CC BY
40and in Bartang winejyattow 'coming to the bride's '.In addition, the ritual bunSed 'sprinkling with flour' is held at the Shugnan on this day. It turned out that all these rituals were performed on the same day, i.e. on the third day after the baby birth, but sequentially. First, the head of the woman in labor was washed, then close relatives and neighbors sprinkled_ flour on her, saying: «muborak ved».
The grammatical structure of words and phrases is also considered. It turned out that most phrases relate to free syntactic phrases and bind by attachment.
Keywords: washing women's head, sprinkling flour, the third day, phrases, grammatical analysis.
Сведение об авторе:
Назаршоева Ч.Р. —научный сотрудник Института гуманитарных наук им. академика Б.
Искандарова Академии наук Республики Таджикистан, г.Душанбе. Хорог, Таджикистан.
About the author:
Nazarshoeva Ch.R —Researcher of the Institute of Humanities named after B. Iskandarov of the
Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan, Dushanbe. Khorog, Tajikistan
УДТ: 809.155.0
ТАХДИЛИ СОХТОРЙ ВА МАЪНОИИ ВОЖАКОМ КИШОВАРЗЙ (дар асоси маводи «Еддоштх,о»-и Садриддин Айнй)
Анварзода М.А.
Институти забон ва адабиёти ба номи АРудакй
Дар таърихи забони точикй баррасии системам фонетикй, таркиби лугавй ва сохти грамматикии забони осори чй нависандагони давраи адабиёти классикй ва чй адабиёти нав нихоят мухим ва боарзиш мебошад.
Забони асархои устодони суха^Рудакй, Фирдавсй, Саъдй, Хрфиз, Ч,омй, Айнй, Ч,алол Икромй, Мирзо Турсунзода, Сотим Улугзода ва дигар шоирону нависандагони забардасти точик аз чихати таркиби лугавй ва сохтори грамматикй гановатманд буда, фасохату равонии сабки нигориши осори онхо забони адабй ё меъёри точикиро зинда нигох дошта, ба он пояхои мустахкам ва устувор гузоштаанд.
Бинобар хамин, масъалаи омузиш ва баррасии давраи нави забони точикй ва таърихии он яке аз мавзуъхои бисёр мухиму судманди забоншиносй махсуб меёбад. Бо вучуди он ки дар ин чода пажухишхои чудогона ба анчом расида бошанд хам, вале бархе аз пахлухои забони осори шоирону нависандагон ба истиснои баъзе корхои илмй аз доираи тахкикот дар канор мондаанд, ё кисме аз онхо хануз шакли проблемавй надоранд ва метавон гуфт, ки аз накшаи умумии омузиши таърихи рушду густариши забон берун мебошанд.
Пас аз хамачониба омухтани вижагихои забони осори адибони даврахои гуногуни адабиётамон имконият ба вучуд меояд, ки ба комёбихо ноил гардем ва ба андешахои рочеъ ба масъалахои алохидаи грамматикаи забони хозираи точик гуфташуда аз дидгохи тозаву нави забоншиносй бахои дакик дихем.
Аз ин ру, яке аз чунин вазифахо тахлил ва баррасии сохти грамматикй, лугат ва услуби забони асархои шоирону нависандагони чудогона махсуб меёбад. Бинобар хдмин, тахлил ва тахкики забони осори асосгузори адабиёти нави точик, устод Садриддин Айнй дар равшан сохтани вижагихои лугавй ва грамматикаи забони давраи нави рушду такомули забон яке аз масъалахои асосй ва боарзишу пурахамияти забоншиносии точик арзёбй мешавад.
Албатта, дар бораи асархои Айнй хам мухаккикони точик ва хам пажухишгарони хоричй корхои зиёде ба анчом расонидаанд. Бо вучуди ин, дар бораи вижагихои забони осори Айнй пажухишхои вижае, ки чанбахои забони нависанда хусусан луготи сохавии асархои уро хамачониба фаро гирифта бошад, вучуд надорад.
Забони адабии давраи нав ба номи устод Садриддин Айнй вобастагй дошта, у забони адабии нави точикиро ба андозае фасех, мавзун, шевову гуворо ва умумифахм кардааст, ки инро тамоми мардуми точик, хатто форсизабонони олам эътироф намудаанд.
Устод Айнй дар мавриди интихоби вожахо ахамияти махсус додааст, ки инро мо дар мутолиаи асархои у ба хубй дарк мекунем. Агар мо ба таркиби луготи осори нависанда назар афканем, мебинем, ки у дар хакикат дар интихоби вожа ва вожасозй махорати башят баланд нишон дода, онхоро ба калби хонанда чо карда тавонисгаасг. Дар забони асархои устод Айнй, асосан, вожахоеро
метавон ба мушохида гирифт, ки дар забони имрузаи точикй ва ë дар гуйишхои он мaъмyл мебошанд.
