Научная статья на тему 'ИСТИЛОҲОТИ ХЕШУТАБОРӢ ДАР ЛАҲҶАИ ТОҶИКОНИ ВАХОН'

ИСТИЛОҲОТИ ХЕШУТАБОРӢ ДАР ЛАҲҶАИ ТОҶИКОНИ ВАХОН Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
435
55
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ГОВОР / ЛЕКСИКА / ПАМИРСКИЕ ЯЗЫКИ / ТАДЖИКСКИЕ ГОВОРЫ ВАХАНА / ЛЕКСИЧЕСКИЕ ДИАЛЕКТИЗМЫ / ОБЩЕУПОТРЕБИТЕЛЬНЫЕ СЛОВА / ТЕРМИНЫ КРОВНОГО И НЕКРОВНОГО РОДСТ / DIALECT / VOCABULARY / PAMIR LANGUAGES / TAJIK WAKHAN DIALECTS / LEXICAL DIALECTS / COMMON WORDS / TERMS DENOTING BLOOD AND SOCIAL KINSHIP

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Муминова С.Б.

Термины родства имеют древную историю, которые в течение времени сохранились их в разные формы в различных говорах и диалектах нашего языка. В зависимости от родственных отношении исследователи выделяют две типы этих терминов: 1. Термины кровного родства 2. Термины некровного родства Такие слова используется в словарном составе диалекта таджиков Вахана в следущих формах: а) в форме общетаджикских слов: бобо, бибӣ, момо, хwар, зан, шу, набера. б) слова которые характерны говоре таджиков Вахана: набис//нъпыс (внук), натеҷа (дети правнука), нан//нани (мать) и т.д в) диалектизмы корни которых не встречаются в таджикском литературном языке однако в бадахшанских таджикских диалектах употребляются в разные формы: уштьк (новорождённый) бъчӣ (дядя), сънд. г) Термины родства, заимствованные в говоре таджиков Вахана: холък (дядя), яна (сестра мужа). Термины родства показывающие широкие возможности словообразование в говорным среде.The kinship terminologies have an ancient history, which was preserved in various forms in our dialects over time. Depending on the kinship relationship, researchers categorised this term into two different types: 1. Kinship based on blood or consanguineal kinship 2. Social kinship Such words are used in the dictionary of the Wakhan Tajik dialect in the following forms: a) in the form of common Tajik words: bobo (grandfather), bibi (paternal grandmother), momo (maternal grandmother),, zan (wife), shu (husband), nabera (grandson or granddaughter). b) words that are typical in Tajik Wakhan dialect: nabis // napys (grandson), nateja (children of great-grandson or great-grandaughter), nan /nani (mother), etc. c) some expressions or dialects, which roots are not found in the Tajik academic language, but in Badakhshan Tajik dialects are used in different forms: ushtuk (newborn) bchi (uncle), sund (bastard). d) Kinship terms that are borrowed from other languages in Tajik Wakhan dialect: kholuk (uncle), yana (husband's sister). Kinship terms show broad word formation in a colloquial language.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TERMS OF RELATIONSHIP TO THE SPEAK OF THE TAJIKS IN THE WAKHAN VALLEY

The kinship terminologies have an ancient history, which was preserved in various forms in our dialects over time. Depending on the kinship relationship, researchers categorised this term into two different types: 1. Kinship based on blood or consanguineal kinship 2. Social kinship Such words are used in the dictionary of the Wakhan Tajik dialect in the following forms: a) in the form of common Tajik words: bobo (grandfather), bibi (paternal grandmother), momo (maternal grandmother),, zan (wife), shu (husband), nabera (grandson or granddaughter). b) words that are typical in Tajik Wakhan dialect: nabis // napys (grandson), nateja (children of great-grandson or great-grandaughter), nan /nani (mother), etc. c) some expressions or dialects, which roots are not found in the Tajik academic language, but in Badakhshan Tajik dialects are used in different forms: ushtuk (newborn) bchi (uncle), sund (bastard). d) Kinship terms that are borrowed from other languages in Tajik Wakhan dialect: kholuk (uncle), yana (husband's sister). Kinship terms show broad word formation in a colloquial language.

Текст научной работы на тему «ИСТИЛОҲОТИ ХЕШУТАБОРӢ ДАР ЛАҲҶАИ ТОҶИКОНИ ВАХОН»

Aini. Therefore, the collection and classification of words of the agricultural sector, the ways of their occurrence, _ formation and development, stable idiomatic expressions, degree, history of research and study of this type of terms can be relevant, both for their preservation andfor further research, to become a useful basis for researchers in this region.

