CC BY
12ТДУ 809.155-(0758)
ВОЖАХОИ ЩТИБОСЙ ДАР ТАРКИБИ ЛУГАВИИ ЛА^^АИ ЛАХШ
Каримова М. Д.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Таркиби лугавии лахчаи Лахшро аз руйи баромад ба вохидхои лугавии точикй ва иктибосии арабй, туркй-киргизй ва русй чудо кардан мумкин аст. Аз ин ру, онхоро ба тарики зер оварда, тахлил менамоем:
1. Калимахои точикй. Калимахои точикй-форсй кисми асосии захираи лугавии лахчаи номбурдаро ташкил медиханд. Таърих гувох аст, ки забони точикй ва шевахои он ба давраи нави инкишофи забонхои эронй тааллук доранд. Бинобар ин, фонди лугавии тамоми лахчахои он ба ин давра вобаста аст ва ба гуфти Г. Чураев "асоси боигарии лахчахои чанубии забони точикиро метавон махсули давраи инкишофи забонхои форсй ва точикй хисобид" [11, с. 108].
Лахчаи сокинони Лахшро калимахои точикй, иктибосии арабй, туркй-киргизй ва русй ташкил медихад. Бо вучуди ин, фонди асосии таркиби лугавии нохияро калимахои аслии точикй фаро гирифтаанд. Дар он истилохоти марбут ба сохахои гуногуни рузгори мардум дохил мешавад ва ба истилохоти ягонаи умумиточикй алокаи бевосита дорад, зеро калимахои аслии точикй асрхои аср хамкадами мардуми ин минтака будаанд ва имруз хам истифода мешаванд. Онхо ифодакунандаи мафхумхои рузгордорй, хешутаборй, номи дарахтон, хайвонот, кишоварзй, богдорй, шикор, чорводорй, суннату анъанахои мардумй, асбоби рузгор, номи хунархои мардумй ва истехсолоти онхо (дузандагй, охангарй ва гайра) мебошанд, ки асосан умумихалкианд ва дар хамаи лахчахои забони точикй дида мешаванд. Аз ин чихат, перомуни онхо зиёд таваккуф накарда, факат як мисоли фарккунанда бо калимаи "бача" ин аст, ки ин вожа ба хама маълум аст ва мафхуми писарро мефахмонад, аммо мухити дузабонй таъсирашро ба семантикаи калимахо низ расонидааст ва дар лахчаи киргизони нохия ин вожа маънои нав пайдо кардааст, яъне маънои худро тагйир дода, ба маънои "дугона" меояд, аммо ба маънои писар низ истифода мешавад: бача//дугонабиё! Имруз маъракаи сартарошони писари ман аст. Дар ин мисол ду калимаи точикй бача ва сартарошон дар лахчаи мардуми киргиз истифода шудааст.
Калимахои ин гурухро Х,.Мачидов дар забони адабии муосири точикй ба кабатхои хиндуаврупой, умумиэронй ва сирф точикй гурухбандй карда, нишонахои забонии онхоро дар решагй ё якхичойй ва устувориву пойдории онхо дар таркиби лугавй маънидод кардааст [3. с. 96], ки мо хам ба ин гуфтахо комилан мувофикем.
Дар лахчаи Лахш таърихи баромади калимахои аслии точикй мисли забони адабии точикй аз кабати хиндуаврупой, калимахои умумиэронй ва точикй иборатанд. Калимахое, ки ба кабати хиндуаврупой марбутанд гувохи оннад, ки ин лахча хам аз даврахои кадим калимахои зиёдеро дар худ нигох доштааст: падар, модар, дъхтар, лав, гов, саг, муш, ситора, дърахт, дъ, се, сад, дъсад ва гайра.