Аз ин чихат, яке аз вижагихои лyFOти шхавии acaрхои ycтод Айнй дар он инъикоc меëбaд, ки y бештар калимахои точикиро ба кор бyрдa, аз бемаврид истифода нaмyдaни вожахои бегона ^айриточикй), ки муродиФи онхо дар забони точикй мавчуд аст, xyддорй нaмyдaacт. Ба тyфaйли чунин нyктacaнчиaш мебошад, ки хар як xонaндaи имрузаи точик acaрхои бадей ва тарчумаихолии ин нобетаи илму фархангро 6идуни ягон душворй меxонaд, мефахмад ва аз хар caтри он лаззати маънавй мебардорад.
Мycaллaм аст, ки як киcмaти ашш ва бyнëдии закираи лyFaвии забони точикиро вожаву истилохоти шхаи кишоварзй ташкил медиханд. Пешаи кишоварзй барои ордеихд бавижа точикон, кacби пуршараф ва мyкaддac ба хишб мерафт ва имруз хам ин анъана байни мардуми мо идома дорад. Аз ин ру, парвариши ма^ушти Faллaдонa ва чорво хамчун нишонаи caрвaтмaндй мaхcyб меëфт. Дар Точикистон пешаи acоcии бештари мардуми точик, бавижа cокинони манотики кухистон, хам кишоварзй ва хам чорводорй аст ва ризку рузии онхо аз хамин хишб ба дacт меояд.
Ин acт, ки дар заминаи кишоварзй вожаву истилохоте ба вучуд омадаанд, ки ба маишату фарханг ва cyннaт^ои xaлкy миллат робитаи кавй доранд. Аз ин чихат, вожаву истилохоти кишоварзй як бaxши бузурги caрчaшмaи лyFaвии забонро фаро мегирад ва тахкикоти вижаро меxохaд.
Имруз шохиди он хастем, ки рушду гycтaриши илму теxнологияи муошр дар caноaт ва шхаи кишоварзй дигаргунихои зиëде ба вучуд овард. Мacaлaн, кори бештари кacбy хунархои дастй ва ë бyнëдй ба теxникaи замонавй вобacтa шуд, ки аз чунин дигаргунй мардуми точик хам иcтиcно неcт. Бештари cyннaгхои кишоварзй охиста-охиста кохиш ëфтa, истилохоти xоcи шха бо мурури замон ба коми фаромушй мераванд, вале дар ошри нaвиcaндaгонy шоирон онхо бокй мемонанд. Бинобар хамин, яке аз вазифахои мухаккикини зaбоншиноc иборат аз он аст, ки хар чй зудтар аз куханшлон ва ошри адибон чунин навъи вожахоро чамъоварй намоянд ва дар ашш маводи чамъоварда тахкикоти cyдмaнде анчом диханд.
Вожаву истилохоти кишоварзй ва ë шхахои дигар на танхо барои тахкики забони точикй мухим аст, балки барои омузишу барраши забонхои эронй, решaшиноcии бaрxе аз калимахо, мaрдyмшиноcй, хамчунин такмили фархангхои забони точикй ва шхавй мушидат мекунад.
Ин зарурат моро водор coot, ки истилохоти кишоварзиро дар «Ёддоштх,о»-и ycтод Садриддин Айнй мавриди тахлил ва тахкик карор дихем, чунки дар ин acaр калимахои фаровоне аз ин «эха истифода шудаанд, ки низ ба тахкики мaxcyc зарурат доранд. С. Айнй дар ин acaри тарчумаихолии xyд аз чунин навъи калимахо ба таври фаровон истифода намудааст. Бештари ин навъи вожахои шхавй калимахои бушдии забони точикй буда, то хол ахамияти xyдро гум накрдаанд ва дар гуфтори мардум ба хамон шаклу маъно, ба истишои чанде ба кор мераванд: гандум, чав, арзан, мош, шолй, биринч, чуй, паста, F^a, дарав ва амшли инхо.
Ба пажухиши вожахои кишоварзй дар забоншиноши точикй таваччух камтар зохир шyдaacт. Ба чуз аз баъзе корхо ва ишорахои ичмолй тахкикоти мукаммале дар ин мавзуъ руйи кор наомадааст.
Пажухиши шхахои гуногуни зaбоншиноcй аз cолхои 60-уми acри XX OFOЗ гардида, дар ин cam* корхои арзишманди здеде низ ба анчом рacидaaнд. Бо вучуди ин назар ба шхахои дигар ба лекcикaи кишоварзй кам таваччух зохир гардидааст. Вале дар бaрxе аз acaрхо ва ришлахои илмии оид ба лахчашинош, забонхои шаркии эронй, дар мишли гурухи забонхои помирй ва забони яшобй лyFOти кишоварзй то андозае тахкик шудаанд.
