CC BY
51ТДУ 8G9.155.G+8G2.G
НАЦШИ ИСТИЛОХОТИ ЩТИБОСИИ МАОРИФ ДАР ТАРКИБИ ЛУFАВИИ ЗАБОЩОИ ТОЧДКЙ ВА АНГЛИСИ
Хамроев Ц. М.
Донишгоуи давлатии Бохтар ба номи Н. Хусрав
Х,ар як забон дар раванди рушду такомyли таърихии худ тадричан мyкаммал мегардад. Раванди тахаввулу такмили забон, ки бо фаъолияти хамарузаи инсон, бо рушди хаёти иктисодй, ичтимой, сиёсй ва мадании чамъият алокаи ногусастанй дорад, аслан, дар таркиби лугавй ва сохти дастурии забон амал менамояд. Ии чараён инчунин ба равобити байнихамдигарии гуруххое, ки ба забонхои мухталиф муколама мекунанд, низ алокаманд аст.
Дар натичаи рушди пайвастаи чомеа, ба вучуд омадани ашёву падидахои нав мафхумхои мутобики онхо пайдо шуда, бо номбаршавии онхо дар таркиби лугавии забон вожахои нав низ ворид мешаванд. Агар аз як тараф, вожахои нав дар заминаи таркиби лугавй ва сохти грамматикии худи забон пайдо шаванд, аз тарафи дигар, бо омилхои мухталиф аз дигар аз забоихо иктибос мегарданд. Ба хамин тарик унсурхои лугавии як забон ба дигар забон гузашта, пайваста истеъмол ва хазм мешаванд ва бо гузашти вакти муайян ба вохидхои лугавии худй мубаддал мегарданд. Иктибос асосан дар натичаи муносибати фархангй, сиёсй, иктисодй ба амал меояд ва яке аз усулхои бойшавии таркиби лугавии хар забон аст.
Забон бевосита аз усулхои калимасозии дохилизабонй ва аз хисоби забонхои дигар такомул ва рушду нумуъ меёбад. Агар вожа ва ё истилох натавонад маънии истилохии хешро баён созад, мачбур мешавад, ки чои худро ба вожа ва ё истилохи забони бегона чун истилохи иктибосй бидихад. Х,амин тавр, дар зер рочеъ ба мавкеи истилохоти иктибосй сохаи маориф дар забонхои мукоисашаванда таваккуф менамоем.
Истилохоти иктибосй дар забони тоники. Иктибосшавии вожаву истилохоти забони дигар дар забони точикй аз даврахои кадим ибтидо гирифта буд ва то имруз таъсири он идома дорад. Чи тавре ки дар боло ишора намудем, иктибоси вожагону истилохот аз забонхои дигар яке аз манбаъхои асосии гановати таркиби лугавии забони точикист.
Муносибатхои иктисодиву фархангии беш аз хазорсолаи мардуми форсизабон бо юнониёну хиндувон, арабхову туркхо ва кавмхои дигар дар таркиби лугавии забони точикй таъсири беандоза гузоштаанд. Иктибосот ва ё калимахои гайр мачмуи калимахоеанд, ки аз дигар забонхо ба забони точикй ворид гардидаанд.
Дар илми забоншиносй ду навъи иктибос ва ё карзгирй маъмуланд:
а) царзгирии дохили забони. Дар ин навъи карзгирй аз имконоти дохилии забон истифода бурда мешавад. Яъне барои ифодаи мафхум ва ё падидахои нав аз калимахои дохилии забон, аз лахчаву шевахои минтакахои гуногуни амалкунандаи худи забон истифода мегардад. Дар мавриди аввал ин навъи карзгирй ба сурати калимахои омиёна намоён мешавад, ки баъдтар мавриди пазириши ахли забон карор мегирад.
б) царзгирии хорицизабонй. Ин навъи маъмултарини карзгирй буда, дар он барои ифодаи мафхуму падидаи нав калима ё ибора бештар аз забони дигар гирифта мешавад. Х,амчунин дар ин навъи карзгирй маъно ва мазмуни калима ва ё ибораи забони карздиханда бо калима ё ибораи забони карзгиранда ба тарзи тарчумаи калима ба калима ифода мегардад
Тарчумаи карзиро дар илми забоншиносй «калька» меноманд. Дар бораи мафхуми иктибосот ва ё тарчумаи карзй олимону забоншиносон фикру акидахои зиёде иброз доштаанд. В.М.Дерибас тарчумаи карзиро чунин шарх медихад: «интиколи маъно ва сохти калимаи забони дигар бо воситаи манбаъхои забони модарй . Забоншиноси амрикой Уриэл Вайнрах бошад, тарчумахои карзии нахвиро «иктибосхои тарчумашуда» (loan translation) меномад [4, с. 111].