К^абати дигар вожахои умумиэронй, ки на танхо дар лахчаи Лахш, балки дар забонхои имрузаи эронй низ дида мешаванд: дъст, пой, сар, дандун, хун, руз, шав, осмун, афтов, бъланд, паст, савз, зард, съфед, сийох, бад, нек, чъшъм, зъмин, шътър, кам, зийод, пас, пеш, бод, борон, шамол, асп, хар, бъз, ов, нун ва гайра, ки ба истиснои хусусиятхои овозй фарки дигаре надоранд, ва ба гуруххои гуногуни мавзуй марбутанд. Кабати дигар вожахои сирф точикй мебошанд, аз кабили чака, тъндар, чърогак, фарбе, хароб, эзор, кърта, хъсър, хъшдуман, чигар, тагсарй, курпа, курпача, зийак, бурйо ва гайра мебошанд.
Дар лахчаи Лахш калимахои аслан точикй дар калима ва иборасозй мавкеи калон доранд. Дар асоси ин калимахо вожахои сохтаю мураккаби зиёде сохта шудааст, ки имруз фаровон истифода мешаванд: дъхтарвара, савзина, фарбехй, хъсърбача, эзорсърхак, зийакпоча, бурйобофй, бодбезак, зъминдор, шамолпано, дърахтзор, говгум ва гайра.
Вожахои маpбyт ба кабагхои хиндуаврупой, умумиэронй ва сирф гочикиро дар лахчаи Лахш ба сохахои гуногуни хаёг аз кабили мафхумхои хешyгабapй, узвхои бадан, ологи мехнаг, анвои Fалладона, набогогу хайвонот, номхои чyFpaфй, сифаги ашё, шумораю, чонишинхо ва Fайpахо мансубанд.
Х,амин гавр, калимахои аслиигочикй дар гаркиби лyFавии лахчаи Лахш макоми махсус дошга, асолаги забонии ин лахчаро нигох медоранд ва асоси лексикию граммагикии лахчаи мазкурро гашкил мекунанд. Теъдоди ин калимахо дар лахчаи мазкур чандон зиёд несганд.
Унсурхои икгибосии лyFаги лахчаи нохия асосан ба забонхои арабй, гуркй - киpFизй ва русй - аврупой иргибог дорад.
2. Калимахои арабй. Калимахои арабй дар гаркиби лyFати забони гочикй, аз чумла, гаркиби лyFавии шевахои забон гаърихи дуру дароз дорад. Гурухи аз хама кадимгарини лексикаи икгибосиро калимахои арабй гашкил медиханд, менависад B.C. Расторгуева [7, с. 151], зеро дар урфу одаг ва дину мазхаби мардуми мингака калимахои арабй фаровон исгифода мешаванд.
Калимахои арабиро дар гашаккули гаркиби лyFати забони гочикй ва лахчахои забони гочикй яке аз сарчашмахо ва восигахои мухим мебошад. Сабабхои асосии он чунин асг:
1. Омадани арабхо ба Осиёи Миёна ва Хуросон ба замоне мувофик буд, ки дар масири гараккиёги забонхои эронй гахаввулоги сифагии мухим ба вукуъ омада буд. Рушди забони форсии миёна, ки аз асрхои IV - и пеш аз мелод давом дошг, дар охирхои асри VII - и мелодй ганаззул ёфга, чойи худро ба забони форсии нав дод [7, с. 151]. Ин забон чи хеле, ки маълум асг, сарришгаи имрузаи забони форсй - гочикй ва дарии АфFOнистон хисоб меёбад [1, с. 276].
2. Дар гули беш аз ду карн ба аз кабули ислом забони арабй забони илму маданияг ва дини миллаги гочик буд.
3. Дар асрхои VIII-XI аллакай холаги дузабонй давом мекард. Назар ба нишондоди академик Б. Fафypaв дар ахди салганаги Тохирихо (солхои 821-873) забони форсии нав кариб баробари забони арабй эъгибор ва ингишор дошг [1, с. 276].