Мacaлaн, доир ба ин мавзуъ дар лyFOти кишоварзии гуйишхои чанубии забони точикй [10, c.841], забони яFнобй [4, c.21-23, 5-13] ва чо-чо дар acaрy маколахои зaбоншиноcон маълумот дода мешавад. Инчунин, дар риcолaи «Шеваи чанубии забони точикй» (фонетика, лекшка) мухаккик F. Чураев дар бaxши лекшка фacли алохидаеро бо унвони «Номи дaрaxтони мевадор ва бемева» чудо карда, дар бораи xycycиягхои лекшкии номи дaрaxтони мевадор ва бемева тахкикоти пурарзиши шевaшиноcй анчом додааст. Хамчунин, Н. Гадоев дар ришлаи «Лекcикaи лахчаи Тагнов» (2012) дар фаали алохида вожахои марбут ба растанихоро тахлили илмй кaрдaacт. Вобаста ба мacъaлaи мазкур маколахои алохидаи илмй аз тарафи мухаккикон М.Махмудов, С.Хоркашев, С.Юcyповa, Р.Сангинова, И.Сулаймонов, М.Каримова ва дигарон руи чоп омадаанд, ки дар барраши вохидхои лyFaвии марбут ба cохaи кишоварзй ахамияти мухими илмй доранд. Инчунин, дар ошри илмии мухаккикон Хаким Тирмизй, С.Назарзода, Д.Саймиддинов, М.Султонов, Д. Хочаев, А.З.Розенфелд, С.Рахматуллозода, М.Чумъаев ва A.Юcyфов ишорахои мaxcyc шудаанд, ки аз ахамият xолй нестанд.
То имруз калимахои марбут ба шхаи кишоварзии оcори адибони алохида тахкикот нaшyдaacт. Maxcycaн, омузиши оcори устод Садриддин Айнй, аз чумла «Ёддоштхо» дар ин чода ахамияти калони илмй дорад. Зеро ин адиби зaбaрдacт аз забони адабиети Faнии клaccикии точик ва забони зиндаи мардум вожаву иcтилохоти cохaи кишоварзиро фаровон ва caмaрaнок иcтифодa бурдааст. Инчунин, дар ин acaр калимаю иcтилохоти фаровони cохaвй, аз чумла кишоварзй хифз шyдaacт, ки омузиши онхо дар давраи нави тaрaкк;иëти забони точикй муфид буда, барои аз нав ба иcтехcолоти забонй ворид кардани онхо шароит фарохам омaдaacт. Бaрxе аз вожахое, ки дар замони Садриддин Айнй ба кор мерафтанд ва y дар acaрхои xyд аз онхо истифода кaрдaacт, имруз калимахои кухнашуда ба хишб мераванд: 40p60FH0K, чоряккорй, тaноб, кaлaндгaр, зaминx,ои мaитa ва амшли инхо.
Тахкики вижагихои лекcикй, морфологй, cинтaкcиcй ва ycлyбии acaрхои бадеиву ëддоштии acоcгyзори адабиети нави точик устод Садриддин Айнй шлхои з^дест, ки таваччухи донишмандони зaбоншиноcро ба xyд чалб кaрдaacт. Бо тaшaббyc ва ибтикори пажухишгарони ватанй ва xоричй дар ин бора acaрховy маколахои зиëди илмй аз чониби Х.Хycейнов (1973), С.Халимов (1974), А. Керимова (1954), Х.Юcyпов (1971), M.Юcyповa, М. Холов (1972), А.Мирзоев, Б.Hиëзмyхaммaдов, Х.Тyрcyновa, С.Рахматуллозода навишта шудаанд.
Чунон ки маълум acт, хангоми барраши ягон мacъaлaи илмии зaбоншиноcй пажухишгарон барои тacдики андешаи xyд acоcaн ба забони оcори С. Айнй такя мекунанд. Аз ин чихат, пажухиши хамачонибаи вижагихои забони acaрхои y дар илми зaбоншиноcии точик зарур ва мухим буда, барои омузиш ва муайян кардани пахлухои норавшани забон мycоидaт мекунад.
Албатта, зaбоншиноcии точик дар cохaхои гуногун ба комëбихои нaзaррac ноил гардидааст. Бо вучуди ин, биcëр ма^ала^и назариявй ва амалии вожаву истилохоти кишоварзй, caйри тaъриxии онхо, инкишофи колабхои вожacозй, вижагихои ycлyбй ва дарачаи иcтифодaи онхо то андозае аз доираи тадкик берун мондааст.
Садриддин Айнй дар acaрхои xyд ба интиxоби вожахо ахамияти мaxcyc додaacт. Агар ба таркиби вожахои оcори нaвиcaндa нигох кунем, ба xyбй мебинем, ки y дар интиxоби калима ва вожacозй, аз чумла лyFOти cохaи кишоварзй, махорати баланд нишон додaacт: 40p60FH0K, серобтaлaб, обк^шли:, корaндaгй, кaлaндгaр. Хycycияти мухимми забони оcори Садриддин Айнй дар он аст, ки кариб хамаи вожахои иcтифодaнaмyдaи y дар забони адабии хозира ва ë дар гуйишхо ба мушохида мерacaнд: чуй, сероб, серобтaлaб, зaмин, кaмзaмин, серзaмин, х,осилхез, ^отл^зй, кишт, сабзавот, х,осил, киштзор, чуйковй, пyрмевa, дaрaв, гандумпоя, nyH6^iaoHa, хишовл, Fypa, KypaK, киштукор, обёрй ва aмcоли онхо.
Вижагихои дигари лyFOти acaрхои Садриддин Айнй, аз чумла «Ёддоштхо» ин аст, ки нaвиcaндa бештар аз зaxирaи лyFaвии забони точикй иcтифодa намуда, аз бемаврид ба кор бурдани вожахои Faйриточикй, ки муродифхои онхо дар забони точикй мавчуданд, xyддорй нaмyдaacт.