Иктибосот аносири лугавиву савтй ва маъноиву дастурии аз як забон ба низоми забони дигар воридгашта буда, якчоя бо калимахои аслй таркиби лугавии забонро ба вучуд меоранд ва ганй мегардонанд. Аз ин ру иктибос аз тарчумаи карзй бо он фарк мекунад, ки дар
тарчумаи карзй маъно ва мазмуни калимаи гайр бо ёрии воситахои лугавй ва сарфу нахвии забони карзгиранда ифода меёбад.
Дар забонхои точикиву англисй чун дигар забонхои хинду-аврупой калимоту истилохоти иктибосшуда зиёд аст. Дар забонхои точикиву англисй вожахои иктибосй (аз забонхои гайриэронй ба точикй: аз арабй, туркй, русй; аз забонхои лотинй ва фаронсавй ба англисй) ба мушохида мерасад. Иктибосхои гайриэронй аз забонхои дар боло ёдшуда ба таври мустаким ба забони точикй ворид гардидаанд. Бинобар он ин кабил вожахо хам дар шакл ва хам дар маъно аз нигохи точикй маънидод карда мешаванд. Вожаву истилохоти иктибосй як бахши мухими лугати хар як забонро ташкил дода, дар ифодаи мафхумхои зиёди мушаххас ва маънй ба кор мераванд.
Ин гурухи истилохот тайи замонхои гуногун ба забонхои точикй ва англисй ворид гардида, иллати аз байн рафтан ва ё ба фаромушй расидани шуморе аз вожахои бунёдии ин забонхо гардидааст. Агар бархе аз калимахо вожахои аслии точикй ё англисиро табдил карда бошанд, гурухи дигар хамчун мафхумхои нав, ки муодилхои точикй ва англисй надоштанд, пазируфта шудаанд. Яке аз вежагихои истилохоти иктибосй аз он иборат аст, ки онхо дар оханг ва савтиёти забони точикй ё англисй мутобик мегарданд.
Халкхои точику англис аз даврони кадим бо дигар халку миллатхои хамчавору хамсархад ва берун аз он равобити ичтимой, сиёсй, иктисодй, тичоратй, маданй, харбй ва гайра доштанд, ки он сабаби ба забонхои зикршуда иктибос гардидани калимоти дигар забонхо дар хамаи даврахо ба шумор мерафт.
Агар дар таркиби лугавии забони точикй микдори зиёди калимоти аз забонхои арабиву русиро мушохида намоем, пас дар забони англисй бештари калимахо аз забонхои лотиниву юнонй ва франсавиву олмонй ба чашм мерасанд.
Аз забонхои дигар иктибосшавии калимоту истилох барон хар як забон рохи табий ва конунй буда, барои боз хам рушду гановат ёфтани таркиби лугавии забои имкониятхои зиёд фарохам месозад. Ба забонхои точикиву англисй асрхои аср аз дигар забонхо калимахои зиёде ворид гардида, кисми беши калимахои иктибосшуда бо таъсири конунхои хоси забонхои зикршуда то андозае ба тахаввул дучор шуда, дар раванди истеъмол ба катори калимахои худй дохил мубаддал гаштанд. Дар харду забон хам як микдор истилохоте мавчуданд, ки аломати иктибосии онхо мушохида нагардида, дар катори калимахои точикиву англисй амсоли калимахои дигари дохили забон истеъмол мешаванд, ба монанди мактаб, донишгох, донишкада, school, university, institute ва г., хол он ки истилохоти зикршуда аз чихати баромади худ ба забонхои арабй, юнонй, лотинй ва франсавй мансубанд.
Аз ин ру, мо дар зер аз он истилохоти "маориф"-е ёдовар мешавем, ки дар таркиби лугавии забонхои точикиву англисй ба сифати калимот ё истилохоти иктибосй маъмуланд.
