CC BY
9About the author:
Sheraliev Samandar Osmonboevich - Assistant, Department of Eastern Languages, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini. Phone: (+992) 904077107
ФАРХАНГИСТОН ВА ПУРИЗМИ ЗАБОНЙ ЯКЕ A3 ОМИЩОИ ФАРЩУНАНДАИ ЛЕКСИКАИ ГУНА^ОИ ЗАБОНИ ДАРЙ
Сулаймонй У.
Донишгощ миллии Тоцикистон
Пуризм мувофики шархи фарханги истилохоти забоншиносии О.С. Ахманова, ба маънои мубориза ба мукобили неологизмхо, мубориза ба мукобили ба кор андохгани калимахои иктибосй ва байналхалкй ва амсоли он омадааст. ИН чараён ба аньанаи тадкикоти илмии инкишофи забони мазкур асос наёфта, ба рушду такомули забон ва фаъолияти ашхосе, ки кушиши махдуд сохтани забони модариашонро аз таъсири забонхои хоричй /ё омилхои гайризабонй/ доранд, муносибате надорад (1. 374) .
Шархи ин калима ё истилохро мо дар "Лугати терминхои забоншиносй"-и Х. Хусейнов ва К. Шукурова низ дучор меоем, ки муаллифон зимни овардани ин истилох, онро чунин маънидод намудаанд: "Пуризм - мубориза барои аз хар чихат соф нигох доштани забон, мубориза ба мукобили хамагуна навигарихо дар забон: мухофизат кардани забони адабй аз элементхои гайринормативии лексикй ва грамматикй, ки бисёр вакт дар инкишофи забон хусусияти табии ба хисоб меравад" (6. 158-159).
Мо дар шархи истилохи пуризми забонй дар Эрон, тарафдори муаллифи "Лугати мухтасари забоншиносй"-и Г.А. Нечаев хастем, ки гуфтааст: "Пуризм- кушиши тоза кардани забон аз калимахои иктибосии гайризабонй /ё хоричй/ ва иваз намудани онхо бо калимахое мебошад, ки ба воситаи забони модарй сохта шудаанд" (3. 120).
Ба ин гуфта, танхо хаминро илова кардан зарур аст, ки пуристони Эрон, дар баробари тоза кардани забон аз калимахои иктибосии хоричй ва иваз кардани бахши бештари онхо бо калимахои забони ниёгон, боз калимахо ва истилохоти зиёдеро сохтаанд, ки ба гунаи форсй дохил шуда, мавриди истифодаи умум карор доранд.
Чанде аз мухаккикони гунаи форсй, чун Л.С. Пейсиков (4), М. С. Каменева (2) дар асару маколахояшон пеш аз хама чихати манфй доштани пуризми забониро ишора намуда, навиштаанд, ки дар хамон солхо, яъне дар солхои 30-ум дастгохи рохбарикунанда кушиш менамуд, то забони миллатхои хурдро танг намуда, форсиро забони ягонаи умумимиллй гардонад. Чунин ишораи мухаккикони мазкур, пеш аз хама халли яктарафаи масъала буда, ба хакикат чандон наздик нест, зеро максади асосии намояндагони пуризми забонй аввало тоза кардани калимахои хоричии берун аз Эрон буда, сипас ба чойи онхо ба кор даровардани вожахои кухнаву мансух ва навсохташуда ба хисоб мерафт.
Ба вучуд омадани калимахои нав ва ё ба ивази калимахои хоричй кабул гардидани онхоро дар форсии имруза, аслан ба даврахои фаъолияти Фархангистони Эрон /солхои 1935-1941; 1970-1978/ ва ба давраи сеюми фаъолияти он (аз соли 1990), ки бо номи "Фархангистони забон ва адаби форсй" аз тарафи чаласаи Шурои олии Инкилоби исломй бо рохбарии президенти собики Чумхурии Исломии Эрон Хошимии Рафсанчонй гузашта, ойинномаи он тасдик шуда буд мансуб медонанд, ки дар ин даврахо вожагони забон ба тагйироти чиддй рубару гардида, дигаргунихои зиёдеро аз сар гузаронидааст. Дар даврахои аввали фаъолияти Фархангистон ва пуризми забонй диккати асосй ба иваз намудани калимахои аврупой ва туркй буда, дар бораи иваз намудани арабизмхо хатто сухане хам гуфта намешуд. Вале баъдтар ин масъала тамоман шакли дигар шрифта, тоза кардани гунаи форсй аз калимахои арабй ахамияти аввалдарачаро сохиб гардид.
Мубориза ба мукобили ивази истилохоти туркй солхои 1925-26 аз тарафи хайиати махсус, ки дар назди вазорати харбй ташкил шуда буд, огоз гардида, руз ба руз доманаи густариш пайдо намуд ва дар соли 1934 дар байни равшанфикрон боз хам кувват гирифт. Тарафдорони ин чараён дар як муддати кутох тавонистанд, ки бисёре аз истилохоти харбии аз забони туркй иктибосгардидаро бо истилохоти форсй бадал намоянд.
Барои халли масъалаи лексика, грамматика, диалектология, лексикография ва интихоби вожахо, муассисахои илмиву тадкикотй амал намуданд. Ба гайр аз он дар назди Фархангистон гурухи истилох шиносй ташкил ёфт, ки ба он бехтарин мутахассисони сохахои мухталиф: иктисодиёт, тичорат, тиб, забон, адабиёт ва f., дохил шуда буданд.
Дар солхои аввали фаъолияти Фархангистон бисёре аз донишман дон мувофики гуфтаи собик раиси он Содик Киё: "Ба чорачуй бар хостанд ва ба ёфтан ё сохтани вожахои форсй дар баробари вожахои бегона пардохтанд. Аммо кор ба ин сурат на дуруст буд, на анчом гирифтанй, зеро ки ниёз
ба андозаe набуд, ки чанд тан он хам так-так битавонанд онро бароваранд ; Ва агар вожагузинй бо завк ва cаликаи фардй давом мeëфт, забон да^^ши ошуфтагй ва нобаcомонии дигарe мeгардид. Чунин буд, ки дар cоли 1314 xyршeдй бо xоcг ва фармони Пахлавй, Фархангистони Эрон бyнëд нихода шуд; Ва дар чанд crne, ки ба кор пардоxт бeш аз разору панчcад вожаро аз таcвиби он гузаронид, ки бeштари онхо хам акнун дар навиштахои илмиву фаннй ва фархангиву омузишй ва шзмонхои идории кишвар ба кор мeравад. Aфcyc, ки он шзмон дар cоли 1320 xyршeдй аз кушиш бозистод, дар x^e, ки тозиши вожахои бeгона идома дошт ва балки фузунй мeгирифт. Зиëни ин бозистоданро мeтавон аз шумораи вожахои бeгонаe, ки шли 1320 то имруз ба форш рох ëфтааcг дарëфт. Кушиши барxe аз донишмандон, ки аз он mc так-так ë гурух-гурух ба вожагузинй пардоxтанд бароварандаи ниëзxои рузафзуни забони форcй нагардид ва бeштар вожаxоe, ки аз ин рох падид омад аз пазириши хамагонй бахра мандй наëфт" (10. 16-17).
Чандe аз мухаккикони гунаи форш таврe ки дар боло низ ишора гардид, бeштар зидди таFЙиротy тахаввулоти бавучудовардаи фархан гистонхо буда, фикру назари xyдро дар маколаву аcарxои xyд борхо изхор намудаанд. Барxe аз онхо, аз кабили М.С Камeнeва дар маколаи xyд cар то по зидди фаъолияти Фархангистон баромада, cиëcати онрузаи Эронро низ мавриди интикод карор дода буд.