Keywords: Tajik language, business terms, linguistics, dialectology, root studies, vocabulary, morphology, Sadriddin Aini.

Сведение об авторе:

Анварзода Мавджуда Анвари -аспирантка заочное отделение Института языка и литературы имени Абуабдулло Рудаки Академии наук Республики Таджикистан, E-mail mmavjuda2004@mail.ru, Тел: (+992) 937743205;

About the author:

Anvarzoda Mavjuda Anvari, - Postgraduate student of the correspondence department of the Institute of Language and Literature named after Abuabdullo Rudaki of the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan. E-mail mmavjuda2004@mail.ru, Тел: (+992) 937743205.

ИСТИЛО^ОТИ ХЕШУТАБОРЙ ДАР ЛАЗДАИ ТОЧИКОНИ ВАХОН

Муминова С.Б.

Донишгохц давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни

Калимаю истилохоти марбут ба муносибатхои хешутаборй таърихи хеле кадима дошта, як кабати мухими лексикаи забони адабй ва лахчахои точикиро ташкил медиханд. Тахкики лингвистии онхо дар асоси маводи мавзеъхои муайяни чугрофй то чойе дар маколаву рисолахои алохидаи А.З. Розенфельд, Р.Л. Неменова, F. Чураев, З. Зайниддинова С. Хоркашев, И. Сулаймонов сурат гирифта бошад хам, тадкики мукаммалу муфассали масъалаи мазкур дар шакли чамъбаст зимни маводи лахчахои точикй дар мачмуъ то имруз аз назари ахли тадкик дур мондааст.

Р.Л. Неменова ва F. Чураев бо такя ба таснифоти А.К. Писарчик калимаю истилохоти хешутабориро ба гуруххои: 1) терминхои хамхунй; 2) терминхои гайри^амхунй чудо кардаанд, ки чунин тарзи таксимбандй минбаъд дар рисолахои ба омузиши лексикаи лахчахои алохидаи забони точикй бахшидаи Ш.Исмоилов, М.Кабиров, Б.Осимова, З. Замонов, Н. Гадоев, Р. Сангинова, Г. Абдуллоева ва f. ба инобат гирифта шудааст.

Бояд тазаккур дод, ки дар гуйиши точикони Вахон, аз як тараф, нигох доштани унсурхои кадима ё субстратии забонхои эронй мушохида карда шавад, аз тарафи дигар, дар зери таъсири забонхои помирй, хусусан забони вахонй, ходисаи ба вучуд омадани баъзе калимаву мафхумхои хешутаборй низ дида мешавад, ки ин хусусиятхоро дар раванди тахкики чузъиёти масъалаи мазкур баррасй хохем кард.

Лексикаи хешутабориро дар лахчаи точикони Вахон аз лихози дарачаи истеъмол ба таври зайл гурухбандй кардан мумкин аст:

1. Калимахои умумиточикй;

2. Калимахои хоси лахча (диалектизмхои лексикй);

3. Калимахое, ки аз забони вахонй ба луFати лахчаи точикони Вахон ворид шудаанд;

4. Калимахое, ки баромади точикй надоранд ва хоси забонхои помирй низ нестанд.

Ба гурухи якум калимахое шомил мешаванд, ки онхо асосан моли забони адабии точикианд ва аз чихати баромад мутааллик ба забони точикй мебошанд. Онхо вобаста ба тарзи талаффуз ва шакли истеъмол дар лахчаи точикони Вахон ба ду гурух таксим мешаванд:

1) айнан бе таFЙироти фонетикй истеъмол меёбанд: бобо, бобокалон, набера, хохар, хохарзода, домод, зан, шу (Ямг, Нижгар, Чилток, Удит);

2) бо таFЙироти овозй мавриди истифода карор доранд: пыдар (падар), таFа дар «Фарханги забони точикй» дар шакли таFо/таFой ба маънои «бародари модар» ба кайд гирифта шуда, дар лахчаи мазкур муродифи он холык низ роич мебошад. Вожаи хамшира ба маънои «хохар» бо таркиби овозии амшира/Иамшира истеъмол меёбад, ки чунин падида барои сохибони лахчахои точикони Бадахшон зухуроти ягона нест, балки вожахои хывар (хохар); бъродар (бародар); писандара (писари угай); бъродарзода (бародарзода, чиян); хысыр (хусур, падари шавхар ё зан); хышдоман (хушдоман, модари шавхар ё зан).