Истилохоти аз забони арабй иктибосшуда. Яке аз бахшхои мухими истилохоти забони точикиро вожахои арабй ташкил медиханд. Калимахои арабй дар забони точикй сохахои гуногун, аз чумла, сохаи маорифро фаро мегиранд. Аз эхтимол дур нест, ки бештари вожахои арабй дар забони точикй ба ивази калимахои бунёдии ин забон, ки дар даврахои таърихии ташаккули забонамон мавриди истифода карор доштанд, омада бошанд. Таърихи гурухи вожахои аз ёд рафтаи забони точикиро аз осорхои пахлавй, авестой ва сугдиву бохтарй муайян кардан имкон дорад. Зарурати пазириши ин кабил истилохоти иктибосшударо аз тарики робитаи мустакими арабхо бо мардуми эронинажод бояд донист. Ба андешаи мо, иктибоси вожахои арабй дар забони точикй аз як тараф, падидаи мусбат бошад, аз тарафи дигар, дар баъзе мавридхо хамчун падидаи манфй арзёбй хохад шуд. Он истилоххое, ки барои ифодаи маънохои нав ба забони точикй ворид гардидаанд, бешубха дар гановати лугати забони точикй накши мухим доранд. Аммо он идда калимоте, ки бар ивази вожахои бунёдии забони точикй иктибос шудаанд, иллати аз байн рафтани бисьёре аз калимахои ин забон гардиданд, ки тайи хазорсолахо дар хизмати ин забон буданд. Ин омил боиси аз байн рафтани чандин истилохоти нодири забони точикй гардид. Пас аз футухоти ислом дар Шарки Наздику Миёна забони арабй хеле ривоч ва густариш ёфта, макоми забони байналмиллалиро аз худ намуд. ^исми бештари иктибосоти арабй ба давраи ташаккулу тахаввули забони адабиву илмии форсии дарй рост меояд.
Раванди ба таркиби лугавии забони точикй иктибосшавии калимот ва ибороти арабй аз асрхои VII-VIII, яъне аз давраи Эрону Осиёи Миёнаро истило кардани арабхо маншаъ гирифта, то инкилоби Октябр идома ёфтааст. Истилогарони араб дар кишвархои забтнамудаи
худ дини ислом ва забони арабиро мачбуран бо хар poxy усул чорй мекарданд ва фаъолияти давлатй ва маъмуриву идорави бо забонй рохандозй мегардид. Ба таркиби лугавии забони точикй иктибос шудани вохидхои лугавии арабй дар хамаи даврахо хусусияти якранг надошт. Дар тули асрхои IX—X дар хоки Мовароуннахр ва Хуросон бо сабаби он ки забони точикй хамчун забони умумихалки шакл гирад, мачбур буд, ки дигар лахчаву гуйишхо ва забонхо, аз чумла бо забони араби мукобилат кунад. Дар давоми асрхои VIII—X дар байни ахли фазлу дониш хам омухтаии забони арабй ва бо он асархои илмиву таърихй ва бадей эчод намудан ва китобат кардан ба расмият даромада буд ва омили мазкур дар навбати худ ба раванди ба забони точикй иктибос шудаии калимахои арабй таъсири калон гузошт. Сабаби дигаре, ки чараёни ба забони точикй ворид гардидани вохидхои забони арабиро тезондааст, ин тарчума ба шумор мерафт ва дар садаи X, пас аз ба забони точикии дарй гузаштани тамоми фаъолиятхои давлатй ва маъмурй, сиёсй ва харбй, маданй ва адабй як микдор асархои илмиву таърихии ба забони арабй иншошуда ба забони точикй тарчума гариданд. Ба хамин тарик, дар асрхои IX—X дар шароите, ки забони точикй бо дигар забонхо мукобилат карда, дар ин мубориза таркиби лугавии худро аз хисоби калимахои иктибосй такмил дод.
Х,амаи он истилохоти арабие, ки дар зер ёдовар мешавем ба истилохоти сохаи маорифи забони точикй таалук доранд. Онхо аз як калима иборатанд, вале баъзе аз истилохоти соддаи арабиасос бо муодилхои англисии худ дар колабхои сохта, мураккаб ва ё таркибй мустаъмаланд мегарданд, ба монанди: мактаб, дарс, тахсил, маълумот, дониш, дарк, имтщон, ирода, иншо, истеъдод, китоб, лавщ, лоща, мадраса, метод, хирад, ацл, илм, зе%н, заковат, хирадманд, фа^миш, илм, омузгор, боакл, заковатманд; science, mind, clever, school,;intelligent,understanding, researcher, teacher, teaching, beginner, manager ва f.