Мухаккики мазкур фикру назари xyдро рочeъ ба вазифахои Фархангистони забон ва адаб ва Фархангистони забон ба тарики фишурда баëн намуда, ба чунин натича рашда буд. Агар Фарxангиcтони якум вазифаи ашши xyдро пок cоxтани забони форш, аз вожахои арабй ва туркй Xиcоб кунад, паc Фархангистони дуюмй бeштар мyxолифи кабули вожахои забонхои Fарбй буд. Фарxангиcтони дуюм дар назди xyд вазифа гузошта буд, ки на танхо баробарихои форcиро барои вожахои баромади аврупой ва араби дошта, ки дар гунаи форш фаъол xаcтанд, интжоб намояд, балки вожахои наву иборахоро барои ифодаи мафхумхо ва xодиcаxоe, ки то хол дар забон мавриди корбурд карор надоранд, ба вучуд оваранд. Барои хар ду давра хам пуризми забонй xоc буд, валe хама даврахои фаъолияти Фархангистонхоро низ якxeла бахо дода наметавошм, зeро хар кадомe аз онхо бо xycycиятxои xyд аз якдигар тафовут дошта, вазифахои дар теш иcтодаи xyдро, то дарачаe ба анчом раcонидаанд (ниг.: 2. 89- 92).
Мо бо истилохи "навоварихои лeкcикй" хама гуна тахаввулотро дар риштаи лeкcикаи забон: ба вучуд омадани вожахои нав ва иборахо, инчунин падидойи маънихои нав ва тобишxоe, ки дар лeкceмаи забон мубхаманд, ифода мeкyнeм. Аз ин лихоз, навоварй - ин чун маводи нав ва вазифаи нав маxcyб мeшавад.
Зимни тахлили навоварй кабл аз хама ногузир cаволe ба вучуд мeояд, ки кай имкон мeшавад, ки таFЙироти аллакай дар забон бо далeлxо ба амал омадаро нишон диxeм.
Забоншиноcи рyc В.Н. Яр^ва зимни аз назар гузаронидани ин мааъала фикри xyдро баëн намуда, чунин изхор намудааст " ... что важно принята инновации данным колгективом, т.e. измeнeниe, c точки зрeния говорящeго m^e^m^ наcгyпаeг тогда, когда "подавляющee большин cтво данного коллeктива ee оцeниваeг позитивно, дажe ecra нe вce начали ee yпотрeблять". Далee иccлeдованиe инноваций нeпрeмeнно прeдполагаeт раccмотрeниe cоотношeния инноваций и традиций в языге ( ниг.: 7. 46-59).
Ошкор намудани навоварихо ва тавшфи Фархангистонхо аcоcан чахор давраро фаро гирифтааст, ки давраи аввали он аз cолxои 1933-1934, аз холати ташкилëбии вожагони гунаи форш дар арафаи Фархангистони забон ва адабиет то c. 1935; давраи дуюм шлхои 1946-1947-холати лeкcикаи гунаи форш баъд аз xотимаи фаъолияти Фархангистони забон ва адабиет; давраи теюм шлхои 1965-1969 - холати лeкcика дар арафаи ташкилëбии Фархангистони забон(то cоли 1970) ва давраи чахорум cолxои 1970-1978, то рушду такомули cоxти вожагон дар замони фаъолияти Фархангистони забон мeбошад, ки дар хар кадомe аз ин даврахо ба чи гуна тахаввулот дучор гардиданро бо назардошти дигар машин, аз чумла: а) навоварихо ва амалкарди онхо; б) аз xyд кардани навоварихо таваccyти гуруххои забонй; в) мyноcибати навоварихо ва шаклхои анъанавии забон; г) маcъалаи номуташакиллона ва бошуурона дар забон, вобаста бо навоварихо мавриди тахлил карор гирифтаанд.
Дар ин даврахо, ба шфати маводи забонй, бeштар аз вожагони матбуот, аз чумла рузномаи "Иттилоот" кор гирифта мeшавад ва таврe ки мушохида мeкyнeм, якe аз роххои ниcбатан ceрмаxcyли cоxтани навоварии лeкcикй ик;тибоc ба шумор мeрафт, ки онхо накши аcоcиро барои форш дар тули аcрxои зиëд, то шлхои 20-уми аcри гузашта бозидаанд.
Давраи аввал ба умум зтедшавии доимии вожагони ик;тибоcй аз забонхои аврупой тавшф мeшавад, ки дар байни онхо накши аcоcиро вожахо ва иборахои баромади фаронcавй дошта, ишFол мeкyнанд.
Ик;тибоcоти фаронcавии дар шакли вожагони байналмилалй тартибëфта ба тамоми cоxаxои фаъолият ворид гардидаанд, монандй:
1. ба илм ва техника: форсй- [simi] [atom]; точикй-химия [ximiya], (кимиё- kimiyo), атом [atom]; дарй-ил^" [kimiyo], fytatom];
2. ба иктисод ва молиёт: форсй [burs], u&L [bank]; точикй- биржа [birza], банк [bank]; дарй- [bors], ^iL [bank];
3. ба фархднгу ^унар ва маориф: форсй-fljb [deram], [anstitu], [p(o)rofessor]; точикй- драма [drama], институт [institut], профессор [professor]; дарй- doljb [drama], [enstitut], [porofaisar];
4. ба корх,ои низоми: форсй-Jljj [zeneral], j$ilo [manovr]; точикй - генерал [general], манёвр [manyowr]; дарй - Jl [zanral], ej$ilo [manawra];
5. ба корх,ои варзиш: форсй - [puan], Jljo [medal]; точикй- хол [xol], медал [medal]; дарй-cJjL [paiynt] (ej.oj - numra), Jl jo [midal];
6. ба ниёзх,ои маиши: форсй - ¿iL' [telefon], jo [mod]; точикй-телефон [telefon], муд [mud]; дарй - [telfun], лл [mod].
Ба давраи дуюм навоварихои зиёди баромади форсидоштае хос мебошанд, ки дар натичаи фаъолияти Фархангистони забон ва адаб падид омада, барои рондан ва иваз намудани вожахои хоричй равона шуда буданд. Чи хеле ки натичахо нишон медиханд, бахше аз вожахои фаъоли то соли 1935 дар забон мавчуд буда, амалан аз истифода хорич гардиданд, монанди вожахои: форсй-dolij [barname] ба ивази flj^ [porogram], ^L^iL^L [bastansenasi] ба ивази (jjsJs^jT [arxaeology]; точикй- программа [programma] (ба ивази он бештар барнома низ ба кор меравад), археология (дар точикй ин истилох нисбат ба бостоншиноси бештар мавриди истифода карор мегирад); дарй-i®l j^sji [porogram] [arkioloji] (вожаи ^L^JLi^L дар гунаи дарй ба нудрат ба кор меравад).
Дар бештаре аз холатхо, навоварихои вожагонии баромади форсй дошта, бо вожахои арабии роичгардида, муродифхои худро ташкил намудаанд, монанди: арабй- ejLb [taiyara], форсй 1о^.1$а-[havapeyma], точикй- самолёт [samolyot]; дарй-ejLb [tayara]. Ин холатро дар вожахои роичшудаи аврупой низ дучор меоем: фр. rapport [raport]; форсй- ^»jlj^ [gozares]; точикй- рапорт [raport] (хабар, гузориш); дарй- j$>lj [rapor] ва f.
Махдудшавии хавзаи истифодаи вожахои иктибосии каблан ривоч дошта низ дар ин даврахо зиёд ба мушохида мерасанд. Сабаби ин ба ивази онхо ба кор рафтани вожахои пешниходнамудаи Фархангистон мебошад. Масалан, вожаи аз забони фаронсавй иктибосшудаи [anstitu], ки
чанде пеш ба маънои институт истифода шуда буд, холо бештар ба маънои институти тах,кикоти-илмй' ба кор меравад, зеро барои ифодаи мафхуми института таълимй вожаи форсии [daneskade] пешниход гардид.
