини аниклаш давомида, карантин булмаган бошка мева куртларини турлари хам учраши мумкин. Бунда 10 турдаги мева куртлари личинкаларни тур таркибларини аниклаш учун аниклагич жадвалдан фойдаланилади. Катта майдондаги бир хил навдаги дарахтларни аниклаш учун хар 10 та дарахтдан биттаси олинади ва 10% майдон куриб чикилади. Кишлокларда 3 гектар 25-50%, томоркалардан эса 50-100 таси курилади. Дарахтлар иккита диаганал буйича курилади. Худудларда киши бошига бир кунда 3 гектар (300 та дарахт), томоркаларда эса 20 та томорка участкаси режа килиб белгиланади. Шарк мевахурини таркалишини олдини олиш, уни учокларини йукотиш, зарарини камайтириш максадида умумдавлат чора-тадбирлари амалга оширилади. Кимёвий воситаларни санитария коидаларига амал килинган холда ишлатиш лозим.

ЗАРАРКУНАНДАГА КАРШИ КУРАШ ЧОРАЛАРИ.

Агротехник кураш усуллари

• Кузда катор оралари шудгор килинади ва кишга кишлаб колувчилари учун кулай шароит колдирилмайди.

• Бахор ва ёзда мунтазам култивация олиб борилиб катор ораларидаги катта кесаклар майдаланилади.

• Оммавий купайиш ва тухум куйишни бошлаганда трихограммани кулланилади.

• Дарахт танасига туткич белбоглар боглаш.

• Феромонлардан фойдаланилса карама карши жинс вакилини тузокка

туширилади.

• Йигиб олинган меваларни согломидан зарарлангани ажратидади.

Шарк мевахури билан зарарланган худудлардан меваларини бошка худудларга чикармаслик, ем сифатида ишлатиш ёки консерва тайёрлаш учун ишлатиш лозим. Меваларни очик хавода куритиш батамом таъкикланади.

REFERENCE:

Б. Мухаммадиев, Ф.Зохидов, Ж.Мамашев. Шарк мевахури карантин хашароти тугрисида тавсиянома 2012 й.

Ш.Т. Хужаев Усимликларни зараркунандалардан уйгунлашган химоя килиш ва токсикология асослари 2014 й.

Saliyeva, R., Musaev, A., & Jumaeva, A. (2019). CLEARANCE OF THE EAST FRUIT BIOLOGY. Academia Open, 1(1).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.