Таъкидаш бачост, ки дар таркиби лyFавии забони муосири точикй микдори зиёди истилохоти иктибосии мансуби "маориф"-ро метавон мушохида намуд, ки аз забони арабй ворид шудаанд. Аз нуктаи назари пайдоиши таърихй истилохоти иктибосшудаи арабиро метавон ба ду гурух чудо намуд: 1) истилохоти иктибосие, ки хам дар точикй ва хам дар забони арабй мафхумхои сохаи маорифро ба сифати истилох ифода мекунанд; 2) истилохоти иктибосии арабие, ки пасон дар забони англисй маънии ситилохиро ба худ гирифтанд.
Дар раванди тахкик истилохоти арабие дарёфт гардиданд, ки дар забоншиносии муосир аз даврони кадим ба сифати истилохи сохаи маориф истеъмол мегардиданд: дарс (калимаи арабй дар шакли исм)- дарс, раванди таълиме, ки омузгор мактаббачагонро аз руйи китоб таълим медихад; мавзуе, ки омузгор аз руйи китоб хондан, навиштан ва харф заданро мефахмонад; таълим (калимаи арабй дар шакли масдар) -таълим додан, дониш гирифтан, тахсил карданд, хондан ва навиштанро ёд гирифтан, дуруст ва бурро харф заданро ифода мекунад; тахсил (калимаи арабй дар шакли масдар) -натичаи комёбй, таълим, тахсил кардан, дониш гирифтан; хат (калимаи арабй дар шакли исм) -хат, рах, каллиграфия; илм (калимаи арабй дар шакли масдар) - дониш, муайян намудан, фикр, дарк; огох намудан, таълим; варак (калимаи арабй дар шакли исм) - барги дарахт; коFаз, вараки китобхо ё дафтар; лавх (калимаи арабй дар шакли исм) - ашёи хамвори аз санг ё дарахт, устухон ё металл сохташуда, ки дар он метавон навишт. Лавха инчунин истилохест, ки дар сохаи маърифат истифода шуда, ба он тавзехоти зикршуда мувофик аст. Доираи истеъмоли истилохи мазкур дар забони муосири точикй хеле махдуд буда, бештар дар такриби истилохибораи «тахтаи синф» мушохида мешавад; имтихон (калимаи арабй дар шакли исм) - имтихон, имтихон гирифтан, аз ягон мархалаи озмунхо барои ба хадафи худ расидан, аз монеахо гузаштан; мактаб (калимаи арабй дар шакли исм) - мактаб, чое, ки дар талабагон ба раванди таълим машFyланд; чое, ки навиштан, хондан, фикр карданро таълим медиханд; мадраса (калимаи арабй дар шакли исм) - номгуйи мактаби олии динй, ки дар кишвархои шарк амал мекунад.
Лозим ба ёдоварист, ки дар таркиби лyFавии забони адабии муосири точик як микдор истилохоти марбути низоми маорифе мавчуданд, ки ба замони тоисломй мансубанд, ба монанди: устод «мураббй, муаллим, омузанда, сохибакл, донишманде, ки илм ва ихтисос медонад ва шогирдони худро таълим медихад», когаз «коFаз, хуччати расмии коFазй, худи мафхуми сахифаи коFаз, ки дар он хамаи комебихову натичахои бадастомадаро менависанд».
Бояд кайд кард, ки дар тули садаи XX ва ибтидои карни XXI бо таъсири раванди рушди техникй ба таркиби лyFвии забони адабии муосири точикй мафхуму истилохоти нави мансуби сиёсату маориф ва маориф ворид шуданд. Хусусияти асосии ин гурухи истилохот
дар истимоъу мутобикшавии онхо бо меъёрхои кабулгардидаи калимасозии забони точикй, тарчумаи вожагону истилохоти нави мансуби сохаву касбхои гуногуни чомеа ба шумор меравад.