Бисёре аз вожахои пешниходнамудаи Фархангистонхо, гарчанде муносиб бошанд хам, мавриди пазириши умум карор нагирифтаанд. Масалан, вожаи фаронсавии- bandaqe, форсй- jljib [bandaz] тибки пешниходи Фархангистон бояд бо муодили форсй - gojl$i [navarpic] иваз карда мешуд. Лекин ин вожа дар форсй холо хам хамон шаклу маънои каблии худро низ нигох доштааст ва нисбат ба вожаи дуюмй, бештар мавриди корбурд карор мегирад. Дар гунаи форсй ба ин вазифа, инчунин вожахои [bandpic], ль ^¿-j [zaxmband], ¿L^Jb [pans(e)man] ба кор бурда мешавад. Дар гунаи
точикй- бо вожахои: чарохдтбандй [jarohatbandi], захмбанди [zaxmbandi], докапеч [dokapec], докабанд [dokaband] ва дар гунаи дарй, бо вожахои jljjj [bandaz], go ^j [zaxempec], [pansoman] мувофикат кардани онхо ба мушохида мерасанд.
Дар давраи сеюм ба гунаи форсй бештар ворид гардидани вожахои иктибосии аврупой аз хисоби забони англисй сурат гирифтааст, ки он хам бо роххои мухталифи вожасозй, аз чумла бо рохи калкашавй, яъне вомвожай ва тахаввул дар маънои лексемахои (таквожх,ои комусй) мавчуда аст. Тавре аз маводи забонй бармеояд иктибосоти Аврупоии Гарбй дар тафовут аз иктибосоти арабй ва забонхои туркию муFулии ба гунаи хозираи форсй воридгардида, хар чи зуд мавриди корбурд карор мегиранд, ки ба ин вожахои иктибосии: computer [kampju:t3] (ки ба ивази он дар форсй - diLlj [rayane] ва дигар вожахое, ки ба он вобастагй доранд, аз кабили: diLljjji [abarrayane] (supercomputer), diblj j$j'lj»l [operatorrayane] (computer operator), ^l diLlj dolij [barnamesazi-ye rayaneyi](computer programming), ^l diLlj oloj^ [xadamat-e rayaneyi] (computer services), ^ diLlj [rayane-ye saxsi] (
personal computer), diLlj ^л^о [mohandes-e rayane] (computer engineer), diLlj ^jj [virus-e rayane] (computer virus) дохил мешаванд.
Вожаи мазкур дар гунаи точикй низ дар шакли- компютер ва дар гунаи дарй ба шакли- j^^otf [kampyutar] ба кор рафта, солхои охир дар байни равшанфикрон каму беш калимаи - роёне [rбyбnе] низ, ки хоси форсй аст, мавриди истифода карор гирифтааст. Дар баробари вожаи мазкур, соир калимахои иктибосии дигар, чун: вожаи фаронсавии- parquet, дар шакли форсй-^jL [parket], ки Фархангистон онро дар шакли ¡Jiji [cub-e fars] тасвиб кард ва дар точикй- холо хам дар шакли -паркет [parket] ва дар гунаи дарй ба шакли- (parkat) ба кор меравад. Вожаи - radiateur дар форсй ба шакли- jy'Lilj [radiyator] (дар фархангхо бо вожахои: ^LL^ [garmatab], [raxsgar],
¿bj^i [sardkon] низ ифода ёфтааст. Ин вожа дар гунаи точикй дар шакли - радиатор [radiatar] ва дар
гунаи дарй ба шакли- jyVb [rädiötur] мавриди истифода карор гирифтааст. Вожаи англисии-combine дар форсй ба шакли- ¿¿Lei" [kombayn] навишта шуда, маънои дастгохе, ки дарав мекунад ва галларо аз кох чудо месозад, ба кор рафтааст. Калимаи мазкур дар гунаи точикй- дар шакли комбайн [kambayn] ва дар гунаи дарй дар шакли - ¿Le^" [kömbäyn] навишта ва хонда мешавад.
Навоварихои вожагонии форсй, инчунин бо калкахои мухталиф, мисли: jl^ jl^*^ [sabhä-ye sepid], [hameporsyi], [kafpus-e cubi], ¿elij [bamämenevis]; бо вожасозии
луготи навзухур, мисли: L^bji [dardäsnä], ^jli^ [sahrestäni], öj^T [äyandenegari]; бо луготи навзухури маъной, мисли: fjy [tavarrom] низ сурат гирифтаанд. Дар ин давра вожахои навзухури дурага, яъне вожахое, ки дар онхо калимахои аслии форсй ва унсурхои иктибосй якчо шудаанд, хеле вусъат ёфта буд. Омили пайдо шудани чунин вожахо дар гунаи форсй низ гувохи амики дар онхо воридшавии унсурхои хоричй мебошад. Унсурхои иктибосй асосан аносури Аврупоии Fарбй ва дар худуди хеле кам лексемахои арабй мебошанд, монанди: [reportäzpardäz] (аз вожаи
репортажи фаронсавй ва пардози форсй), jb Jxa [hoteldär] (аз вожаи англисии hotel), deli ^li [filmnäme], deli [filmnämenevis], (jLj^^li [kämpyutarsäzi], dJUe^ [sarmaqälenevis] (бо вожаи арабии- dJüe).
Бисёре аз вожахои точикй ва дарй ба навоварихои вожагонии бо рохи калка сохташудаи Фархангистон низ мутобикат мекунанд: точикй сафедашабхо (safedasabhö); дарй- j^ä^ jL^ [sabha-ye safed]; ба ивази референдум дар точикй - овоздихии умумй [övözdihiyi ümümi] ва дар гунаи дарй- ^ejec jj^f (Ij [ra ygiri-ye omumi]; ба ивази паркет дар точикй - паркет [parket] (баъзан фарши паркет) ва дар гунаи дарй ба шакли- ^"jb (pärkat); ба ивази программист дар точикй-программасоз [prögrammasöz] ва дар гунаи дарй- jL) fljfjj [porögrämsäz]; бо вожасозии луготи навзухур, инчунин вожахои: вилояти [vilöyati], ^.Vj [walayati] ва пешбинй [pesbini], ^^lo [pesbin^-и гунахои точикй ва дарй мувофикат мекунанд; лугати навзухури маъноии форсии fjy [tavarrom] ба вожаи точикии бекурбшави [bequrbsavi] (гохе таваррум ё инфлятсия низ истифода мешавад) ва ба вожаи fjy [tawarrom]^ дарй мутобикат мекунад. Ин вожа дар гунаи точикй гохе ба шакли инфлятсия ва дар гунахои форсй ва дарй ба шакли ¿з^ЫдЛ [i(e)nfläsiuyn] низ ба кор меравад. Вожахои jlbjjjljj^jj [reportäZpardäz], jb JjÄ[hoteldär], deli ^lJ [filmnäme],deli [filmnäme nevis], jjLjjj^^el" [kämpyutarsäzi],
aJL&cju) [sarmaqälenevis], ки дар форсй бо унсурхои иктибосии аврупой ва арабй сохта шудаанд, ба вожахои точикй ва дарии зер мутобикат мекунанд: точикй-гузоришгар [guzоrisgar], хабарнигор [xabarnigör], хабарнавис [xabarnavis], мехмонхона дор [mehmönxönadör] (сохиби мехмонхона), с(ц)енарий [senariyi] (намоиш нома), муаллифи с(ц)енарий [muallifi senariyi] (муаллифи намоишнома), компютерсозй [kämpyutersäzi], сармаколанавис [sarmaqölanavis] ва f.
Тахлили маводи забонй нишон медихад, ки бисёре аз навоварихои пешниход намудаи Фархангистони забон ва адаб, дар гунаи форсй фаъол буда, бахши чудонашавандаи сохтори вожахои-маъной, чун: öl££ib [dänesgäh^L^bb [dädsetän], ^li^bb [dädsetäni] ва f., шудаанд, ки холо чузъе аз онхо, дар гунаи точикй, ба мисли вожахои мазкур: донишгох [donisgöh], додситон [dödsitön], додситони [dödsitöni] ва f., ворид гардида, мавриди корбурд карор гирифтаанд. Дар гунаи дарй, бахше аз ин вожахову истилохот, аз чумла вожахои фавк хам зери таъсири забони пашту карор гирифта ва ё бо онхо иваз шудаанд, мисли: [pohantun] (донишгох), JlyjU' [särenwal]
(прокурор), ^Jl^ijlj' [särenwali] (прокуратура). (Мо ба ивази харфи "цэ"-и пашту, харфи "со"-и арабиро истифода намудем).