хонзо зoхирaн 6o калимаи хонзот ^orn махалии чoрвo), ки дар лахчаи кyхиcтoни Хиюр И.Сyлaймoнoв (2011, 6, 265) ба кайд гирифтааст, мoнaнд бoшaд хам, oн ба маъши «малика», «завчаи xom» дар гуфтори точишни вaхoнй мaъмyл аст ва acли oн вoжaи хонзодa ба хишб меравад.

Ба гурухи дуюм диaлектизмхoи лyFaвй ë калимаю иcтилoхoти хешyтaбoриерo дoхил нaмyдем, ки orao дар гуйиши точишни Бaдaхшoн, хoccaтaн точишни Вaхoн, мaкoми мaхcyc дoрaнд вале решаи oнхo дар зaбoни адабй дyчoр нaмеoяд: Harni (Ямг, Нижгар) -мoдaр, дaди/доди/пыдaр (Ямг, Нижгар) -падар; доштми (Ямг) -хoхaр, хешдухтар; лол (дoдaр), лолък -дoдaрaк, бийор -бaрoдaр ва бийорък -дoдaр. Ин вoжa acocaн дар лахчаи точи^ни Дaрвoзy Ванч cериcтеъмoл буда, бaрoбaри шaклхoи yмyмииcтеъмoлй ва лахчавй дар нутки тoчикoни Вaхoн низ дyчoр меoяд; дар нутки точишни дехаи Удит калимаи бийор (бaрoдaр) ва хоaр (хoхaр) дар таркиби вoжaхoи мyрaккaбcoхти бийорзо (чиян, бачаи бaрoдaр) ва хоарзо (чиян, фарзанди хoхaр) ба кoр мераванд; apFbH/apryH^apryH -эмехта, фарзанде, ки яке аз вoлидoнaш аз aвлoди caйидхo ë xo4a^o ва дигаре аз мардуми oдй бoшaд.

Дар гуйиши точишни Ишкoшим мафхуми «угай» 6o иcтилoхи богй ва дар лахчаи точишни Вaхoн хамин мафхум ба вoжaи бъродaрич ифoдa меëбaд.

Бaрoи ифoдaи мафхуми Ha6epa тoчикoни Вaхoн Faйр аз шакли ба тaFЙирoти oвoзй дyчoрoмaдaи oн нъweрa хамчунин аз шaклхoи клaccикй ва амалкунандаи зaбoни вaхoнй низ иcтифoдa мебаранд, ки ин шaклхo дар «Фарханги зaбoни точикй» (1969), Ha6ac/Ha6aca/Ha6iica ба маъши «набера», дyxтaрзoдa»; «пиcaрзoдa» тавзех шудаанд (c. 816).

Дар зaбoнхoи шyFнoнй ва рyшoнй дар шакли нибоc/нибec/нaбyc/нaбec; caрикyлй: Ha6yc/Ha6ec/Ha6ac; язгyлoмй: нaбac/нawec; мyнчoнй: нaweca; вaхoнй: нaбыc/нъпыc [6, c. 56] 6o андак тaFЙирoти oвoзй хaмoн шaклхoи адабию клaccикирo мyшoхидa кардан мумкин acr, ки дар лахчаи точишни Вaхoн хам o^o ба гунаи нaбоca дyчoр oмaдем. Фарзанди нaбeрaрo нaмoяндaгoни лахчаи точишни Вaхoн дар шакли нaтeчa шрбаст мекунанд.

Тoчикoни BaxoEy Ишкoшим зимни ифoдaи мафхуми «кeлин» вoжaи еьнор/отнорро ба кoр мебаранд, ки oн дар лaхчaхoи Ванч, Рашт ва Дaрвoзy Кyлoб низ айнан дар хамин шаклу маънй мавриди иcrифoдa кaрoр мегирад. Калимаи зaчa ба маъши «зани нaвзoидa» дар зaбoни шyFнoнй ва лaхчaхoи дигари чанубй ва хамчунин дар гуйиши точишни Baxoн дар хамин шакл рoич буда, дар зaбoни вaxoнй ба cyрaти зичa ба кoр меравад.