Истилохоти русй. Калимаву вожахои русй хануз нимаи дуюми асри XIX ба забони зиндаи мардуми Осиёи Миёна ворид шуда буданд, минбаъд тавассути эчодиёти адибони маорифпарвар дар забони адабии точикй низ дохил мешаванд ва то рафт нуфузи онхо зиёд мегардад. Иктибосоти русиву аврупоии он давра аз руйи зарурат буд. Онхо ашёву предметхои нави хаётан мухимро, ки аз Русия оварда мешуданд, ифода мекарданд. Чдхати мухими чунин калимахо дар хамин ифода мешуд, ки онхо дар забони зинда хеле суфта шуда, сайкал ёфта, яъне ба меъёри забони точикй мутобик гардида, баъд ба забони адабй рох меёфтанд. Махсусан баъд аз Инкилоби Октябр ва дар замони Шуравй ба забони точикй ворид шудани калимаю истилохоти русй ва ба воситаи он унсурхои аз забонхои аврупой хеле авч гирифта буд. Инак, мо дар поён чанд рохи иктибосгардии калимаю истилохоти русй ва советию интернационалиро нишон медихем:
- ба воситаи муошира ва робитаи мустакими мардуми точик бо мардуми русзабон;
- ба воситаи маориф ва мактаб, яъне таълими забони русй дар мактабхо;
- тавассути воситахои ахбори умум: радио, кино, телевизион ва матбуоти даврй;
- ба воситаи тарчумахои адабиёти илмй, бадей, публисистй, сохта шудани заводу фабрикабхо, авч гирифтани савдою тичорат, кушода шудани фурушгоххо ва дигар корхонаву муассисахо.
Истилохоти русй ва аврупой дар катори сохахои дигари илму техника ба доираи истилохоти маориф низ ворид шудаанд. Онхо хамчун мафхумхои нав кабул гардида, муодили точикй надоранд ва талаффузи онхо ба савтиёти забони точикй мувофик гардидааст: журнал, педагогика, куратор, интернат, ясли, аттестат, метод ва f.
Истилохоти иктибосй дар забони англисй. Чи тавре ки зикраш дар боло рафт, вожагон ва истилохоти иктибосй чузъи мухими таркиби луFавии хар забонро ташкил карда, дар Fановату тавоноии он мавкеи беандоза доранд. Маълум аст, ки ходисаи иктибос гардидани калимаю истилохот ва конуну коидахои он дар забоншиносии англис ба таври муфасал тахкику таъйин гардидааст. Аммо пахлуи дигари ин масъала ба таври мукоисавй омухта шудани он алхол номукаммал аст. Дар осори илмии ба забони англисй таълифёфта низ истилохоти зиёди иктибосй бо риояи меъёрхои иктибос ба назар мерасад. Дар забоншиносии англис мавриди эътибор додан ба мафхуми иктибос вожахои -borrowing ва ё loan word - ро истифода мебаранд.
^арзгирй ин падидаи танхои забонй набуда, хамчунин дар натичаи бархурдхои сиёсиву ичтимой ва илмиву фархангии миёни мардумон ва забонхои гуногун ба амал меояд. Иктибос ва ё карзгирй дар бисёр холатхо дар натичаи эхтиёчоту ниёзмандии худи забон сурат мегирад. Яке аз сабабхои асосй, ки аз ниёзмандии худи забон бармеояд ва барои ворид шудани иктибосот замина мегузорад, пеш аз хама, зарурати номдихии падида ва мафхумхои нав дар забон аст. Яъне, бо баробари рушду инкишофи чамъият хар лахза зарурати ифодаи мафхумхои нав ба нав дар забон пеш меояд. Агар забон натавонад бо имконоти дохилии худ ин мафхумро ифода кунад, ногузир барои ифодаи онхо аз забонхои дигар карз хохад гирифт (4, 109).
Дар таркиби луFавии забони англисй вожагон ва ё истилохоти иктибосии ду забон бештар ба мушохида мерасад. Ин бошад, яке забони лотинй ва дигаре забони фаронсавй ба шумор мераванд, ки мо онхоро бо вожахои лотинй ва фаронсавй номбар мекунем.
Истилохоти лотинй. Забони лотинй ба гурухи забонхои хиндуаврупой шомил буда, як шохаи хурди забони итолиёвии оилаи забонхои хиндуаврупоиро ташкил мекунад. Дар чараёни рушди таърихии Италияи кадим, забони лотинй мавкеи дигар забонхои итолиёвиро танг намуда, бо гузашти замон яке аз забонхои асосии кисми Fарби Минтакаи Бахри Миёназамин гардид.
Забони лотинй чун забони илм ва маориф хампахлу бо дигар забонхои кадимаи юнонй барои дигар забонхои дунё хизмати калон кардааст. Яке аз даврахои иктибосшавии вожагону истилохоти забони лотинй ба забонхои дигар, аз он чумла забони англисй, ба замони Эхё рост меояд, ки онро метавон давраи Fановати таркиби луFавии забони англисй шуморид. Бештари вожагону истилохоти аз забони лотинй иктибосгардида дар забони англисй аз
маънои аслии худ дур мешуданд, ба монанди; exit - баромад, item - нишона, ном, макола; дар забони лотинй бошад истилохи item - чун калимаи туфайлй арзи хизмат дорад.