Вокеан, калимахои икгибосии арабй ба забони гочикй гахаввулог овард. Н. Маъсумй манзараи умумии икгибоси вохидхои лyFавии арабиро ба забони гочикй чунин гасвир намудаасг: "ТаFЙиpaги чиддй дар гаркиби лyFавии забони гочикй дохил шудани калима ва иборахои арабй мебошад, ки ин наганхо ба вокеаи гаърихии дар асрхои VII-VIII руйдодавобасга асг, балки раванди дохилшавии унсурхои забони арабй дар гамоми даврахои хаёги гоинкилобии мардуми Осиёи Миёна давом дошг. Ин масъала гаърихан ба вокеаи Осиёи Миёна ва Эронро исгило кардани арабхо ва баъд аз он дар мамлакаг афзудани нуфузи дину забони арабй алокаманд асг. Сиёсаги исгилогарони араб дар бораи чорй кардани дини ислом ва забони арабй ба чойе расида буд, ки арабхоро ба мардуми махаллй хамхона ва хамсоягй мекарданд" [6, с. 131].
Профессор F.Ч,ypаев ба ин масъала дахл карда руйи ин андешаанд, ки икгибоси калимахои арабй агар дар мархилаи аввал аз шакли гуфгугуии забони форсй-гочикй OFOЗ ёфга бошад, минбаъд гавассуги навъи хаггии он давом кардаасг. Аз ин ру, омузиши калимахои икгибосии арабй барои равшан кардани сахифахои гаъриху гашаккули забони гочикй манфиагбахш асг. Омузиши калимахои икгибосии арабй аз руйи маводи шевахои гочикй боз хам ахамияги мухим касб мекунад, зеро шевахо нисбаг ба забони адабй дар ин бобаг низ гафрикаи мухим дорад. Ин асг, ки баъзе чихагхои калимахои арабй дар гагкикоги F.Ч,ypаев (10, с. 1975), рисолаи Т.Максудов [4, с. 55-60] ва баррасии С. Хоркашев [9, с. 13-14] зикр шудаанд, аммо шевашиносони гочик доир ба масъала гахлили вохидхои лyFавии арабй дар лахчахои Лахш гуфган мумкин асг, ки го хол мудохила накардаанд.
Вохидхои лyFавии арабй дар гаркиби лyFавии лахчахои Лахш дар гули асрхо хамчун як кабаги асосии лексикй исгифода шуда, дорои ба як кагор хусусиягхо мебошанд:
1. ^исме аз вохидхои лyFавии арабй ба унсурхои умумигочикй мансубияг пайдо карда, дар гуйиши мардуми нохия аз чихаги микдор хеле зиёданд. Ин кабил вохидхои лyFавй дар лахчаи киpFиззабaнaни нохия низ дида мешаванд ва нисбаг ба забони адабии гочикй ва шевахои гочикй бешгар бо таFЙиpи гаркиби овозй дучор шудаанд. Онхо барои ба вучуд омадани мухити дузабони бевосига кумак менамоянд. Ба мисли: адолаг - адилет, адабиёг -адабийат, арз - аръз, кимат - къмбат, муаллим - мугаллим, мушкил - мушкул, нияг - неет, умр - омур, розй - ъразъ, охир - акыр, макгаб - мектеп, кигоб - китеб, макон - макан,
вакил, фаъол - фаал, мисол - мисал, кудрат - худрет, кадим - кадым, конун, сафол - сапал, такдир - такдър, бетааб - бетап, канд - кант,аъзо - азза, махкул - маакул, асл - асил, ароба -арава,амал - эмел ва Fайра. Дар гуфтори точикони нохия асосан варианти умумиточикиашон истифода мешаванд.
2. Дар гурух^ аз калимахои арабй овозхои халкии руякии "ъайн" (£) ва "хо-и хуттй" (¿), ки хоси забони арабй мебошанд, истифода мешаванд, ки дар лахчаи Лахш нисбатан суст талаффyз мешаванд. Овозхои мазкyр ба тyфайли забони арабй ва дар хайати вохидхои лyFавии арабй ба лахчаи Лахш ворид шyдаанд: каъба,маърака, феъл, хаким, кахр, лахм, хърмат, мъхочир, акл ва Fайра. Овози "ъайн" (£) дар лахчаи кирFизон асосан талаффyз намешаванд. Барои мисол: каъба - кебе, феъл - пеел, маърака - мереке. Овози "хо-и хуттй" (¿) хам дар лахчаи кирFизон назар ба точикон хеле суст аст: кахр - каръ, хаким ^акем ва Fайра.