Дар вожacозй Садриддин Айнй аз воcитaхои гуногуни кaлимacозй истифода кардааст. Вожахои таркиби лyFaвии «Ёддоштхо»-ро аз руйи cоxт метавон ба чунин гуруххо дacтaбaндй кард:
Вожax,ои содa. Ахамияти бaрчacтa доштани калимахои шдаро мухаккики забони немиcй М. Д. Степанова мухим дониста, чунин зикр менамояд, ки «калимахои решавгй, тавре маълум acт, дар мехвари фонди acоcии лyFaвй карор дошта, чун acоcхои кaлимacозй xизмaт мекунанд» [8, с.58]. Хамчунин, зaбоншиноc С. Хоркашев (холо С. Рахматуллозода) дар тахкикоти калимаю иcтилохоти марбут ба cоxтмон ва xонacозй дар шевахои чанубй ва чанубй-шаркии забони точикй ба накши калимахои cодa ахамияти мaxcyc дода, чунин менaвиcaд: «Дар ташаккули лекcикaи ин гурух ва хамчунин дигар кабатхои лекcикaи шхавии марбут ба шевахои бaррacишaвaндa (шевахои чанубй ва чанубй-шаркии забони точикй дар назар дошта мешавад -А.М.) вохидхои лyFaвии «ода накши мухим доранд. Пеш аз хама ин ба он вобаста аст, ки калимахои гада бо таваччух ба доштани маънихои гуногун метавонанд морфемахои cермaъною омонимй шаванд ва барои рушду такомули муродифоту калимахои хамгун чун воcитaи фаъол xизмaт кунанд. Аз тарафи дигар онхо барои cоxтaни калимахои мураккаб фаъолона иштирок мекунанд». [11, c.25]. Ин гуна калимахо дар оcори ycтод Айнй xеле зиëдaндвa барои cоxтaни дигар калимахои аз руйи cоxт cоxтaю муракаб мycоидaт мекунанд. Аз чумла: гандум, 4aB, aрзaн, кунок, мош, шолй, биринч, Fyзa (пaxтaи чойдорй), нaмaрзa, бyттa, KypaK, пaxтa, кокул (пучоки F^a), сax,pо, чуй, сероб, хдвлй, зaмин, кишт, сaбзaвот, дaшт, х,осил, дapaв, кyлмaк Ba Faйpa, ки дap тaшaккyли кaлимax,ою иборяхои сохд xидмaт кapдaaнд.
Дap бapoбapи кaлимaxoи coдa дap ташаккули кaлимaxoи шхаи кишoвapзй вoжaxoи шхта ва мypaккaб накши мухим дopaнд.
1.Бо пaсвaидхои кaлимaсоз сохтaни кялимяхо:
1) 6o пaсвaнди -й -(гй): дexкoнй [1, c.5], бaxopй [1, c.57], балхй [1, c.9], ва f,. Миcoл дap чумла: Кacби acocии axoлии ин дexa дехконй буда, бeштapинaшoн камзамин ва бeзaмин буданд [1, c.5];
2) 6o пacвaнди -зор: киштзop, [1, c.23], peгзop [1, c.22], cycзop [1, c.50], зapдoлyзop [1, c.107], шypaзop [1, c.140];
3) 6o пacвaнди -4a: давча, [1, c.13], химча [1, c.12], пулакча [1, c.22], чyвoлчa [1, 24], 6oF4a [1, c.121], каландча [1, c.107];
4) 6o пacвaнди -aндa: киштyкopкyнaндa [1, c.58],
6) 6o пacвaнди -зор: киштзop [1, c.24];
5) 6o пacвaнди -гap: кaлaндгap [1, c.46];
7) 6o пacвaнди -вор: гaндyмвop [1, c.32].
8) 6o тешванди бе-: бeзaмин, [1, c.5], 6eo6 [1, c.57], 6exocHrä [1, c.118];
Дap байни вoжaxoи кишoвapзй кaлимaxoи мypaккaб низ ба мyшox,идa мepacaнд. Ин гypyxи кaлимaxo аз мypaккaби пaйвacт ва тoбeъ ибopaтaнд.
Aз вoжaxoи мypaккaби типпи пайваст гава^ут миëнвaнди -y^arao вoжaи киштyкop (кишт+y+^p) ба нaзap pacид. Aммo калимая^ мypaккaби типпи тoбeъ ниcбaтaн бeштapaнд ва аз KOлибx,oи зepин ибopaтaнд:
а) aз исму исм: дaндoнмoлa, гулбутта, пyнбaдoнa, гaндyмпoя, cepзaмин. Дap байни ин кaлимaxoи мypaккaби тс^ъ вoжaи длндондо нмолл диккатчалбкунанда аст. Вoжaи мaвpиди нaзap мypaккaб буда, аз калимая^ длндон ва молл тapкиб ëфтaacг, ки чузъи аввал шapxy эзox нaмeхoxaд, вaлe чузъи дуюм молл вoжaи кишoвapзй буда, oн аз тахтаи xaмвopи бeдaндoнa ë cихдop аз чуб ва ë oxaн coхтa мeшyд, ки o^o ба чуфти гoв ë ipa^E-op баста, замиж^ шyдгopшyдapo ба вocитaи oн xaмвop мeкyнaнд. Длндонмолл дap «Фapxaнги зaбoни точикй» (1969) caбт нaшyдaacт, вaлe дap «Фapxaнги тaфcиpии зaбoни точикй» (2008) ба гунаи <«дaндоимолa» ба кайд г^ифта шуда, чунин тaвзex ëфтaacг: дандрнмрла; «cихмoлa; длндонмолл кapдaн cихмoлa poндa, шикастани кyлyхxo ва нapмy xaмвop кapдaни замини шyдгopшyдa пeш аз кишт» [8, c.406].