Забони лотинй то охири карни XVI яке аз забонхои байналмилалии муошират байни мардуми Аврупо дар сохаи илмхои дипломатия, тиб, хукук ва адабиёт ба шумор мерафт. Бештари забоншиносони англис давраи асосии иктибосшавии вожагону истилохоти забони лотиниро ба ибтидои карни IX нисбат медиханд, ки ин, вокеан, ба як давраи рушду нумуи забони англисй рост меояд. Х,оло хам забони лотини (дар шакли хаттй) хамчун забони умумичахонии сохаи тиб ва забони ибодати католикй арзи хастй дорад, дар макотибхои олй бошад, махсусан дар ихтисосхои забонхои хоричй (германй ва романй) хамчун фанни махсуси лингвистй таълим дода мешавад.
Вожаву истилохоти лотинй новобаста ба микдорашон дар таркиби лугавии забони англисй маком ва арзиши хоса доранд. Х,оло дар зер мо он вожаву истилохоти иктибосии лотиние, ки ба доираи истилохоти сохаи маориф забони англисй ворид гардидаанд: educate -таълим додан. Истилох-феъли мазкур дар охири садаи XVI аз забони лотинй дар шакли «educat»- бо маънои «рухбаланд кардан» аз феъли «educare », ки феъли «lead out» мансуб аст, ба забони англисии давраи миёна икибос гардидааст. Аз решаи истилохи мазкур вохиди «education - маориф» сохта шуда, иктибосшавии он низ ба карни XVI рост меояд; absent -гойиб будан, набудан, иштрок надоштан (дар дарс). Истилох-феъли мазкур ба воситаи забони кадимаи фаронсавй аз забони лотинй дар шаклхои «absens, absent- being absent (гойиб будан, иштирок надоштан) ва сифати феълии замони хозираи «abesse» аз «ab- from, away (дур, гойиб) + esse - to be (будан) ба забони англисй ворид гардидааст; иктибосшаавии истилох-исми «absence - хозир набудан, гойиб» ба воситаи забони франсавии кадим аз забони лотини дар шакли «absentia аз absens, яъне absent - гойиб будан, набудан (дар дарс) ба охирхои давраи миёнаи забони англисй мансуб аст; аcademy - академия. Истилохи номбурда бо маънои «боге, ки дар он Платон таълим медод» ба воситаи забони фаронсавй дар шакли académie - a school (мактаб) аз забони лотинй дар шакли «academia», аз забони юнонй дар шакли «akademeia» аз Akademos ба забони англисии давраи миёна иктибос гардидааст; admission - ичозат (ба имтихон, санчиш); кабул (ба муассисаи таълимй). Истилохи мазкур аз забони лотинй дар шакли «admissio(n-)» аз феъли «admittere (admit) - ичозат, рох додан (ба имтихон) ба забони англисии давраи миёна ворид шудааст; attestation - шаходатнома, тавсиянома, санчиш. Истилохи мазкур нимаи асри XVI аз забони лотинй ба забони англисии давраи миёна иктибос шудааст. compulsory - хатмй. Истилох-сифати зикшуда ибтидои асри XVI аз забони лотинии давари миёна дар шакли «compulsories» аз «compuls- 'driven, forced (мачбурй, ичборй) аз феъли compellere - compel (мачбур кардан).