3. ^исме аз калимахои арабй ба конуниятхои савтии лахчаи Лахш вобаста шуда, кутох талаффузшавй ва ё ихтисоршавй аз чунин хусусиятхост: хукумат - хъкъкмат, манзъл -манзил, монир - мухочир, оли - холо ва Fайра.
Аз далелхо бармеояд, ки калимахои иктибосии арабй назар ба вохидхои лyFавии туркй барвакттар ба лексикаи забони точикй ворид гашта, дар лахчаи мардум низ барвакт истифода шудааст. Онхо хама пахлухои зиндагии моро инъикос менамояд ва дар лексикаи лахчаи Лахш чунон мавкеъ гирифтанд, ки хам муродифхои точикй ва хам муродифхои кирFизияшон дар истеъмоланд. Масалан, вохиди лyFавии "фахм" дар лахчаи мардуми нохия дар шакли "паам II фам" истифода мешавад. Мисол, уйаг одами автапамай, хичи паам надора.
Вожаи дигари арабие, ки дар лахчаи мардум хело фаъол аст, "улфат" (Ч,т., Лахш, ^ш.). мебошад. Маънои аслии ин вожа дар ФЗТ чунин аст. 1. Унс пайдо кардан бо касе; дустй, ошной. 2. хамнишин, хамсухбат, хамкадам: улфат шудан бо касе; улфат шудан бо чизе, одат кардан ба чизе, мубтало шудан аст (8, с. 373). Дар байни мардум бо вожаи "ълфат II улфат" машхур аст. Танхо маънои одами "хамдам, хамнишин, дуст"- ро дорост: улфат // ълфатии хуб ёфтайи, ика пър гап мезанй .
Х,аминро бояд гуем, ки вохидхои лyFавии арабй дар лахчаи мардуми Лахш дар хамаи навъхои феълии забони арабй истифода мешавад. Аз чумла, бо калимахои "таъин, таъниб": эй дъхта, ачат чи кора ика таъин-т кард? (Ч,т.); да хами корои кардагит хама дар таъчиб уфтод.
Лахчаи Лахш аз вожахои арабие, ки барвакт ба забони точикй ва лахча ворид гаштаанд, бой аст ва асосан дар сохаи дин, истилохоти маориф ва маънавиёти мардум истифода мешаванд, ки хеле зиёд буда, хусусияти оммафахмй ва умумиистеъмолй доранд.
3. Калимахои турки - киргизй. Дохил шудани вожахои туркй - кирFизй ба таркибй лyFавии забони точикй аз асрхои XVI - XVII маншаъ мегирад. " Шеваи чанубй аз бобати фаро гирифтани калимахои туркй (асосан yзбекй ва кирFизй) як хел нестанд. Агар лахчахои мазкурро дар ин бобат ба дарачахо таксим кардан чоиз бошад, пас чойи аввалро бу гурухи ^аротегин дода, лахчахои каротегинии Х,исор, вахёю каротегинй ва куло6иро паси хам баъди он гузоштан мумкин аст. Ин ба сабабхои таърихй, иктисодй, худуди чyFрофй ва f. зич алокаманд мебошад" [12, с. 283]. Дар хакикат калимахои туркй - кирFизй дар лахчаи Лахш хеле зиёд ба чашм мерасад, ки байни точикону кирFизон муштарак хизмат карда, мухити дузабониро пуркувват ва мусоидат мекунанд. Вохидхои лексикии тyркй-кирFизй дар лахчаи мазкур ба воситаи хамзистии точикону кирFизон ва муносибатхои дycтона ворид шудааст. Дар даробари ин ба лахчаи токикони Лахш калимахои тyркй-кирFизй тавассути муносибатхои хешутаборй низ ворид шудааст. ^исме аз калимахои тyркй-кирFизй барои дигар лахчахои забони точикй хусусияти умумиистеъмолй доранд, ки ба унвони мисол вожахои авсакол, кош, кърут, кътан, ойлик, кайла, катък, чъмчък, байтал, аЙFър ва Fайраро овардан мумкин аст. ^исми дигари вохидхои лyFавии тyркй-кирFизй, ки хоси лахчаи Лахш мебошанд ва баъзеи онхо дар минтакахои алохидаи шеваи чанубй истифода мешаванд: ташдевол, кесакдевол, башдевол, алабел, каракузгун, кулкунтай, когучкон, аFиёк, йаFър, корс ва Fайра.