Ба гурухи геюм диaлектизмхoе, ки решаи orao дар зaбoни адабии тoчик дyчoр нaмеoяд, вале аз зaбoни вaxoнй, ба лахчаи точишни Baxoн вoрид шудаанд, шoмил мешаванд. Чушнчи, вoжaи HaH дар нутки мардуми дехаи Чилток ба маъши «^дар» ба кoр меравад, вале а^лии дехаи Ямг ва Ничгар oнрo дар шакли нaни иcтеъмoл мекунанд. Мафхуми мoдaр ба шакли ^н^ни наздик дар лахчаи точишни Бyxoрo низ дyчoр меoяд [8, c. 122].

Boжaи зо дар нутки мардуми дехаи Удит ба маъши «кудак, бача» иcтифoдa мешавад, ки чунин шaклхo аз мавчудияти баъзе yнcyрхoи шаркй эрoнй дар ин минтакаи зaбoнй дарак медиханд. Калимаи уштък низ acлaн ба зaбoнхoи пoмирй (вaxoнй, ишкoшимй) машуб буда, oн ба мaънoи «тифли нaвзoд, кудаки нaвзoде, ки yрo акнун парпеч карда бoшaнд», фахмида мешавад. Дар лaхчaхoи тoчикoни Baxo^ Foрoн, Ишкoшим дар заминаи вoжaи уштък (тифли нaвзoд, тифли парпечшуда, калимаи мураккаби yштъкбaдaл ба маъши «тифле, ки oнрo гу деву парй дуздида бoшaд ва ба чoйи oн кудаки нyкcoндoри xyдрo мoндa бoшaд», иcтифoдa мешавад. Boжaи лахчавии уштукро ба мaънoи (кудаки нaвзoд) Р.Л. Неменoвa ва F. Чураев дар лахчаи Pof (чануби K^o6) ба кайд гирифтаанд [9, c.201]. Ин вoжa дар лахчахэи дигари чанубй, аз чумла ла^ча^и Рашт ва шимoлии K^o6, дар намуди лyлaк рoич мебoшaд. Бaрoи ифoдaи маънии «бaрoдaри падар», ки дар зaбoни адабй 6o калимаи aMaK ифoдa меëбaд, дар лахчаи точиюэни Baxoн иcтифoдa шудани ушури лyFaвии бъчи, ки acлaн мoли зaбoни вaxoнй мебoшaд, мавриди шрбурд кaрoр дoрaд.

Бoяд зикр нaмoем, ки aхoлии дехаи Чилтoк acocaн аз тoчикзaбoнoн ибoрaт мебoшaд, вале худуди 40-45% мардуми ин мaвзеърo вaxoниëн ташкил медиханд, ки orao тайи чанд caдcoлa дар хамшягй зиндагй мекунанд ва дар зaбoни вaxoниëн кoрбacт шудани вoжaхoи точикй, ë ин ки дар нутки точишн иcтеъмoл ëфтaни кaлимaхoи зaбoни вaxoнй зyхyрoти табий мaхcyб меëбaд. Мacaлaн, вoжaи TaT ба маъши «падар» аалан аз зaбoни вaxoнй ба лахчаи мавриди назар гузаштааст.

Дар лaхчaхoи чанубии зaбoни точикй, xycycaн дар лахчаи вoдии Рашт, иcтилoхи cънд ба мaънoи «х,aрoмзoдa» иcтеъмoл меëбaд. Калимаи мазкур дар гуфтори тoчикoни Бaдaxшoн, аз чумла дар лахчаи точишни Baxoн, низ ба маъши «хaрoмзoдa, тифле, ки аз падару мoдaри Faйриникoхй ба душ

омада бошад», фахмида мешавад. ^айд кардан чоиз аст, ки ин калима мохиятан мафхуми манфиро ифода мекунад.

Ба гурухи чорум як идда калима-истилохоти хешутаборй дохил мешаванд, ки баромади онхо аслан аз забонхои дигар ба вукуъ пайвастааст: а) дар заминаи иктибосгирй аз забони арабй: холък-дар лахчаи точикони Вахон ва Горон айнан хамин тавр ба маънои «таго, бародари модар» роич мебошад. Дар «Фарханги забони точикй (1969) низ ба хдмин маънй оварда шудааст [16, с.488]. Дар лахчаи точикони Вахон зимни калимасозй шакли холък дар сохтани вожахои хешутабории холъкбача (тагобача, писари таго) ва холъкдъхтар (тагодухтар, духтари таго) ба кор меравад.