Истилох,оти фаронсавй. Забони фаронсавй - забони гурухи романй буда, ба оилаи забонхои хиндуаврупой шомил аст. Забонхои романй чун фаронсавию провансалй, романию италянй, сардиниву испанй, португаливу каталонй, руминиву молдавй номи худро аз пойтахти империяи Рим -шахри Рим гирифтаанд. Ташаккули забони фаронсавй чараёни дуру дарозеро дар бар гирифта, бо инкишофу камолоти халку миллати фаронсавй зич алокаманд аст. Истилои Англия аз тарафи герцоги Нормандия Вилгелмро як давраи муайёни иктибосшавй ва ё воридшавии вожагону истилохоти забони фаронсавй шуморидан дуруст меояд. Ин истилох, ки зиёда аз ду карн давом карда, таркиби лугавии забони англисиро аз вожагону истилохоти сохахои гуногуни чамъиятй бой гардонид. То давраи истилои нормандхо бошад, шумораи вожагону истилохоти иктибосии забони фаронсавй он кадар зиёд набуданд. Танхо дар адабиёти илмй ва динй бо ин вожахо дучор омадан мумкин аст. Ба монанди: prut, prud - (дар забони англисй proud - фахр, боифтихор, ифтихорманд). Аз руи маъно ин кабил вожагонро ба гуруххои алохидаи тематикй чудо мекунем: вожаю истилохоти динй, илм, харбй, кишоварзй (обу обёрй) ва гайра. Ачиб аст, ки вожаю истилохоти аз забони фаронсавй ба таркиби лугавии забони англисй иктибосшуда дар худи забони фаронсавй кухна шуда, ё аз истеъмол баромадаанд, вале дар забони англисй фаъолона корбаст мешаванд. Чунин вожагонро аз чумлаи чунин калимахо хисобидан мумкин аст.: -able -кобил, дар забони фаронсави он чун вожаи иктибосй аз забони лотинй дар шакли - habile истифода мешавад; account - хисоб дар забони фаронсавй чун compte; embassy - сафоратхона дар забони фаронсавии давраи кадим дар шакли - ambasse, дар забони фаронсавии давраи нав чун - ambassade; entrance - даромад, дар забони фаронсавии давраи кадим - entrance, дар
забони фаронсавии муосир - entrée дар забони англиси ба шакли entry маънои кайд кардан -ро ифода менамояд.
Забони фаронсавй асрхои аср забони байналмилалй ва фархангй буд. Он ягона забоне ба шумор мерафт, ки барои тамоми мардуми маърифатноки Аврупо хамчун забони дуюм хисобида мешуд. Даврахои охир дар ин чода бошад, забони англисй аз забони фаронсавй пеш гузашт. Х,оло бошад, хазорхо вожагону истилохоти иктибосии забони фаронсавй дар таркиби лугавии забони англисй махфузанд ва дар истифодаанд. Мувофики коидаи забони фаронсавй вожагону истилохоти он зада намегиранд, аммо вожагону истилохоти фаронсавии иктибосгардида дар забони англисй бо хукми коидаву анъанахои забони англисй даромада, дар хичои охири калима зада мегиранд, ки ин яке аз нишонахои ба конуну риояти забони гайр ворид шудани иктибосоти карзиро шаходат медихад.
Истилохи crèche бошад баромади фаронсавй дошта, дар фарханги «Shorter Oxford English Dictionary» ин тавр шарх ёфтааст: «a public nursery for infants, where they are taken care of while their mothers are at work, etc. (муассисаи томактабии давлатие, ки дар он кудаконро вакте ки модаронашон дар коранд, нигохубин мекунанд)». Дар гузашта, истилохи мазкур дар шакли "day nursery" корбурд мегардид ва маънои "богчахои кудаконае, ки аз тарафи калисо ба шефи гирифта шуда буданд" ифода менамуд.
Истилохоти аз забони олмонй иктибосшуда. Дар таркиби лугавии забони англисй низ як микдор истилохоте мавчуданд, ки аз дигар забонхо иктибос шудаанд. Истилохи kindergarten аслан баромади олмонй дошта, дар фарханги «Shorter Oxford English Dictionary» ин тавр шарх меёбад: «a school for developing the intellegence of young children by object lesson, toys, games, singing, etc., according to a method devised by Friedrich Froebel (мактаб барои рушди акливу зехнии бачагони хурдсол ба воситаи гузаронидани дарс дар шакли бозй, сурудхонй ва ин мутобики методе, ки аз тарафи Фридрих Фробел тахия гардидааст». Истилохи мазкур дар гузашта мактаби нахустини ройгонро дар Британия барои бачагони синни томактабй, ки бо номи free kindergartens (мактаби ройгон) ифода менамуд: While still an undergraduate, Bojanala worked part-time at kindergartens in Belgrade [6, с. 30].
Х,амчунон ки аз мукоисаи истилохоти маориф бармеояд, маънои муштараки истилоххо дар хар ду ин забон аз руи як колаби забонй сурат гирифтааст. Ба андешаи мо чунин хамгунй дар мисоли истилохоти маориф маънои иктибос будани шаклхои точикиро аз англисй ё аз англисй ба точикиро надоранд. Чунки аз нигохи таърихй решаи ин забонхо як аст, яъне ин ду забон ба гурухи забонхои хиндуаврупой дохил мешаванд, аз ин чихат онхо бо хам хешй доранд. Шояд ин шаклхо дар забонхои точикй ва англисй мутобики ташаккули колабхои аналитикии сохаи маориф ба вучуд омада бошанд.