Калимахои мазкурро аз руйи ифодаи маъно ва мафхум ба гуруххои мавзyии зерин таксим мешаванд:
а) истилохоте, ки марбут ба асбобу олотхои рузгоранд: калок -савок, капкок -сарпуша, отанг - ресмон, кукан -ресмоне, ки бараю бичаи чорворо дар айлок мебанданд, то ки модарбузхояшонро душанд, сокуташ // сукисанг - огурак, ашкал- ташкал - молхои майда- чуйдаи рузгор, кадак.
б) истилохоти марбут ба девор: коргондевол (кургандевол), ташдевол (сангдевол), кесакдевол( кулухдевол), башдевол(сардевол) ва гайрахо.
в) истилоххои марбут ба сохаи чорводорй: къшкор- гусфанди нар, тъкълй -гусфанди дусола, серка - бузи нар, алабел - чорвое, ки миёнаш сафеду сиёх аст, байтал -аспи модина, бъкка - букка, аЙFър - аспи нар, късир - нозой, яъне соле, ки чорво насл намедихад, он сол онро късир мегуянд.
г) истилохоти марбут ба парандагон: чандълоч -саъба, калдърFач- досак, куш-каргас, каракузгун- парандаи харомхурак, бургут - укоб, сасъккукук - кукупуш, кулкунтай // фанкънак // бозиргун, когучкон- кабутари кабут, чакчаFай - як намуди паранда шабехи гунчишк, кеклик - кабк, уулар - хуллор, ордок - мургобй, чъмчък-гунчишк ва гайра.
г) истилохоти марбут ба хурока: кок // как - хушккардаи ягон мева, чем, кайла-
гуштбирён, катък-чакаи сусткардашуда, курут - чаккаи хушкондашуда, аFиёк - равган, кумоч - навъи нон, туз -намак ва амсоли инхо.
Дар лахчаи Лахш як идда калимахои серистеъмоли киргизй дар муомилот аст, ки онхо аз руйи мансубияти гуруххои лексикй - грамматикй ба исмхои моддию маънй мансубанд. Ба ин гурух метавон вохидхои лугавии ташбака (сангпушт), ташбука (гусолаи наринаи яксола), суFалак (шумшук // бисёрхур), айл (махалла), атаандаш (рашк), чок (лахчаи оташ), йърFа (аспи чобукдав), йаFър (захми шудани пушти асп ё хар), сачок, эм,чапайй (ёбойй), аркавара, асий (махлул), арнап, аркан (пушт), ая (эхтиёт), гуру чер( асбобу анчом), ишбошй (огози кор), корс (тез), кия (гардиши рох дар кух) ва гайраро ворид намуд.
Дар натичаи зиндагии дуру дарози якчоя, муносибатхои наздики дустона, хешутаборй, хамкорй ва хамсоягии ин ду халкхо барои иктибос шудани унсурхои забонй (аз забони точикй ба киргизй ва аз забони киргизй ба точикй) шароит ба вучуд омада буд. Чунин шароит ба раванди иктибосшудани калимахои забони киргизй таъсири калон бахшид: тантък, йош, йанга, ата, сузма, епчил, езма, тентак, тузук, кайрок, кълъч, къйък, кълък, кара, булок, мугамър, мактанчак, мактов аз кабили хамин гуфтахост.