Акидахои пуристии бахше аз донишмандони дохилй ва хоричй, новобаста аз тахаввулоти назаррас, ки хангоми фаъолияти Фархангис тонхо ба вучуд омад, идома ёфта, ба рушду такомул ва вожасозй таъсири зиёд расонид.
Дар рафти навоварихои вожагонии пешниходнамудаи Фархангис тони забон як гурух вожахо ва иборахое бокй монд, ки дар холи хозир, новобаста аз гузашти давраи на чандрн тулонй, хеле вусат ёфтаанд ,мисли: ^.jf 0JI3 [väzegozini], ^.з^ 0^ [bahrejuyi], jjjljj' j ölj Ojljj [vezärat-e rähotaräbari]. Бояд гуфт, ки аксарияти ин вожахо ва иборот хама дар колаби вожасозии форсй буда, зуд ба гунаи форсй ворид шудаанд. Ин вожахо дар гунахои точикй ва дарй низ баробарихои худро доро мебошанд, мисли: точикй- интихоби калима [intixöbi kalima], истифода бари [istifödabari] (судчуйи, бахрагирй) вазорати наклиёт [vazörati naqliyöt]; дарй- <*и±Г ^l^ul [intixabe kalema], öbli^l jjj [istifadabari], j^f 0 ^ [bahragiri] а^Ла) Ojljj [wazarati naqliye] (c^^l/ -).
Бахше аз вожахои ки дар даврахои нахусти фаъолияти Фарханги стони забон пешниход гардида буданд ва инчунин чанде аз калимахое, ки бо маънихои нав пешниход шудаанд, мавкеи худро, то ба хол, дар сохтори вожагонии гунаи форсй наёфтаанд, яъне баробарихои икттибосии худро натавонистаанд берун ё махдуд созанд, мисли: diLs-bL^ [sädxäne] ба ивази öjLjIS" [käbäre] ки асл вожаи испанй аст. Вожаи мазкур дар гунаи точикй, тибки луFатх,ои русй-точикй дар шакли кабаре [kabare] ва ба маънии (ресторани хурди эстрададор дар мамлакатхои хорича) ба кор меравад. Дар гунаи дарй ин вожа низ солхои охир дар шакли ö [kabare] гарчанде камистеъмол бошад хам, мавриди корбурд
карор гирифтааст. Вожаи jLtfy [farkand] ба маънои канал, дар гунаи точикй- канал [kanal] ва дар гунаи дарй дар шакли: JW [kânâl] ба кор мeравад. Баxши дигарe аз калимахои пeшниxоднамyдаи Фарxангиcтон, чун: [parvazgah] дар баробари öLfi3jri [forudgah], ^L рд [hamyari] дар баробари
[hamkari] ва монанди онхо, кабули умум нашудаанд.
Дар шлхои аввали фаъолияти Фарxангиcгонxо микдори зиëди вожахо ба забон доxил шуда, ба кор рафтаанд, ки мо корбурди онхоро дар матбуот ва аcарxои илмиву бадeй мушохида карда мeгавонeм. Аз тарафи дигар кжми бeштари муродифхои калимахо, ки каблан дар забон мавчуд буданд, аз иcтифода xорич шуда буданд, дубора мавриди иcгифода карор гирифтаанд. Дар аввали cолxои хафтодум 6650 вожаи форш ба ивази калимахои иктибоcшyда пeшниxод гардида буд, ки аcоcи онхоро лeкceмаxо ва воcитаxои калимаcозии гунаи форcй ва лахчахои он ташкил мeнамyданд. Дар ин шлхо пyриcгонe низ пайдо шуда буданд, ки барои тамоман пок кардани гунаи форш аз вожахои ш^ибо^ мубориза бурда, мexоcтанд, бо лeкcикаи манcyxи форcии кадим ва мдана чойи онхоро пур кунанд, валe ин кушиши онхо пурра амалй нагашт, зeро ба акидаи тарафдорони ин гурух биcëрe аз калимахои арабии ба форш доxилшyда муродифхои xyдро надоштанд. Якe аз тарафдорони ин равия донишманди бузург, таъриxшиноc Ахмади Каcравй, дар аcарxои xyд "Забони пок" (1943) ва "Забони форш ва рохи раш ва тавоно гардонидани он" (1955), маcъалаxои зиëди cотcиолингвиcгиро бардошта, барои тоза кардани гунаи форш аз калимахои и^гибо^, роххои ба вучуд омадани иcтилоxоти нав, иваз намудани xат, наздик намудани забони аcарxои бадeй ва матбуот ба забони гуфтугуй ва Fайра кушиш мeнамyд. У хангоми шархи маънии калимахо дар китоби xyд "Забони пок" чунин баëн намyдааcг: "Як ошуфтагии бузурги дигарe дар форcй он аст ки дар натичаи даромexтагии забон бо вожахои бeгона биcëрe аз вожахои xyдии он маънояшро аз даст дода ва дар як маънии бeгонаи дигарe ба кор мeравад. Маcалан, баxшидан ба маънии такотм аcг ва хануз " баxш" ба маънии к^мат ба кор мeравад. Валe xyди вожаро аз маънии роcти xyд бeрyн бурдаанд, ки гоxe ба маънии омурзидан ва гоxe ба маънии додан ба кор мeбаранд" ) 8 .16-17).
Мyxолифони ин равия аз шли 1948 ба баъд дар мукобили он, корхои зиëдeро ба анчом раcонида, фикру акидахои xeшро дар рузномахо ва мачаллахо ба нашр мeраcониданд, ки шохиди ин гуфта, ба табъ рашдани маколаи "Боз хам Фархангистон" мeбошад, ки мохи фeврал ва марти хамон cол дар шуморахои шашум ва хафтум, ба шфати cармакола дар мачаллаи "Ёдгор" мунташир ëфта буд. Муаллифи он дар OFOЗ чунин мeнигорад: " Нигорандаи ин cатрxо аз каcонe хастам, ки надониcга ва наxоcга ба узвияти мачмаe, ки бинои он бар лyFатcозй буда ва яте аз хамон лyFOт хам хамин калимаи "Фарxангиcгон" аcт интиxоб шудаам, валe чун аз ибтидо ба ин аcоc мyxолиф будаам банударт дар чалашги он ширкат кардаам ва хар вакг хам, ки дар он чо хозир шудаам бидуни аcабоният ва маломат чалаcаро тарк нагуфтаам. Иллати ин аcабоният ва маломат якe он будааст, ки мо xeч вакг надида ва нашунида бyдeм, ки чамъиятe - он хам Fайри му^онте ва мураккаб аз хар навъ мардум- даври хам бинишинанд ва барои дигарон лyFат вазъ кунанд, ë лyFOгeро, ки карнxоcг маъмул ба ахли забон буда ва умарои каломи форcй онхоро ба кор бурда ва ба онхо хаети човид баxшидаанд бо cаликаxои качи xyд иваз кунанд. Дигар он ки дар вазъи лyFOт ва табдили калимоти мycтаъмал ба лyFOти cоxтагии номафхум хар навъ харфи xиcоб ва далeл ва мантикро зeри по бигузоранд ва бо кдему кууд ë таxcили а^арияти оро харфи номаъкули xyдро бар кyрcии кабул бинишонанд ва барои он ки кате чуръати мyxолифат накунад аз зexни гада ва шури ватанпараcгии Алохазрати шбик cyъиcтифода намуда, таcвибшyдаxои xyдро бо шайëди маxcyc ба cаxнаи мулукона бираcонанд ва базур онхоро ба xyрди мардум бидиханд" (9.1-2).