Адабиёт
1. Грамматикаи забони адабии уозираи тоцик. Ц.1. Фонетика. Морфология. - Душанбе: Дониш, 1985. -352 с.
2. Даниленко В. П. Русская терминология: Опыт лингвистического описания. -М.: Наука, 1977. - 246 с.
3. Пейсиков, Л.С. Очерки по словообразованию персидского языка. - М.: Изд-во МГУ, 1973. - 199 с.
4. Султон М.Б. Истилохоти илмии "Китоб-ут-тафуим"-и Абурайуони Беруни. - Душанбе: Дониш, 2003. -168 с.
5. Povey J., Walshe I. An English Teacher's Handbook of Educational Terms. - М.: Высшая школа, 1982. - 239 с.
6. FORUM number 2/ 2021. -P. 30
НАЦШИ ИСТИЛОХОТИ ЩТИБОСИИ МАОРИФ ДАР ТАРКИБИ ЛУГАВИИ ЗАБОНХОИ ТОЧИКЙ ВА АНГЛИСЙ
Маколаи мазкур ба чойгохи истилохоти иктибосии маориф дар таркиби лугавии забонхои точикиву англисй бахшида шудааст. Бештари вомвожахои икибосии точикиро вохидхои лугавии аз забонхои арабиву русй воридгардида ташкил медиханд. Дар забони англисй бошад, чойгузини онхо вомвожахои лотиниву фаронсавй ва юнониву олмонй ба шумор меравад. Дар раванди тахкик муайян гардид, ки бештари вомвожахо бо хамон шаклу маъние, ки дар забони асл доштанд, дар забони карзгиранда ба тахаввули сохториву маъной дучор нагардидаанд.
Калидвожахо: калима, истилох, маориф, иктибос, вомвожахо, забон, забони англисй, забони точикй, вомвожахои арабй, вомвожахои русй, забони фаронсавй, забони лотинй, забони юнонй, тахаввули сохторй, тахаввули маъной.
РОЛЬ ЗАИМСТВОВАННЫХ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ТЕРМИНОВ В СЛОВАРНОМ СОСТАВЕ ТАДЖИКСКОГО И АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКОВ
Данная статья посвящена роли и месту терминов образования в лексическом составе таджикского и английского языков. Большинство заимствованных слов таджикского языка - это арабские и русские слова. В английском языке они заменены заимствованными словами, проникшими из латинского, французского, греческого и немецкого языков. В ходе исследования стало известно, что большинство терминов сохранили форму и значение, которые имели на исходном языке т.е. они не столкнулись со структурными и семантическими изменениями в заимствованном языке.
Ключевые слова: слово, термин, образования, заимствование, заимствованные слова, английский язык, таджикский язык, арабские заимствованные слова, русские заимстованные слова, французский язык, латинский язык, греческий язык, структурное изменение, семантическое изменение.
THE ROLE OF BORROWED TERMS IN THE LEXICAL SYSTEM OF TAJIK AND ENGLISH LANGUAGES
This article is devoted to the role and place of the terms of education in the lexical composition of the Tajik and English languages. Most of the borrowed words of the Tajik language are Arabic and Russian words. In English, they are replaced by borrowed words that have penetrated from Latin, French, Greek and German languages. In the course of the study, it became known that the majority retained the form and meaning that they had in the original language, i.e. they did not encounter structural and semantic modifications in the borrowed language.
Keywords: word, term, education, borrowing, borrowed words, English, Tajik, Arabic borrowed words, Russian borrowed words, French, Latin, Greek, structural change, semantic change.
Дар бораи муаллиф
Х,амроев Курбонназар Махмарасулович
Докторант аз руи ихтисос (PhD) Донишгохи давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав
735140, Ч,умхурии Точикистон, ш. Бохтар, к. Айнй, 67
Тел.: (+992) 93 110 52 52 Об авторе
Хамроев Курбонназар Махмарасулович
Докторант (PhD)
Бохтарский государственный университет
имени Носира Хусрава
735140, Республика Таджикистан, г. Бохтар,
ул. Айнй, 67
Тел.: (+992) 93 110 52 52
About the author
Hamroev Qurbonnazar Mahmarasulovich
Doctoral student (PhD)
Bokhtar State University named after
Nosir Khusrav
735140, Republic of Tajikistan, Bokhtar, Ayni st., 67 Тел.: (+992) 93 110 52 52