Истилохи амак дар лахчаи точикони Вахон ба гунаи амык истеъмол меёбад, ки он аз вожаи арабиасли ам(м) ба маънои «бародари падар» ба вучуд омадааст. Ин вожа дар «Фарханги забони точикй» (1969, 61) ба мушохида мерасад. Истилохи амма-муаннаси амм дар лахчаи мазкур мисли забони адабии точик ба маънои «хохари падар» [17, с.59] кор фармуда мешавад.

2) Калима-истилохоте, ки баромади туркй (киргизй) доранд: к;ъмFOла (духтари фотихашуда) -дар «Фарханги забони точикй» дар шакли «кингола» ба маънои «арусе, ки хануз никох нашуда бошад, духтари номзадшуда» зикр ёфта, ба колаби калимасозии забони точикй созгор афтода, вожахои навъи мураккаби омехтаи ки^олбозй/ки^олабозй сохтани он хам таъкид шудааст [17, с.683]. Вожаи ки^ола дар аксарияти шеваю лахчахои чанубии забони точикй бо хамин маъно маъмул аст. Истилохи кайсангыл-монанди вожаи ки^ола дар бисёр лахчахои чанубй ба маънои «хохари зан» истифода мешавад. Мафхуми «зани бародар» бо истилохи йанга ва «шавхари хохар» бо истилохи йазна ифода меёбад.

Дар баробари ин, дар лахчаи точикони Вахон бо холатхои ачиби забонй-ба маънои иловагй молик гардидани калимахои забони адабй дучор меоем. Масалан, вожаи пъдархон(д) зохиран шакли падархондро дошта бошад хам, дар лахчаи мазкур ба маънои «шохиди домод дар рузи туй» кор фармуда мешавад, ки ин бо «крестный отец»-и русй дар мавкеи синонимй меояд. Х,амин вазифаро модархон(д)-шохиди арус дар рузи туй ичро мекунад, ки он бо ибораи «крестная мать»-и русй муносибати хаммаъной пайдо карда, хусусияти этнографй касб намудааст. Ё ин ки истилохи этнографии модаршир ба маънои «зане, ки арусро то хонаи домод хамрохй мекунад» ва ё вожаи муштаки «модарй» низ этнография буда, ба маънои «колое, ки аз чониби домод чун тухфа ба хонадони яке аз хешони модарии арус мефиристанд», фахмида мешавад. Чизи дигари чолиби диккат ба маънои дигар истифода шудани калимахои мураккаби шакли гандамодар -фарзанди зани бадхулк ё гандападар-фарзанди марди бадахлок мебошад, ки маънои манфии вожаи ганда (бад, зишт) ба таври пардапуш дар калимахои мазкур зикр ёфтааст. Вохиди лугавии мураккабсохти занFOлиб тибки колаби калимасозии забони адабиёти классикй сохта шудааст, ки он дар лахчахои дигар дар шакли занкалон ба маънои «марди мутеи зан» корбаст мешавад.

Мансубияти калима-истилохоти хешутабории хамхун ва гайрихамхунро дар чадвал ба таври зерин нишон додан мумкин аст:

Истилодоти хешутаборй вобаста ба гуруххои дамхуни, Fайрихамхуни ва чинсият

гурух чинсият истилохоти хешутаборй дар мухити лахча шакли адабй худуди интишор

дамхун мардона бобо/боwо бобо Ямг, Нижгар

дади падар Ямг, Нижгар,

пыдар падар Удит

тат падар Ямг

амык амак Чилток

амак амак Ямг, Нижгар

бъчи амак Чилток

тага таго(й) Чилток

холык/холък таго(й) Ямг, Нижгар

ака бародар Ямг

бъродар бародар Ямг

бийор додар Чилток

бийорзо писари Удит

лол/лоълк бародар,чиян Удит

холъкбача додар/додарак Т/В

х,амхун занона нан писари хола Т/В

нани модар Чилток

момо модар Ямг, Нижгар

амма бибИ Ямг, Нижгар

хола хохари падар Ямг, Нижгар,

хь^ар хохари модар Чилток. Я.Н.Ч

хоар/хохар хохар Ямг, Нижгар

hамшира хохар Чилток, Удит

доштми хохар Т/В

х,амхун умумичинс набоса хохар/хешдухтар Ямг

наwера набера Ямг

н'боса набера Чилток, Удит

аwера набера Нижгар

абера Ямг, Нижгар,

натеча Удит, Чилток

фарзанди абера Ямг, Нижгар

уштък кудак

тифли парпеч

зо фарзанд

Fайриx,амхун мардона хысыр кудак Удит

домод падаршу, падари Ямг

еwар/ывар зан Ямг

йазна домод Ямг

шу додари шу

боча шавхари хохар

Fайриx,амхун шавхари хохар Нижгар

занона хышдоман шавхархои ду

снор хохарон Ямг

йанга хушдоман Ямг, Чилток

кайсангыл келин Удит

зани еwар хамсари бародар Нижгар

хохари шавхар, ё Чилток

аwсун зан

хамсари бародари

пошкаста шавхар

Fайриx,амхун айол/амрат муносибати занони Ямг

хеш ду бародар

умумичинс зурйот зан, духтар

сагера чинси зан

дугоник авлод, акрабо

Хулоса, дар таркиби лугавии лахчаи точикони Вахон истилохоти хешутабори, дар баробари он

ки хусусиятхои лугавию маъноии умумиточикИ доранд, хамчунин бо мавчудияти як катор диалектизмхои лексикие, ки хоси хамин гуйиш мебошанд, зимни муносибати хамсоягИ бо забонхои помирИ, хусусан забони вахонИ ва дар шаклхои махсус ба тагйироти фонетики дучор омадани баъзе калимахои иктибосИ (арабИ) нисбат ба лахчахои точикии дигар минтакахои точикнишини Бадахшон фарк карда меистад.

АДАБИЁТ

1.Абдуллоева Г. Лексика Каратагского говора. АКД. -Душанбе, 2013. -22 с.

2.Гадоев Н. Лексикаи лахчаи Тагнов. -Душанбе: Ирфон, 2012. -209 с.

З.Замонов З. Лексика даштиджумского говора. АКД. -Душанбе, 2009. -19 с.

4.Исмоилов Ш. Муносибати лексикаи лахчаи Каротегин бо баъзе аз забонхои помирИ //. Масъалахои забони точикИ (Мачмуаи илмИ). -Душанбе: ДДОТ ба номи Т. Шевченко, 1991. -С.3-12.

5.Исмоилов Ш. Лексикаи лахчаи водии Рашт. -Душанбе: Ирфон, 2018. -333 с.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

6.Карамшоев Д., Бахтибеков Т. Доир ба алокаи лугавию грамматикии забонхои помирИ ва точикИ // Мачмуаи илмИ. Масъалахои забоншиносИ. -Душанбе: Дониш, 1975. -С.54-73.

7.Кабиров М. Лексика говоров таджиков Чирчик Ташкентской области Республики Узбекистан. -АКД. Душанбе, 1995. -18 с.

8.Махмудов М., Бердиев Б. ЛуFаги мухтасари лахчахои Бухоро. -Душанбе: Дониш, 1989. -280 с.

9.Неменова Р.Л., Чураев F. Шеваи чанубии забони точикй. (Фонетика, лексика). Чилди 1. -Душанбе: Дониш, 1980. -330 с.

10. Осимова Б.А. Лахчаи Хучанд (лексика ва фразеология). -Хучанд: ММПИ, 2000. -56 с.

11. Писарчик А.К. О некоторых терминов родства таджиков // Сборник статей по истории филологии народов Средней Азии, посвящённый 80 -летию со дня рождения А. А. Семёнова, Т. XVII. -Сталинобод, 1953, стр. 179186.

12. Розенфельд А.З. Бадахшанские говоры таджикского языка. -Л.: ЛТУ, 1971. -192 с.

13. Сангинова Р. Лексика канибадамского говора таджикского языка. -АКД. -Душанбе, 2012. -23 с.

14. Сулаймонов И. Лексика говоры горного Гиссара. -АКД. -Душанбе, 2019. -25 с.

15. Фарханги забони точикй. Чилди 1.-М.: Энсиклопедияи советй, 1969. -950 с.

16. Фарханги забони точикй. Чилди 2. -М.: Энсиклопедияи советй, 1969. -951 с.

17. Фарханги тафсирии забони точикй. Чилди 1. -Душанбе: ЧММ «Ксероксленд» бо хамкории интишороти «Сухангустар», Машхад 2008. -950 с.