Чандe аз тарафдорони чамоати лyFатcоз бар он акида будаанд, ки гу Фарxангиcтон зодаи фикри Аълохазрати факид аcг, валe баxшe xилофи ин макала баромада, гуфтахои онхоро бо далeлxо инкор намудаанд. Хама мeдонанд, ки навиштаанд онхо: «Фархангистон зодаи фикри Алохазрати факид жст, балки чамоати лyFатcоз, ки ë аз бeмоягй ë шайëдй ба ин кор даст зада буданд ба таБа^ут макомоте, ки шояд дар ватандустй ва покии нияти эшон шакге намeрафт, лeкин аз адабиëт ва лyFат xeч xабар надоштанд, ба он мархум чунин фахмонданд, ки лyFатcозй ва "форcии cара" навиштан хам аз ачзои айлии ватанпараcгй ва чузъи лойанфакки Эрондустй аcг ва холо, ки Алохазрат даcт ба иcлоxог задаанд аз икдом ба ин иcлоx хам набояд Fафлат шавад. Факиди мархум хам, ки пур аз шури ватанпарастй буд ва ба иллати мyтаваччex будан ба умури мухимаи дигар чандон ба ин кабил машил иноят надошт, чун рохнамоии он чамоатро xайрандeшй мeпиндошт бо он мyxолифат накард ва окоëн хар чи мexоcганд ба номи он мархум карданд» (9. 3- 4).
Мyxолифатxои шадиди донишмандон ва ахли илму фарханг дар шлхои наxycти пайдоиши Фарxангиcтон ба вучуд омадаанд, ки баxши бeштари онхо фарогири маcоили cоxтмони вожахо, роххои калимашзй, пазириши вожахои кухна ва матрукшуда будаанд. Дар радифи онхо, инчунин шаxcонe будаанд, ки дар xорич аз кишвар зиндагй карда, ба мачаллаи "Ёдгор" нома навишта, фикру андeшаxои xyдро, барои бexбyдии кори Фарxангиcгонxо ирcол мeкарданд. Барои мишл, номаи окои Фаррyx Fаффорро, ки xyд понздах cол кабл кишварашро тарк намуда, дар Швeйтcария зиндагй мeкард, зикр мeнамоeм, ки чунин мeнавиcад: "Будани мачаллаe монанди нашрияи cаркор дар
кишвap як мacъaлaи вочибе acт Ba дoниcтaни чузиёти тaъpихй Ba aдaбй Ba чyFpoфии oн бapoи хoнaндa биcëp лoзим бyдa Ba мебoшaд. Шyмo тaнxo кacе xaCT^, ки дap кишвap нaшpияи хyдpo мутобики ycyли илмии тaъpих тapтиб дoдa Ba гз oхиpин тoзaгиxoи илмии фapaнгй xox дap хoвapшинocй xox, дap улуми дигap иcтифoдa менaмoед. Шyмo тaнxo мaчaллaе xac^, ки бap aлaйx,и кopxoнaи лyFaтcoзии кopкyнoни вaзopaти ^a^ Ba фapxaнгиcтoн эътиpoз кapдa Ba нoдoнии як мушт aвoмpo coбит нaмyдед. мAммo шyмo Ba aмcoли шyмo мoнaнди окои Taкизoдa Ba Фaxpиддини Шoдмoн чapo дap ин мaвзyъ capycaдoи беш^ нaмекyнед. Нaвиштaни мaкoлa Ba pиcoлa (мoнaнди тacxиpи тaмaддyни фapaнгй) Ba нут; кapдaн (мoнaнди xитoбaи oкoи Taкизoдa) биcëp хуб acт, aммo кoфй нaмебoшaд. Бyзypгтapин мacъyлини pmo^ ин лyFaги coxтaгй Ba Faлaт кacoне xacтед, ки 6o иcтеъмoли ин лyFOт нуфузи зиёде дap мapдyм дopaнд Ba oн lypyx мyaллимин мебoшaнд... Ba xaмчyнин кopкyнoни paдиo, ки мapдyм caдoи oraapo мешyнaвaнд мaxcycaн apбoб Ba aъзoи мaтбyoт. nac бapoи oн ки xapфи шyмo Ba aмcoли шyмo тaъcиpи зиëдтapе дoштa бoшaд Ba дap мacъyлини xapoбии зaбoн, acapе кyнaд бoяд як xиcoбие тaшкил дихед ... тo нуфуз тайдо кунед. As тapaфи дигap чapo шyмo xyдaтoн дap xap як aß шyмopaxoи мaчaллaи '^rop" лyFaги Faлaтcoxти Фapxaнгиcтoнpo чoп нaменaмoед Ba дaлoиле бapoи xapoбии ож,о нaмеoвapед, тo oн ки мoxo xa^ ки нaмедoнем фaлoн лyFaт дypycт acт ë Faлaт бифaxмем, ки чй xapoбкopиxoе нoдoнии кopкyнoни вaзopaти Ba aъзoи Фapxaнгиcтoн дap зaбoни мo нaмyдaaнд (12. 8-9).
Бa кaвли мyxoлифoни Фapxaнгиcтoн, дap мyбopизaе, ки ож,о дap poxи дифoи фopcии фacеx кapдaaнд, бaъзе apбoби кйтам, тибки гyфтaи ож,о: " Бaъд aз от чихил coли мкaлaмфapcoйм xaнyз дoниcтa нaшyдaacт, ки чй мacлaк Ba paвише дopaнд мopo мyттaxaм мекутанд, ки oн кaдap нoдoн Ba беxaбapем, ки нaмедoнем зaбoн xaм тaxaввyл Ba иpтикoъ дopaд Ba и^уз дигap миcли кyдaмo нaметaвoн чиз нaвишт! xaëл мекунем, ки xaмин кaдap ки мo худ миали кyдaмo чизе нaменaвиcем, б^ки xaмoн тaвp ки як нaфap фopcизaбoни мyaддил (яъне нa aвoм Ba нa мyтaкaллими мyтacaнеъ) xapф мезaнaд чиз менaвиcем кoфй ac, ки ин иддaopo бaгил кунад b- oнгaxе эшoн Ba aмcoли эшoн бoяд бидoнaнд, ки тaxaввyл Ba иpтикoи зaбoн бa дacти зaмoн acт, нa бa дacти тaфaннyни ину oн" (12.13 ) .
Myxoлифoни Фapxaнгиcтoн xaмешa кушиш мекapдaнд, ки гyфтaxoи xyдpo 6o дaлелxo иcбaг нaмyдa, чи гута нуфуз дoштaни зaбoнxoи xop^^o, ки бa aкидaи oнxo caбaби вaйpoн гapдидaни зaбoни yмyмидapй мешуд, нишoн диxaнд: '^ap мaвкеъxoе ки нуфузи лиш^ои xopичй Ba нaклияxoи нoмaъкyл caбкxoи бегoнa дap миён табуд Ba xopичиëн xaм бидуни инки мo бифaxмем дap caдaди xapoб кapдaни зaбoн, яъне тaнxo вacилaи иpтибaг Ba ягoнaгии мo нaбyдaнд xaмoн зaбoни фopcиpo, ки aчдoди мо дap Эpoн мaъмyл медoштaнд дap Хинд Ba Кешм^ Ba Тибет Ba ФapFOнa Ba Оотёи caFHp xana то Aлбaния Ba Югocлaвия мapдyм мефaxмидaнд Ba arap xaм чизе менaвиштaнд aйни xaмoн буд ки мacaлaн дap Шеpoз ё дap Нишoпyp ё дap Бyxopo мapдyм бaдoн тaкaллyм мекapдaнд Ba менaвиштaнд, вaле бaъд зaъфи кyдpaти мapкaзии дaвлaт Ba дacт paфтaни нуфуз... Ba фaвт ëфтaни истилои xopичиëн Ba cyлтaи зaбoни эшон бa тaдpич зaбoни фopcии мaъмyл бaйни эшoнpo бa cypaте дapoвapд, ки aгapчи чyмлaбaндй Ba кoлaби кадом бa зoxиp фopcй буд, Bare дигap як нaфap фopcизaбoн дap кишвap дypycт мaфxyми oнpo бa иллaти кacpaти иcтеъмoли лyFOт Ba тaъбиpaги xopичй нaмефaxмид Ba xaнyз xaм ин шевa бaйни фopcизaбoнoни он нaвoxй мaъмyл acт. ЛyFaтcoзoни мо бaдбaxтoнa шевaxoеpo пеш гиpифтaaнд, ки имpyз нaвиштaи як нaфap Tеxpoнй бa cypaте дapoмaдaacт, ки имpyз як нaфap xopичй ё мycтaшpикй, ки бa зaбoни Фиpдaвcй Ba Maвлaвй Ba Хофиз ошност, бaлки мapдyми шaxpxoи бyзypги кишвap дap фaxми он дyчopи зaxмaт Ba ycpaт мешaвaнд Ba шояд xaм бо xaзop зaxмaт нaтaвoнaнд билoxиpa мaънии вокеии он нaвиштapo дapëбaнд (12. 14-15).