Вoжaи длндонмолл дap 6apxe аз гyйишxoи зaбoни точикй, аз чумла шeвaи чанубй, ба cypaти сихмолл ба rap мepaвaд. Мacaлaн, дap «Фapxaнги ^йиш^ чанубй» ба тaвpи зайл шapx дoдa шyдaacг: cихмoлa -тахтаи дaндoнaдop, ки бapзгapoн (чyфтpoнoн) 6o oн замини шyдгopшyдapo xaмвop кунанд [10, c.553]. Длндонмолл аз чихати бapoмaд xapдy чузъ, яънe хам длндон ва хам молл мapбyт ба зaбoни тoчикй мeбoшaнд.
6) исм вл лсоси злмони хозирли феъл: xocилхeз (xocил+хeз);
в) сифлту сифлт: нaвcaбз;
г) сифлт исм: cepзaмин, cepo6: «Идopaи pyxoнии ин дexa ба дacги мyтaвaллиxo буд, ки ora,o аз чумлаи сepзaмииoни хoчaгoни миpaкoнй буданд ва идopaи мyлкй-мaъмypй дap дacги тoчикoн буд, ки ap6o6 ва oкcaкoл бapин мaъмypoни махаллй аз сepзaмиитapини ora,o «интихoб» (таъин) мeëфт» [1, с.б].
f) лз шуморл вл исм: чopбoF;
д) лз злрф вл исм: камзамин.
2. Вожяхои мурлкклби омехтл. Ин гуна вoжaxo вoxидxoи лyFaвиe мeбoшaнд, ки аз хамнишинии acocx^ мycтaкилмaънo ва вандал кaлимacoз ба вучуд oмaдaaнд: зaминpoнй, чуйшвй, oбкaшaк, кaмoбй, тутпазй, яocилпaзй, пунбакбаста, зaминpoнй, ceбapгa, чopбoFнoк, зaминpoнй [1, c.20], чуйшвй [1, c.20], кopaндaгй, чopяккopй [1, c.5], peгкaшoнй [1, c.24], тoккyшoй [1, c.20], мeвaдopй [1, c.9], яocилпaзй [1, c.58], capдapaхтй [1, c.6], тутпазй [1, c.29], xoчихoнй [1, c.6], кaмoбй [1, c.6]. Дexкoнoни дexaи Махаллаи Бoлo ба зaминpoнй, чуйшвй ва тoккyшoй мaшFyлй мeкapдaнд [1, 2G]. «^батеи ин дexa дap наздикии дapëи Зapaфшoн вoкeъ шyдaacт ва аз байни дexa хам ба томи Мaзpaнгoн як чуи кaлoн мeгyзapaд, cepo6 ва oбoд буда, бeштapини xaвлиxoяш pyидapичaдop, чopбoFнoк ва пypмeвa acт?» [1, c.5].
Дap калимая^ ин ^pyx вoжaи киштукоркунлндл, кaмe фapк мeкyнaд. Ин вoжa аз ^i^x^ кишт ва кор, мденванди -у-, acocи зaмoни xoзиpaи фeъли кун ва пacвaнди-aндa coхтa шудааст, ки хамаи чyзъxo аз чияати 6apo!aA мутааллик ба зaбoни точикй мeбoшaнд. «Мypoдбeк ва кoзй Сафй кaнopи pyди Чpлвoни нaвoбoдpo хам opo! нaгyзoштaнд: дexкoнoни дap oн чo киштукоpкуиaидa тaмoмaн 6e xaйвoнoти кopй буда ва факат 6o каланду бeл зaминxoи маита (мypдa)-po кop кapдa
гашта буданд» [1, c.58]. Киштyкоpкyнaндa жми амали шaxc буда, чанд зинаи калимашзиро аз caр гyзaронидaacт. Дар зинаи аввал аз кишт ва кор таБа^ут пaйвacтaни миëнвaнди -y-вожаи киштукор ба вучуд омaдaacт, ки жми амал acт. Дар зинаи дуюм ба ин вожа acora замони хозираи феъли кардан (кун) хамрох гардида, аз иcми абстракт калимаи киштукоркун пешаи шaxcро руйи кор овaрдaacт. Дар зинаи теюм бо илова шудани пacвaнди -arç^a вожаи киштyкоpкyнaндa хоcил шyдaacт, ки жми амал ва ë пешаи шaxcро ифода мекунад.
3. Кaлимax,ои мypaккaби сечyзъa: cеробгaлaб, чоряккорй.