18. Фарханги тафсирии забони точикй. Чилди 2. -Душанбе: ЧММ «Ксероксленд» бо хамкории интишороти «Сухангустар», Машхад, 2008. -945 с.

ТЕРМИНЫ РОДСТВА ГОВОРЕ ТАДЖИКОВ В ДОЛИНЕ ВАХАНА

Термины родства имеют древную историю, которые в течение времени сохранились их в разные формы в различных говорах и диалектах нашего языка.

В зависимости от родственных отношении исследователи выделяют две типы этих терминов:

1. Термины кровного родства

2. Термины некровного родства

Такие слова используется в словарном составе диалекта таджиков Вахана в следущих формах:

а) в форме общетаджикских слов: бобо, биби, момо, хм ар, зан, шу, набера.

б) слова которые характерны говоре таджиков Вахана: набис//нъпыс (внук), натеца (дети правнука), нан//нани (мать) и т.д

в) диалектизмы корни которых не встречаются в таджикском литературном языке однако в бадахшанских таджикских диалектах употребляются в разные формы: уштьк (новорождённый) бъчи (дядя), сънд.

г) Термины родства, заимствованные в говоре таджиков Вахана: холък (дядя), яна (сестра мужа).

Термины родства показывающие широкие возможности словообразование в говорным среде. Ключевые слова: говор, лексика, памирские языки, таджикские говоры Вахана, лексические диалектизмы, общеупотребительные слова, термины кровного и некровного родства.

TERMS OF RELATIONSHIP TO THE SPEAK OF THE TAJIKS IN THE WAKHAN VALLEY

The kinship terminologies have an ancient history, which was preserved in various forms in our dialects over time.

Depending on the kinship relationship, researchers categorised this term into two different types:

1. Kinship based on blood or consanguineal kinship

2. Social kinship

Such words are used in the dictionary of the Wakhan Tajik dialect in the followingforms:

a) in the form of common Tajik words: bobo (grandfather), bibi (paternal grandmother), momo (maternalgrandmother),, zan (wife), shu (husband), nabera (grandson or granddaughter).

b) words that are typical in Tajik Wakhan dialect: nabis // napys (grandson), nateja (children of great-grandson or great-grandaughter), nan /nani (mother), etc.

c) some expressions or dialects, which roots are not found in the Tajik academic language, but in Badakhshan Tajik dialects are used in different forms: ushtuk (newborn) bchi (uncle), sund (bastard).

d) Kinship terms that are borrowed from other languages in Tajik Wakhan dialect: kholuk (uncle), yana (husband's sister).

Kinship terms show broad word formation in a colloquial language.

Keywords: dialect, vocabulary, Pamir languages, Tajik Wakhan dialects, lexical dialects, common words, terms denoting blood and social kinship.

Сведения об авторе:

Муминова Сафарбегим Бахриевна -Старший преподаватель кафедры теории и практика языкознания Таджикского педагогического университета им. С.Айни. Тел: (+992) 938220238; E-mail: safarmuminova@gmail.com

About the author:

Muminova Safarbegim Bahrievna - a senior Lecturer at Theory and Practice of Linguistic Studies Department, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Ayni; phone number: (+992) 938220238; E-mail: safarmuminova@gmail.com.

БАРРАСИИ ЦАБАТХ,ОИ ЛУГАВИИ ОЙКОНИМ^ОИ «ЁДДОШТ^О»-И С.АЙНЙ

Имамбердиева С.

Донишгохи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айнй

Омухтану аз нигохи вижагихои забонй мавриди баррасй карор додани ойконимхои осори бадей дар айни хол хеле муфидовар буда, бо ин рох дарачаи корбурди чойномхои чугрофй дар офаридани манзара ва тасвири ходисаи таърихию бадей муайян мегардад. «Ёддоштх,о»-и устод С.Айнй низ яке аз асархои тарчумаихолй буда, фарогири хаводису вокеоти гуногуни охири асри XIX ва ибтидои асри XX халки точик махсуб ёфта, дар инъикоси ин ходисахо чойномхои таърихии точикнишин зикр гардидаанд. Мо тасмим гирифтем, ки дар доираи ин нигошта чойномхои чугрофии асарро аз нигохи забонй мавриди баррасй карор дода, вижагихои онхоро муайян кунем.