Пaйpaвoни ин paB^, бa унвони нaмyнa, нoмaи яке aз дoнишмaн дони шинoxтaи ХинДyагoнpo, ки бa мaчaллaи ож,о нaвиштa буд, миcoл oвapдa, дopoи чй гyнa нopacoиxo бyдaни o^o мaнзypи xoнaндa гapдoнидaaнд. Boбacгa бa он ишopa мекyнaнд, ки лyFaтcoзoни мо бидoнaнд, ки тaFЙиpи лyFOти мaфxyм бa лyFaги нoмaфxyм Ba coxтaгй ё бa кop бypдaни лyFOти xopичй ё мaxaллй чй гута acra мaкcyди эшoнpo дap нaзapи дигapoн, ки aз ин "мувозиаги шaxcй" беxaбapaнд нoмaфxyм ме^^д. Taвpе ки дap нoмaи y, бa кявли кopкyнoни мaчaллa, ин xoлaт бa мyшoxидa меpacaд: "Myxтapaм идигyp coxиби мaчaллии '^rop" беcaлoмaт, accaлoмy aлaйкyм. Maн xapидopшyдaни pиcoлaи мaчaллии '^rop" ки aз идopaи шумо шоеъ мешaвaд меxoxaм. Чaндaи coлoнaи мopo мaълyм бикунед, ки вacoтaти лойиди бaнк иpcoл бикутам. Як пapчa бa тaвpи тамута иpcoл бифapмoед. To бaъд дap шумоён" (12.15).
Сипac, кopкyнoни мaчaллaи мaзкyp бaъд aз тaxpиpи ин гyфтaxo бa нaтичaе pacидa, aндешaxoи xyдpo чунин xyлoca нaмyдaaнд: 'ïoBap бифapмoед, ки нaвиштaи бaъзе aз нaвиcaндaгoн Ba чapoиди Tеxpoн бapoи мapдyми вилоёт ё дyp aB кишвap нoмaфxyмгap Ba cycт ^opa'TOp 8з нaвиштaи фaвк acт. Дусте дopaм, ки бо инки дap xaфдax coлaгй aз кишвap бa xop^a paфтa Ba aлoн ;ap^ шaст coл aCT, ки бa кишвap бapнaгaштa боз xaнyз миоли яке aз муншиёни зaбapдacт xaт менaвиcaд Ba дap ибopaги фopcияш xеч нyкcy иллaте дидa нaмешaвaд. Чaнде пеш бa мaн нaвиштa буд, ки мaн биcëpе ибopaги pyзнoмaxoи Tеxpoнpo нaмефaxмaм Ba aз мaн xoca буд, ки мaчмyъaи лyFOти coxтaгии
Фархангистонро барои y бифириcгам. Вокeан Oë ачиб нecг, ки як хам- ватани дарc xондаи таxcил карда, mc аз хафтод cоли ба забони модарй такаллум кардан ва навиштан тоза барои фахмидани забони хамвата нони xyд ба китоби лyFат мухточ шавад ва TOm^rn мамлакати xeшро паc аз як мутофират ба cyрати шахри Бобул бдабад. Мо хануз надониc таeм, ки чй Fаразy маразe даркор аст, ки чамъe мexоxанд бо тарвичи лyFaги cоxтагй ва Fалат, ë махчуру мурда ë калимоге, ки мутародифоги мафхумгару маъмултар доранд робитаи тафхиму тафохуми форcизабо нонро бо якдигар катъ кунанд ва баъли даст бизананд, ки rnc аз гузаштани якe ду найли оянда "Шохнома"-и Фирдавcй ва "Маcнави"-и Мавлавй ва "Гyлиcтон"-и Саъдй ва "Дeвон"-и Хофизро нафахманд ва ба хамон навиштахои тахаввуъовару маFлyт ва бeмаFЗи баъзe аз удабо ва шуарои "мутачаддиди мyоcир" каноат кунанд. Хамаи мучаррабини ахли лyFат аз лyFавиюни иcломй гирифта, то уламои лyFати фаранг гуфтаанд, ки лyFaг тавкифй аcт ва ки^й даст. Он лyFатe дар забони мардум роич ва маъмул мeшавад, ки яте аз бузургони ахли фашхат ва якe аз ycгодони забон онро дар тайи навишта ë гуфтаи пyрмаFЗи човидe ба кор бурда бошад, он лyFати валав инки к:дëcан ва аcлан Fалат бошад ба кудрати нуфузи калимаи иcгeъмолкyнанда ва куввати маъной, ки дар он гунчонда шуда, xоxй наxоxй маъмул ва мycталex мeгардад ва агар каce бигуяд, ки фалон калима Fалат аcг хама дар чавоб xоxанд гуфт, ки чун маcалан Саъдй онро ба кор бурда, дигар xeч rac хак надорад бигуяд, ки он Fалат аcг ва хама мачбур ва мулзиманд, ки онро ба хамон шакл ба кор баранд (12. 15-16).
Фаъолияти гурухи дигари пуристон бо cардории ФyрyFй ва Такизода авч гирифта буд, ки дар байни онхо дар маcъалаxои чудогонаи иcлоxaги забон набудани ягонагй xиc карда мeшyд. Дар cолxои аввал, фаъолияти ин гурух зeри танкид гирифта шуда буд. Валe баъдгар намояндагони ин гурух, аз чумла, ФyрyFй тавониcганд, ки акидахои ниcбатан мyфаccалeро доир ба и^охо^ти забон, маcъалаxои caгcиолинг- виcтй баëн намоянд. ФyрyFй дар аcари xyд "Паëм ба Фарxангиcгон" ишора намудааст, ки забони форcиро тамоман аз калимахои арабй ва иктибоcxои дигар тоза кардан ва онхоро бо лeкcикаи манcyxи форcй иваз намудан Fайри имкон мeбошад. Айни чунин гуфтаро мо дар xитобаи Такизода "Лузуми хифзи форcии фаcex /1948/ " мушохида мeкyнeм, ки гуфта буд: "...агар мо хатто лyFOти форcии арабиyлаcлро, ки дар забони xyд дорeм махзи ниcбати а^й ва кадимии обо ва ачдоди онхо иxроч кyнeм, ки форши аcлии Дориюш ва Хyшоëршо ва Зардушт нecганд чаро ин xycyматро ба лyFати xоричии дигар, ки ба форш омадаанд таъмим намeдиxeм ва лyFOти форcии юнониyлаcл ва cyриëниyлаcл ë хиндй ë арманй ва Бобули ë тyркиyлаcлро, ки дар форш роич аcг тард намeкyнeм, магар арабй чй ^^xe кардааcг чуз инки забони моро пурмоя ва бовycъат ва Fанй кардааcг" (10. 21-22).