Ташаккули таркиби лyFaвии забон ба болоравии фарханг, илму теxникa, ба тараккиет ва тaFЙирaгy тахаввулоти муношбатхои чамъиятй, инчунин зиcтy зиндагонии одамон иртибот дорад. Бинобар ин, хар тaFЙирaге, ки дар чамъият ба вучуд меояд, дар забон хам иньш^ меëбад, ки ин мacъaлa ба шхаи кишоварзй низ бетaъcир намемонад. Як киcми вожахо аз истеъмол берун мешаванд, дар баробари ин калимахои нав ба вучуд меоянд ва ин ходиca тибки конуну коидахои доxилии забон cyрaт мегирад.
Ба хамин воcитa ба зaxирaи лyFaвии забон вожахои нав ворид мегарданд. Садриддин Айнй дар «Ёддоштхо» вожаи мураккаби cечyзъaи сеpобтaлaб -ро ба кор бурдааст, ки ду чузъи аввали он (сер ва об) точикй буда, чузъи геюми он -тaлaб аз чихати баромад арабй мебошад, ки Садриддин Айнй онро бо вожахои сер ва об ба шакли сеpобтaлaб даровардааст ва ин калима дар фархангхои забони точикй ба кайд гирифта нaшyдaacт. Вожаи сеpобтaлaб бештар дар мавриди заминхое ба кор меравад, ки ба об ниcбaт ба бaрxе аз заминхои корами обй эхтжчи здадтар доранд.
Ба хамин минвол, ин калима ба бaxши вожахое мaнcyб acт, ки ба обу обëрй тааллук доранд. Аз caрчaшмaхои тaъриx маълум мешавад, ки оржихо аз даврахои кадим ба шхаи кишоварзй, бавижа зироаткорй, боFдорй, обчакорй ва чорводорй мaшFyл будаанд. Боcтоншиноcон бокимондахои иншооти обëрии cyFдиëнро, ки ачдоди бевоcитaи точикон мебошанд, пайдо кардаанд ва онхо аз ca^^ баланди рушду инкишофи cоxтори оббиëрии мардуми СyFд гувохй медиханд.
Ба таври намуна метавон бaрxе аз ин навъи вожахоро, ки дар «Ёддоштхо» низ омадаанд, мавриди барраж карор дод: чуй, гамоб, сероб, беоб, чуйковй, обкaшaк, обёрй. Вожахои овардашуда ба шарху эзохи зиëд эхтиëч надоранд, чунки хамаи калимахо точикй мебошанд. Дар «Ёддоштхо»-и Садриддин Айнй вожаи обкaшaк истифода шyдaacт, ки он дар гуфтори имрузаи мардуми мо бо номи рушаш, яъне «^сос» шухрат дорад.
Хамин тавр, аз барраши маводи мавчудаи «Ёддоштхо» ба чунин натича рacидaн мумкин acт, ки забони точикй аз вожаву истилохоти шхаи кишоварзй xеле Faнй буда, устод Садриддин Айнй дар ин acaри xyд аз онхо ба таври фаровон истифода кардааст. Бештари ин навъи калимахо вожахои буждии xyди забони точикй мебошанд ва дар хамон шаклу маъно, ба иcтиcнои чанде аз онхо, имруз низ ба кор мераванд.
Таркиби лyFaвии «Ёддоштхо» аз вохидхои лyFaвии аз чихати cоxт года, cоxтa, мураккаб ва ибораву вожахои марбут ба cохaи кишоварзй xеле бой буда, гава^ут онхо калимахои фаровоне cоxтa шудаанд. Дар «Ёддоштхо» бо теъдоди вожахое вомеxyрем, ки имруз низ хам дар забони адабии точик ва хам дар шевахои манотики гуногуни мамлакат ба таври вacеъ иcтифодa бурда мешаванд.
Онхо xycycият, навъ, caхрой ва ë xornrn, xомy пyxтa буданро ифода мекунанд. Ба хамин минвол, дар «Ёддоштхо»-и ycтод Садриддин Айнй вожаву истилохоти кишоварзии зиëде иcтифодa шyдaacт, ки дар колибхои калимахои мураккаби тобеъ ва иборахо cоxтa шудаанд: корандагй, чоряккорй, каландгар, ду туда xo^ чим ва лойи шитта, xo™ регомез, регкашонй, кишти бахорй, заминхои корам, дехконони безамин, обëрй, мавшми хоcилпaзй, киштукоркунанда, заминхои маита (мурда), дехконони камзамин ва миëнaхол, нокорам, бойхои cерзaмин. пунбадона, гандумвор, гандумпоя, чуволхои пурчав, чорбоFнок, хоcилxез, дехконй, камзамин, безамин, cерзaмин, камоб, беоб, регзор, киштзор, заминронй, чуйковй, нурй.
Acоcгyзори cyлхy вахдати миллй, Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Точикиcтон мухтарам Эмомалй Рахмон зимни cyxaнронй ба мyноcибaти Рузи забони давлатии Чумхурии Точикистон, 4 октябри 2019 таъкид карданд, ки «... зарур аст, ки барои тaвcеaи доираи калиматозихои мавзуй, аз кабили иcтилохоти raërâ, иктиcодй, иттилоотй, хукукй ва Faйрa аз имкониятхои забони модарй хамачониба иcтифодa карда шавад. Бо ма^ади хифзи acолaти забон хангоми истифодаи иcтилохaг бояд хам зарфияти ужурхои пойдори забони давлатй ва хам иктибоетирии окилонаву cанчида ба таври мутавозй дар мадди назар бошад.