^амин тарик, калимахои иктибосии туркй - киргизй як кисми асосии таркиби лугавии лахчаи нохияи Лахшро ташкил карда, дар ташаккули кабатхои лугавии лахча сахми муайян доранд ва доираи истеъмолашон васеъ аст. Онхо барои ба вучуд омадани мухити дузабонй унсурхои мухими лугавй мебошанд.
4. Калимахои русй - аврупой. Ба забони адабии точикй ва шевахои забони точикй ворид шудани калимахои иктибосии русй - аврупой хануз аз асри XIX сар шуда буд.
Бояд зикр намуд, ки дар даврони хокимяти шуравй аксари маводу санадхои расмй -давлатй, аз чумла, номхои хуччату овезахо, мактабу маориф, духтуру дорухонахо, дехаю, кучахо ба таври мачбурию бидуни хохиши мардум иваз карда шуда буданд [2, с. 29]. Ин калимахои иктибосии русй таъсири худро ба лахчаи нохияи Лахш низ гузоштааст.
Дуюми сентябри соли 1920 дар Бухоро инкилоби болшевикй галаба мекунад. Лахш то галабаи октябр тобеи мири Гарм буд. Баъди инкилоб он хамчун туман ба хайати хамин вилоят дохил гардид. Аввалин органхои хокимяти шуравй дар шакли шуърохо ва ревком -комитети инкилобй солхои 1925-1926 ташкил карда шудаанд. Натичаи кори зиёди ташвикотию таргиботй ва фахмондадихии онхо буд, ки дар соли 1930 як кисми камбагалони туман дар ТОЗ (товарищеская обработка земли) муттахид гардидаанд. Дар як муддати кутохе дар хамаи кишлокхои нохия колхозхо ташкил шуда, номхои кишлокхо аз точикй ё киргизй ба русй баргардонида шуд, ки онхоро дар чадвал ба тарики зайл овардан мумкин аст. Мисол: Пилдони Боло- Берия, Чубай- Куйбышев, Сайрон- Кызылюлдуз, Девона - Большевик ва г.
Масалан, калимаи "павър" аз калимаи иктибосшудаи "повар"- и русй буда, ба чойи ибораи "ошпаз", вожахои ъстадион (стадион), пошта (почта), фасон (олуфта), семъчка (офтобпараст), търактър (трактор), салони (бодиринги шур), телевизор (чахоннамо), мошина (машина), халаделник (яхдон), паставка (такмон), тифал (тэфаль), пълатинса
(дастмол), паталок (шифт), пърчатка (дастпушак), палтун (пальто), папрос // папирос (тамоку), самалут (хавопаймо) ва монанди инхо ба кор мераванд.
Гайр аз калимахои русй - аврупоии мазкур истилохоти зиёдеро мушохида кардан мумкин аст, ки хамаруза дар гуйиши минтакаи Лахш истифода мешавад: сумка, поезд, касета, трайник, съвет, разетка, лампучка, кърасин, саралка, бензин, афтобус, пенса, позна, бастаночки, кастун, шапкат, шълапа, бути, халат, ъштан (шытаны), бакал, каструл, плита, вилках, пол, карниз, барер, веранда, лесниса, стияшка. Мисол, барои ин кор хела позна шид, поез рафт, оли фойида надора, нашава асте нашава: барои ин кор хело дер шуд, поед рафт, суде надорад, рафту нашавад- бигзор нашавад!
Ба хамин тарик, калимахои иктибосии арабй, туркй- мугулй ва русй - байналмилалй ба забони гуфтугуйии лахчаи минтака ворид шуда, мувофики конуну коидахои фонетикии лахча тагйири шакл намуда, дар муносибат ва муошират эхтиёчи мардумро конеъ мегардонданд.
Адабиёт
1. Джураев Г. Взгляд на современный процесс таджикских говоров/Вопросы языковедения /Г. Джураев.-Душанбе, 1976. - 108.