Чандe аз донишмандон бо вучуди дар мачлиcxои Фарxангиcгон иштирок намудан ва аъзои он будан, xилофи ин муа^^а баромада, ташкилшавии чунин мyаccиcаро нодаркор хишбида, ба чойи калимахои и^гибо^ ба кор андоxтани лeкcикаи форши давраи боcтон, миëна ва cоxтани калимахои навро зeри танкид карор додаанд: " Мо xeч вакт надида ва нашунида бyдeм, ки чамъияге - он хам Fайри мyтачониc ва мураккаб аз хар навъ мардум- даври хам бинишинанд ва барои дигарон лyFат вазъ кунанд ë лyFOтeро, ки карнхост маъмул ба ахли забон буда ва умарои каломи форcй онхоро ба кор бурда ва ба онхо хасти човид баxшидаанд бо cаликаxои качи xyд иваз бикунанд. Дигар он ки дар вазъи лyFOт ва табдили калимоти мycгаъмал ба лyFOти cоxтагии номафхум хар навъ харфи xиcобy далeл ва мантикиро зeри по бигузоранд ва бо кдему кууд ë тах^ли акcарияти оро харфи номаъкули xyдро бар кyрcии кабул бинишонанд ва барои он ки кате чуръати мyxолифат накунад аз зexни гада ва шури ватанпараcгии Алохазрати шбик cyъиcгифода намуда таcвибшyдаxои xyдро бо шдари маxcyc ба cаxнаи мулукона бираcонанд ва базур онхоро ба xyрди мардум бидиханд (9. 1-2 ).
Вожагони гунаи форcй, дар як муддати кутохи фаъолияти Фархангистон, ба таFЙироти зиëдe дучор омада, таркиби он ба xиcоби мдана аз вожахову иcтилоxоти cоxаxои мyxталиф: тиббй -126; молия -100; хукукшинош -75; идорй зиëда аз- 100; чyFрофй- 90 ва даххову cадxо иcгилоxоти дигар пурра гардид. Дар баробари ин номи шахрхо, мисти: ¿L> e у (qareghan) ба eL«* (siyahdasht); jl«s-1 (jlj (ahmadzayi) ба (sahnavaz); номи мохдо, аз кабили: J«^- (hamal) ба ¿.¿jsy (farvardin); jy (savr) ба Ci^fco ¿jl (ordibehest) ва f., иваз карда шуданд.Мохи апрeли cоли 1950 чамъияти илмии иcгилоxшиноcй мачмуаи дучилдаро тартиб дода буд, ки он дорои 20 хазор истилохот буда, киcми бeштари онхо дар аcарxои илмй низ ба кор бурда шудаанд.
Вожахову истилохоти аз чониби тарафдорони равияи пуризм жшниход гардида, руз ба руз дар матбуот ва аcарxои илмй истифода мeшyданд, ки хамаи он cабаби рушд ва такомули лeкcикаи гунаи форcй аз як тараф ва аз тарафи дигар омили фарккунанда байни гунахои форcй, точикй, дарй гардиданд.
Вожаcозй ва ë cоxтани калимаву иcтилоxоти нав дар гунаи форш бо роххои мyxталиф, бeштар бо рохи cарфй, яънe бо вандхо cyрат гирифтааcг. Барои «жрани вожахои нав бeштар паcвандxои ceрмаxcyл, аз кабили: ;? (gar) ва диг., мавриди иcгифода карор гирифтаанд, ки мо миcоли онро дар вожахои: (capavolgar);;fjli..l (isargar); ;fl3T (avagar); (parxasgar) ва амшли онхо,
мушохида карда мeтавонeм, ки онхо бо вожахои гунаи точикй: рох,зан, Fоратгар; нисоркунанда,
курбонику нанда; сароянда (хофиз); даFал ва дар гунаи дарй низ вожахои мазкур бо калимахои: [qaratgar], ¿ülcl [eane], jLíj.1 [isär], ¿l*>jbT [äwäzxän], [dasnämgar] мувофикат мекунанд.
Мо ин холатро инчунин, дар вожахое, ки бо пасванди (суффикс) каммахсули - (-vand)- и форсй, мисли: (sahrvand), ки ба точикй гузашта чойгузини калимаи иктибосии "гражданин"-
и русй ва дар гунаи дарй ба ивази вожаи <¡t*.¿ [tab áe ] ба кор рафтааст, дучор меоем. Вожаи ju^oa [hamvand], низ ба точикй гузашта, маънои: аъзо [a zä ] ё узв [ozv]- ва дар гунаи дарй s^c [ozv], el^cl [a zä ] -ро мерасонад. Дар сохтани вожахои нав, инчунин, пешвандхое (префикс), ки пеш дар истифода буданд, аз кабили: ¿ц (päd) ё л. (pad), (abar) дубора мавриди корбурд карор гирифтаанд, мисли: форсй- b^j^L (pädzivhä),точикй-антибиотикх,о [antibiötikhö] (ин хам иктибосшуда ба воситаи забони русй) бо хамрох шудани пасванди шакли чамъи точикии "-хо") ва дар гунаи дарй-^sil ¿l^o [mawäd-e antibiotik] ва f.
Вандхои баромади феълй дошта, ки хамчун асоси замони хозираи феълхо намудор мешаванд ва ё таркиби чудонашавандаи асоси замони хозираи феълхо бо пасванди вожасози - ^ (й), ки дар пайдоиши калимахои нави форсй зиёд ба кор рафтаанд, мисли: форсй- jL) (sarnevestsäz) аз (sarnevest) ва
нимванди феълии;Ь (säz), точикй- асосй [asosi], мухим [muhim] халкунанда [halkunanda]; ё ин ки вожаи форсии
(hameporsi), точикй- овоздихии умумй [ovozdihiyi umumi] (ки ба калимаи иктибосии байналхалкии "референдум") ва дар гунаи дарй ба- ^ojoc ^J" [räigiri-ye omumi] мувофикат мекунанд.
Воситаи дигари пайдоиши вожахо дар давраи Фархангистони забон-хамрох кардани ду калимаи мустакилмаъно ва сохтани вожахои мураккаби дорои маънохои нав мебошанд, ки дар ин мархила хеле ривоч ёфтааст. Ба ин вожахои: (sarpezesk) Цо ¿^j (zaminpeima);¿^ cJ3¿ (doulatmard) ва даххо калимаи дигар
мисол шуда метавонанд, ки барои донанда ва ё намояндаи гунаи точикй номаълум буда (асосан, маънои калимахо дар назар аст) маънои онхо бо вожаву таркибхои точикии: сардухтур [sarduxtur], заминченкун [zamincen kun], геолог [geolog], ходими давлатй [xodimi davlati] мутобикат мекунанд ва холо бошад чанде аз ин вожахо низ дар гунаи точикй ба кор мераванд. Дар гунаи дарй- вожахои мазкур бо баробарихои зер мувофикат мекунанд: ¿¡Sb^i [sardäktar], Co^-jJl^- [jiälojest], j3jL [ma mur-e dawlati] ва f.
Бо рохи чобачой (транспозитсия) ва ё бе вандхо сохташавии вожахо ба таFЙирёбии маънои калима вобаста мебошад, ки дар натича вай маънои нави лексикй-грамматикй гирифта ба хиссаи дигари нутк мегузарад. Бахши бештари вожахои нави бо ин рох бавучудомадаи форсиро калимахои баромади феълй дошта, аз чумла: лТ ^ (peiämad), ¿jjjlS (kärbord) ва Fайра ташкил додаанд, ки онхо аз лихози маъно бо калимахои натича [natija], истифода [istifäda]^ точикй ва бо вожахои дарии мазкур: [natija], [estefäda] мувофикат мекунанд.