Мо бояд аз иктибосхои бемавкеъ худдорй карда, истилохоти иктибосиро ба табиати забон, сохтори сарфию нахвй ва низоми овозии он мутобик гардонем» [7, с.1].
Хулоса барои хамачониба муайян намудани накши ин устоди сухан ва каломи бадеъ корхои мухимми илмие лозим ва заруранд, ки дар онхо натанхо сохахои кишоварзй, балки сохахои дигар ва гуногуни филологй, бавижа забоншиносй дар асоси маводи эчодиёти Айнй мавриди тахлилу тахкик карор гиранд. Ба ин восита натанхо вижагихои забон ва услуби Айнй, балки дар баробари ин вазъияти забони адабии давраи у, муносибати он ба даврахои гузаштаву имруза низ муайян ва мукаррар мегардад.
Устод Садриддин Айнй хамчун пайрав ва идомабахши кори эчодии адибони бузурги гузашта забони адабиро такмилу инкишоф дод. Услуби соданависиро омили мухим хисобида, онро аз хисоби забони оммафахми адабй ва умумихалкй ривочу равнак бахшид.
АДАБИЁТ
1. Айнй С. Ёддоштхо. Иборат аз чор чилд / С.Айнй. - Душанбе: Сарредаксияи илмии Энсиклопедияи миллиии точик, 2009.
- 680 с.
2. Зоитова М Тахкии вожахои марбут ба наботот дар «Лугати нимтафсилии точикй барои забони адабии точик»-и Садриддин Айнй // М.Зоитова // Суханшиносй, №3, 2018. -С. 133-141.
3. Керимова А. Роль Садриддина Айни в развитии современного таджикского литературного языка. Автореф. канд. диссер.
- М: 1954. -21 с.
4. Мирзоев С. Вожахои сугдй дар ягнобй дар мисоли бархе аз вожахои кишоварзй / С.Мирзоев //Суханшиносй, №3, 2015. -С. 5-13.
5. Мирзоев А, Солиев Х. Иборахои исмии бо пешоянди «бо» дар осори Садриддин Айнй / А,Мирзоев, ^.Солиев // Забоншиносии точик. -Душанбе: Дониш. -С. 123-135.
6. Ниёзмухаммадов Б. Очеркхо оид ба баъзе масъалахои забоншиносии точик. Сталинобод: Нашриёти давлатии адабиёти таълимй-педагогии Вазорати маорифи РСС Точикистон, 1960. - 166 с.
7. Рахмон Эмомалй. Суханронй ба муносибати Рузи забони давлатии Чумхурии Точикистон, 04.10. 2019 // «Адабиёт ва санъат», 10.10.2019, №41.
8. Степанова М. Д. Методи синхронного анализа лексики / М. Д. Степанова. -М. : Высш. Шк., 1963. -200 с.
9. Фарханги тафсирии забони точикй. Чилди 1. - Душанбе: Ч.ММ «Ксероксленд», 2008. - 949 с.
10. Фарханги гуишхои чанубии забони точикй. Махмудов М., Чураев F., Бердиев Б. - Душанбе: Дониш, 2017. - 841 с.
11. Хоркашев С. Р. Лексико-семантический и морфологический анализ предметной лексики в южных и юго-восточных говорах таджикского языка. АДД / С. Р. Хоркашев -Душанбе, 2015. -53 с.
12. Холов М. Лексика романа «Дохунда» Садриддин Айни. Автореф. канд. диссер, Душанбе, 1972. -19 с.
13. Хусейнов Х. Забон ва услуби «Одина»-и устод Айнй. - Душанбе: Ирфон, 1973. -С.135-136.
14. ХХалимов С. Садриддин Айнй ва баъзе масъалахои инкишофи забони адабии точик / С.Халимов. - Душанбе: Ирфон, 1974.
15. Юсупов Х. Лексические особенности языка произведений Садриддина Айни. Автореф. канд. диссер. -Душанбе, 1971. -18 с.
СТРУКТУРНО-СЕМАНТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫХ ТЕРМИНОВ (по материалам «Воспоминание» Садриддина Айни)
В статье на основе материала «Воспоминании» устода Садриддина Айни подвергнуты анализу термины, относящиеся к сфере сельского хозяйства. До сих пор лексическому анализу сельскохозяйственных терминов устода Садриддина Айни неуделено внимания, они остались вне поля зрения специалистов. В этом смысле изучение слов и терминов сельского хозяйства в настоящее время является одним из наиболее важных вопросов таджикского языкознания. Поэтому, сбор и классификация данной области, определение путей их возникновения и развития изучение терминов является актуальным как для их сохранения, так и для дальнейшего исследования.
Ключевые слова: таджикский язык, хозяйственные термины, лингвистика, диалектология, этимология, лексика, морфология, язык произведение Садриддина Айни, словообразование, сложные слова, словарный состав языка.