2. Маумацонов О. Топонимияи русии Ромит. Суханпарвар (Мацмуаи илмй) / О. Маумацонов.-Душанбе: 2015. - 30 с.
3. Мацидов X. Забони адабии муосири тоцик. Ч.1. Лугатшиносй /Мацидов. -Душанбе: 2007. - 242 с.
4. Мацидов X. Калимауои ицтибосии арабй дар забони тоцикй //Маърифат, №7,8 /Мацидов. -Душанбе: 1999. - 61 с.
5. Мацсудов Т. Баъзе хусусиятуои калимауои арабй, туркй - узбекй дар шевауои тоцикони Исфара // Тил ва адабиёт масалалари / Т. Мацсудов.- Ленинобод, Вып. 34. - 1970. - 163 с.
6. Маъсуми Н. Мировоззрение и мастерство / Н. Маъсуми. - Душанбе: Ирфон, 1966. - 131 с.
7. Расторгуева В. С. Опыт сравнительного изучения таджикских говоров /В.С. Расторгуева. - М.: Наука, 1964. -151 с.
8. Фаруанги забони тоцикй (аз асри Х то ибтидои асри ХХ): -Москва: Сов. энциклопедия, 1969. ц.1. - 951 с., ц.2. - 1904 с.
9. Хоркашев С. Баррасии лингвистии гуруууои мавзуии таркиби лугати лауца /Хоркашев С. - Душанбе: Маориф, 2015. - 233 с.
10. Цураев F. Назаре ба цараёни имрузаи шевауои тоцикй /Масъалауои забоншиносй /F. Цураев. -Душанбе: 1975. - С. 152 - 165.
11. Цураев F. Лексика //Шеваи цанубии забони тоцикй. ц.1 /F. Цураев. -Душанбе: Дониш, 1980. - 283 с.
12. Шеваи цанубии забони тоцик Цураев F. Лексика // Шевауои цанубии забони тоцикй (Проспект) / F. Чураев. - Душанбе: Дониш, 1980. - 201 с.
ВОЖАХРИ ЩТИБОСЙ ДАР ТАРКИБИ ЛУГАВИИ ЛАХЧАИ ЛАХШ
Лахчаи сокинони минтакаи Лахшро калимахои аслии точикй, иктибосии арабй, туркй-киргизй ва русй ташкил медихад. Бо вучуди ин, фонди асосии таркиби лугавии нохияро калимахои аслии точикй фаро гирифтаанд. Вохидхои лугавии арабй дар таркиби лугавии лахчахои Лахш дар тули асрхо хамчун як кабати асосии лексикй истифода шуда, дорои ба як катор хусусиятхо мебошанд, ки дар макола оварда шудааст. К^сме аз вохидхои лугавии арабй ба унсурхои умумиточикй мансубият пайдо карда, дар гуйиши мардуми нохия аз чихати микдор хеле зиёданд. Ин кабил вохидхои лугавй дар лахчаи киргиззабонони нохия низ дида мешаванд ва нисбат ба забони адабии точикй ва шевахои точикй бештар бо тагйири таркиби овозй дучор шудаанд. Дар хакикат калимахои туркй - киргизй дар лахчаи Лахш хеле зиёд ба чашм мерасад, ки байни точикону киргизон муштарак хизмат карда, мухити дузабониро пуркувват ва мусоидат мекунанд. Вохидхои лексикии туркй-киргизй дар лахчаи мазкур ба воситаи хамзистии точикону киргизон ва муносибатхои дустона ворид шудааст. Калимахои иктибосии русй баъди галабаи Октябр дар гуйиши мардуми халк гузашта, баъдтар хамчун забони давлатй истифода шуд. Дар аксарияти корхонахо русхо сардор буданд. Бо мурури замон, бидуни хохиш калимахои русй чойи лахчахои точикию арабй ва киргизиро гирифтанд.
Калидвожахо: точикй, арабй, русй, туркй-киргизй, Лахш, гуйиш, муштарак, дузабонй, калима, забон, микдор.