Ба вожахои устувор табдил ёфтани иборахо, яке аз воситахои асосии вожасозии забони форсй ба шумор меравад, ки он пеш аз хама дар асоси иборахои изофй ва пешояндй ба вучуд меоянд. Бо ин рох сохтани калимахо ва ё истилохот дар се давраи фаъолияти Фархангистон дар гунаи форсй хеле вусъат ёфт, ки мисоли онро мо дар фархангхои форсй ва асару маколахои тарафдорони ин равия мушохида мекунем: форсй- Oj^ (surat(e)jal(а)se); точикй- карори мачлис [qarori majlis ] (Бояд зикр намоям, ки солхои охир бахше аз ин вожахо, аз чумла: суратчаласа низ, ба гунаи точикй ворид шудааст); дар гунаи дарй- JsSy^. [porotokol]; форсй- JoLc^jJlo (modirämel),Jolc ö^jJlo (modire ämel); точикй: директор [direktor] (баъзан мудир низ, истифода мешавад); дарй _ ^>jlo [modir]; форсй-Js
(dabir-e kol ), (dabirkol); точикй- котиби генералй [kotibi generali] (дар точикй, баъзан
ибораи: дабири кулл [dabiri koll] низ ба кор меравад); дарй - ^¿lo^ [sarmonsi]; форсй-^Siy Oy (tut-e farangi), ^Si^iy (tutfarangi); точикй- клубник [klubnik], (вожаи иктибосй) кулфинай [qulfinay]; дарй - ^ioj Oy [tut-e zamini]; форсй- ^Siy (guj-e farangi), ^Si^b-s" (gujfarangi); точикй- помидор [pomidor]; дарй- [bádinjáne rumi] ва f.
Тарафдорони ин равия дар баробари сохтани вожахо ва истилохоти нав, инчунин кушиш намуданд, ки ба бисёре аз калимаву иборахои дар забон мавчуд буда, маънихои навро ворид намоянд. Масалан, вожаи öJüjL) [säzande] дар аввал ба маънихои: jL^ (me'mär), aj—¿yí- [äfarinande], aj— [ijädkonande], ojjl| - [naväzande] ба кор рафта, сипас, дорои маънихои нав, мисли: ^jLi^-b [säxtemäni],
[samarebaxsi) гардид. Вожаи мазкур холо дар гунаи точик, маънои офаринанда [ofarinanda] ва дар гунаи дарй - ба маънои öjJjly [nawäzenda] ба кор меравад. Чунин тарзи корбурд дар калимахои арабй низ, мушохида мешаванд.
Дар даврахои зикргардида, ба шакли яклухт иваз намудани вожа ва истилохоти иктибосй ва ба чойи онхо кабул ва ба кор андохтани истилохоти нав, аз кабили: IxoJsA (haväpeimä); ^j^Saa (hamguväres); öjlsi^> (jasnväre); Ju>ly (farämad); öLS^Lj (bäsgäh); ^S^o^jj (viräyesgar) ва садхо вожахои дигар ба мушохида мерасанд, ки имрузхо дар форсй мавриди истифода карор гирифта, ба забонхои дигари эронй низ, ворид шудаанд. Дар точикй вожахои мазкур, бо калимахои: самолёт [samoliyot], хавопаймо [havopaymo], фестивал [festival], чашнвора [jasn vora], хайиат [hey at], комиссия [komisiya], толор [tolor], зал [zal], мухаррир [muharrir] (баъзан вироишгар) ва дар гунаи дарй ба вожахои: öjLb [tayära], Jls*s~i [festiwäl], cú-a [hay at], ¿si-^^xS [komisyun], jVli' [tälär], [¿JM [sälon] мувофикат мекунанд.
Мушохидахои солхои охир нишон медиханд, ки бахше аз вожахо ва истилохоти сохтаи Фархангистони Эрон, тавре ки дар боло зикр гардид, ба соир забонхо ворид гардида, руз ба руз чойгузини вожахои щтибосии забонхои дигари хоричй шуда истодаанд, ки теъдоди бештари онхоро, ба хусус, дар гунахои хамгурухи вай-точикй ва дарии Афгонистон (новобаста аз таъсири вожагони пашту ба дарй) дучор меоем, мисли : el&iJb (danesgah) ба ивази: университет; (daneskade) ба ивази: факултет ё институт; (donesju) - студент;
^¿b (dadras)- судя; ¿Lubb (dadsetan) - прокурор; ^Lubb (dadsetani)- прокуратура ва садхо вожахову истилохоти дигар, ки дар сохахои мухталиф ба кор бурда мешаванд.
Хулоса, ба миён омадани равияи пуризми забонй, ки аз солхои 30- юми асри XX ва хатто чанде пештар аз он солхо огоз гардида буд, ба рушду такомули вожагони форсй, таъсири зиёд расонид ва аз тарафи дигар боиси зухур ёфтани тафовутхои хар чи бештари вожагони точикй,
форсй ва дарии Афгонистон гардид, ки хамачониба омухтан ва мавриди тадкик карор додани онхо дорои ахамияти илмй ва амалй мебошанд.
АДАБИЁТ
1. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. М.: Издание второе, стереотипное. Издательство "Советская Энциклопедия",1969.- 608 с.
2. Каменева М.С. О деятельности двух академий языка Ирана и некоторых иннова циях в лексике персидского литературного языка. //Развитие языков в странах зарубежного Востока. М., Издательство "Наука" Главная редакция восточной литературы,1983. С. 89-97.
3. Нечаев Г.А. Краткий лингвистический словарь. Издательство Ростовского университета. 1976.-183 с.
4. Пейсиков Л.С. Лексикология современного персидкского языка. М.:Издательство Московского университета, 1975.- 206 с.
5. Рубинчик Ю. А. Новая лексика персидского языка и пути ее пополнения. //Иранское языкознание. Ежегодник 1981. М., Издательство "Наука" Главная редакция восточной литературы, 1985. С. 133-139.
6. Хусейнов Х., Шукурова К. Лугати терминхои забоншиносй. Душанбе:- Маориф, 1983.-255 с.
7. Ярцева В.Н. Роль традиции и инноваций в типологической характеристике английского литературного языка. // Типология германских литературных языков. - М., 1977.- С. 50-65.
^ 87 1339
"jl^L " ^s^JQ JA.Q> f^J .©¿j ^¿J 1-40 .1348 uI^J 10.1-7 .1348 ' 7' 6 ^ta '"jl^bL" ! ul^^-fc^ .9
^¿¿I uljjI ¿^¿J—I c^l-^ Jj^l^ (_^64 .1352 'u'^^J ¿I^J^-J .uf^I u1) 10
-J5I SjU^ 7-17.
^ -.1348 12.
АКАДЕМИЯ И ПУРИЗМ ЯЗЫКА КАК ОДИН ИЗ ФАКТОРОВ РАЗЛИЧИЯ ЛЕКСИКИ ВАРИАНТОВ ЯЗЫКА ДАРИ
В статье рассматривается создание Академии и пуризм языка в Иране, ставшей одним из отличительных факторов вариантов языка дари идеи и мысли мыслителей о возникновении развитии этого движения, его преимуществах и недостатках. Кроме того, ряд примеров иллюстрирует различия, с которыми сталкивается этот язык. Иллюстративные примеры взяты из прессы и литературы различных сборников, которые могут проиллюстрировать эти различия.
Ключевые слова: Академия, пуризм, варианты, язык дари, различия, преимущества и недостатки, средства массовой информации, различные сферы, образец.
ACADEMY AND THE LANGUAGE PURISM AS ONE OF THE FACTORS OF DISTINCTION THE LEXICON OF DARI LANGUAGE VARIANTS
The article deals with the establishment of Academy and language purity in Iran, which became one of distinction factors of the Persian, Tajik and Dari variants and the ideas and thoughts of thinkers about the appearance and development of this movement and are shown its advantages and disadvantages. In addition, a number of examples illustrate the differences encounter by these languages. The illustrative examples are taken from newspapers and literature of differentfields which may illustrate these differences.
Key words: Academy, purism, variants, Dari language, differences, advantages and disadvantages, mesas media, different spheres, example.
Сведения об авторе:
У.Сулаймони —Таджикский национальный университет, доцент кафедры иранской филологии. Адрес: 734025, Республика Таджикистану. Душанбе, пр. Рудаки 17. Тел.: (+ 992) 919130825
About the author:
U. Sulaimoni- Tajik National University, Associate Professor of the Department of Iranian Philology. Address: 734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe, Rudaki Ave., 17. Tel.: (+992) 919130825