Ойконим вожаи юнонй буда, маънии хона, хочагии хонавода, иншооти биноро дорад ва дар топонимика чун истилох мачмуи номи нуктахои ахолинишин (шахр, шахрак, деха, гузар, махалла)-ро ифода менамояд. Ойконимияро низ мухаккикон вобаста ба нуктахои маскунй аз нигохи худуд ба гуруххои зерин чудо кардаанд: Полионимия -мачмуи номхои шахр; Комонимия -мачмуи номхои дехот; Урбононимия -мачмуи хиёбону куча, пасткучаву гузаргох; Агронимия -мачмуи номхои майдон ва бозорхои шахр; Эрготопонимия -мачмуи номхои муассисаву корхонахо, заводу фабрика; Хрематонимия -мачмуи номхои марбут ба хаёти маданиву равшаннамой; Хоронимияи шщрй -мачмуи номхои кучаю махалхои марбут ба касбу кор.

Ойконимхои «Ёддоштх,о»-и устод С. Айниро ба чунин зергуруххо чудо кардан мумкин аст: а) полионимия; б) комонимия; в) урбононимия; г) агронимия; г) хрематонимия; д) хоронимияи шщрй; е) эрготопонимия.

а) Полионимия як бахши чудонашавандаи ойкомия махсуб ёфта, мачмуи номи шахрхо аст ва аз чузъхои ро1у-сер, бисёрсощ шщр + onumiya —ном иборат буда, мачмуи номи шахрхоро ифода мекунад. Дар асари мавриди баррасй чунин номхои шахрро нависанда барои инъикоси ходисаю вокеахои таърихй корбаст кардааст: Бухоро [7, 10, 12, 22(2), 23(2), 39, 53(3), 60, 63, 66, 71(2), 79, 84, 100, 107, 111(2), 122, 125, 132(4), 133(2), 134, 137(2), 138(2), 140, 141(2), 144, 145, 146(2), 156, 161, 164(4), 165, 166(4), 167, 169, 170(4), 171, 172; Ц. 2: 174(7), 175(3), 176(3), 178(4), 179(2), 181(5), 182(3), 183(2), 184(2), 185, 186,187(2), 188, 189(6), 190, 191, 192, 194(2), 196, 198, 214(2), 215, 220, 224, 225(3), 227, 229(3), 230, 239, 240, 241, 243, 246(2), 247, 251, 252, 259(2), 262(2), 265, 267(3), 283(3), 290, 297, 298, 301, 302(2), 303(3), 307, 310, 313(2), 317, 320, 332, 338, 339, 346, 347(2), 348, 351[1], Самарканд [Сах. 7, 59, 100, 132, 142(3); Ц 2: 175, 176(3), 178(2), 202(2), 203, 216, 220, 225(6), 226, 291(3), 298, 308, 351], Гиждувон [8(2), 9, 13, 62, 71, 72(3), 74, 89(2), 97, 98, 99, 103(2),105(2), 107(3), 108, 110, 114(3), 116(2), 126, 129, 156(3), 159, 163, 164(3), 166(2); Ц. 2: 204, 246, 252, 256, 262(3), 263(2), 291], Шофирком [Сах.8, 9(2), 24, 25, 33, 36, 39, 66, 71, 79, 80(3), 89, 124; Цисми 2: 251], Царшй [39], Тошканд [100], Хуканд [301, 302], Шадрисабз [280], Цазон [280], Макка [280], МарFелон [346, 347(2)], ФарFOна [347] ва f. Аз ин полионимхои оварда ^азон дар худуди Русия ва Макка дар худуди Арабистони Саудй вокеъ аст. Полионимхои Бухоро, Самарканд, Гиждувон, Шофирком, ^аршй, Шахрисабз, МарFелон, ФарFOна то кунун дар хамин шакл ифодакунандаи чойномхо дар Осиёи Миёна хастанд ва аз кабили чойномхои бостонй махсуб меёбанд. Полионими Хуканд то имруз андаке таFЙири шакл карда, дар шакли Хуканд мавриди корбурд карор дорад. Х,оло чанд мисол аз асар меоварем, ки дар онхо ин полионимхо оварда шудаанд: ...табакахои гуногуни ахолии шахри Бухоро ва машFулоти онхоро дар бар мегирад [7, с.280]... мухочират ба Самарканд ва вокеахое, ки ... инхоянд программаи ичмолии ёддоштхои ман [59]. .аз тобеоти райони Fиждувон буда, .вокеъ аст [8]. .аз Сайидато ном дехаи райони Шофирком мухочир шуда омадагй буда ...

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.