ЦИТИРОВАННЫЕ СЛОВА С ДИАЛЕКТСКОЙ ТОЧКИ ЗРЕНИЯ В ЛЕКСИКЕ ЛАХШСКОГО ДИАЛЕКТА
Диалект жителей Лахшского района состоит из исконных таджикских, арабских, турецко-киргизских и русских слов. Однако основную лексику района составляют исконно таджикские слова. Арабские лексические единицы в лексическом составе лахшских диалектов веками использовались в качестве основного лексического пласта и имеют ряд характеристик, представленных в статье. Некоторые арабские лексические единицы относятся к общетаджикским элементам и весьма многочисленны в речи жителей района. Такие лексические единицы встречаются и в диалекте кыргызскоязычных жителей района, и они подвержены большему изменению голосового состава, чем таджикский литературный язык и таджикские стили. На самом деле в
лахшском диалекте много турецко-киргизских слов, которые служат совместно между таджиками и кыргызами, укрепляя и облегчая двуязычную среду. Турецко-киргизские лексические единицы вошли в этот диалект благодаря сосуществованию таджиков и кыргызов и их дружеским отношениям. После победы Октября слова русской цитаты вошли в народную речь, а позже она использовалась как государственный язык. Большинство предприятий возглавляли русские. Со временем русские слова заняли место таджикско-арабских и кыргызских диалектов.
Ключевые слова: таджикский, арабский, русский, турецко-киргизский, лахшский, речь, совместный, двуязычный, слово, язык, количество.
CITATED WORDS FROM THE DIALECT POINT OF VIEW IN THE VOCABULARY OF THE LAKHSH DIALECT
The dialect of the inhabitants of the Lakhsh region consists of native Tajik, Arabic, Turkish-Kyrgyz and Russian words. However, the main vocabulary of the region is made up of native Tajik words. Arabic lexical units in the lexical composition of the Lakhsh dialects have been used for centuries as the main lexical layer and have a number of characteristics presented in the article. Some Arabic lexical units belong to common Tajik elements and are very numerous in the speech of the inhabitants of the region. Such lexical units are also found in the dialect of the Kyrgyz-speaking inhabitants of the region, and they are subject to a greater change in the vocal composition than the Tajik literary language and Tajik styles. In fact, there are many Turkish-Kyrgyz words in the Lakhsh dialect that serve together between Tajiks and Kyrgyz, strengthening and facilitating the bilingual environment. Turkish-Kyrgyz lexical units entered this dialect due to the coexistence of Tajiks and Kyrgyz and their friendly relations. After the victory of October, the words of the Russian quotation entered the folk speech, and later it was used as the state language. Most of the enterprises were headed by Russians. Over time, Russian words took the place of the Tajik-Arabic and Kyrgyz dialects.
Keywords: Tajik, Arabic, Russian, Turkish-Kyrgyz, Lakhsh, speech, joint, bilingual, word, language, quantity.
Дар бораи муаллиф
Каримова Мастона Дилбаровна
Номзади илмхои филологй, дотсенти кафедраи умумидонишгохии забони точикй Донишгохи давлатии омузгории Точикистон ба номи С. Айнй
734003, Ч,умхурии Точикистон, ш. Душанбе, х. Рудакй, 121 Тел.: (+992) 908 82 54 54 Е-mail: mastona1976@mail. ш
Об авторе
Каримова Мастона Дилбаровна
Кандидат филологических наук, доцент общеуниверситетской кафедры таджикского языка
Таджикский государственный педагогический
университет имени С. Айни
734003, Республика Таджикистан, г. Душанбе,
пр. Рудаки, 121
Тел.: (+992) 908 82 54 54
Е-mail: mastona1976@mail. ш
About the author
Karimova Mastona Dilbarovna
Candidate of Philological sciences, associate professor of the department of Tajik language Tajik State Pedagogical University named after S. Ayni
734003, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Rudaki Ave., 121 Ph.: (+992) 908 82 54 54 E-mail: mastona1976@mail.ru