STRUCTURAL AND SEMANTIC OF ANALYSIS AGRICULTURAL TERMS (based on the «memoirs» of sadriddin aini)
In this article, on the basis of the material «Memoirs» of Sadriddin Aini's ostodom, all terms related to agriculture are analyzed and studied. The main objective of the study is that little attention is paid to the lexical analysis of agricultural terms of Sadriddin Aini's nest, they remain outside the field of view of industry experts. In this sense, the study and consideration of words and terms of agriculture is currently one of the most significant and useful issues of Tajik linguistics based on materials from the works of Sadriddin
Aini. Therefore, the collection and classification of words of the agricultural sector, the ways of their occurrence, _ formation and development, stable idiomatic expressions, degree, history of research and study of this type of terms can be relevant, both for their preservation andfor further research, to become a useful basis for researchers in this region.
Keywords: Tajik language, business terms, linguistics, dialectology, root studies, vocabulary, morphology, Sadriddin Aini.
Сведение об авторе:
Анварзода Мавджуда Анвари -аспирантка заочное отделение Института языка и литературы имени Абуабдулло Рудаки Академии наук Республики Таджикистан, E-mail [email protected], Тел: (+992) 937743205;
About the author:
Anvarzoda Mavjuda Anvari, - Postgraduate student of the correspondence department of the Institute of Language and Literature named after Abuabdullo Rudaki of the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan. E-mail [email protected], Тел: (+992) 937743205.
ИСТИЛО^ОТИ ХЕШУТАБОРЙ ДАР ЛАЗДАИ ТОЧИКОНИ ВАХОН
Муминова С.Б.
Донишгохц давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Калимаю истилохоти марбут ба муносибатхои хешутаборй таърихи хеле кадима дошта, як кабати мухими лексикаи забони адабй ва лахчахои точикиро ташкил медиханд. Тахкики лингвистии онхо дар асоси маводи мавзеъхои муайяни чугрофй то чойе дар маколаву рисолахои алохидаи А.З. Розенфельд, Р.Л. Неменова, F. Чураев, З. Зайниддинова С. Хоркашев, И. Сулаймонов сурат гирифта бошад хам, тадкики мукаммалу муфассали масъалаи мазкур дар шакли чамъбаст зимни маводи лахчахои точикй дар мачмуъ то имруз аз назари ахли тадкик дур мондааст.
Р.Л. Неменова ва F. Чураев бо такя ба таснифоти А.К. Писарчик калимаю истилохоти хешутабориро ба гуруххои: 1) терминхои хамхунй; 2) терминхои гайрихамхунй чудо кардаанд, ки чунин тарзи таксимбандй минбаъд дар рисолахои ба омузиши лексикаи лахчахои алохидаи забони точикй бахшидаи Ш.Исмоилов, М.Кабиров, Б.Осимова, З. Замонов, Н. Гадоев, Р. Сангинова, Г. Абдуллоева ва f. ба инобат гирифта шудааст.
Бояд тазаккур дод, ки дар гуйиши точикони Вахон, аз як тараф, нигох доштани унсурхои кадима ё субстратии забонхои эронй мушохида карда шавад, аз тарафи дигар, дар зери таъсири забонхои помирй, хусусан забони вахонй, ходисаи ба вучуд омадани баъзе калимаву мафхумхои хешутаборй низ дида мешавад, ки ин хусусиятхоро дар раванди тахкики чузъиёти масъалаи мазкур баррасй хохем кард.
Лексикаи хешутабориро дар лахчаи точикони Вахон аз лихози дарачаи истеъмол ба таври зайл гурухбандй кардан мумкин аст:
1. Калимахои умумиточикй;
2. Калимахои хоси лахча (диалектизмхои лексикй);
3. Калимахое, ки аз забони вахонй ба луFати лахчаи точикони Вахон ворид шудаанд;
4. Калимахое, ки баромади точикй надоранд ва хоси забонхои помирй низ нестанд.
Ба гурухи якум калимахое шомил мешаванд, ки онхо асосан моли забони адабии точикианд ва аз чихати баромад мутааллик ба забони точикй мебошанд. Онхо вобаста ба тарзи талаффуз ва шакли истеъмол дар лахчаи точикони Вахон ба ду гурух таксим мешаванд:
1) айнан бе таFЙироти фонетикй истеъмол меёбанд: бобо, бобокалон, набера, хох,ар, хох,арзода, домод, зан, шу (Ямг, Нижгар, Чилток, Удит);
2) бо таFЙироти овозй мавриди истифода карор доранд: пыдар (падар), таFа дар «Фарханги забони точикй» дар шакли таFо/таFой ба маънои «бародари модар» ба кайд гирифта шуда, дар лахчаи мазкур муродифи он холык низ роич мебошад. Вожаи хамшира ба маънои ^<хохар» бо таркиби овозии амшир^1/Иамшира истеъмол меёбад, ки чунин падида барои сохибони лахчахои точикони Бадахшон зухуроти ягона нест, балки вожахои хывар (хохар); бъродар (бародар); писандара (писари угай); бъродарзода (бародарзода, чиян); хысыр (хусур, падари шавхар ё зан); хышдоман (хушдоман, модари шавхар ё зан).
